Teknolojik Gelişmeler, Bilgiye Erişim ve Telif Hakları: Fırsatlar ve Tereddütler

Transkript

1 Teknolojik Gelişmeler, Bilgiye Erişim ve Telif Hakları: Fırsatlar ve Tereddütler Özgür SEMİZ* * LL.M., MSc., Bakanlık Müfettişi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Teftiş Kurulu Başkanlığı, Ankara Üniversitesi Fikri Hukuk Öğretim Görevlisi (kısmi zamanlı), semiz. ozgur@gmail.com.

2

3 Özgür SEMİZ ÖZET Bu makale, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler doğrultusunda, telif haklarına konu kültürel ürünlerin ve bilginin, üretim, çoğaltım, yayılım ve tüketim kalıplarında ortaya çıkan değişimleri ele almakta ve bu gelişmelerin eser sahipleri ve bağlantılı hak sahipleri (üreticiler) ile son kullanıcılar (tüketiciler) açısından yarattığı birtakım sonuçlar üzerinde durarak, bu sonuçlar bağlamında; teknolojik gelişmeler, telif hakları ve hukuk sistemi arasındaki etkileşimi değerlendirmektedir. Anahtar Kelimeler: Telif hakları, teknoloji, bilgi ve iletişim teknolojileri, internet, web, dijital hak yönetim sistemleri, DRM, teknolojik koruma yöntemleri, fikri haklar, eser, dijital içerik, eser sahipleri, bağlantılı hak sahipleri, hukuk, teknoloji ve hukuk sistemi ilişkisi. TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT, ACCESS TO KNOWLEDGE AND COPYRIGHTS: OPPORTUNITIES AND UNCERTAINTIES ABSTR ACT This article, in line with the developments in information and communication technologies, deals with the changes on production, reproduction, distribution and consumption patterns of knowledge and cultural products subject to copyright law, and emphasizes a number of consequences of these developments for authors, holders of neighbouring rights, and end-users. In the context of these consequences, the article eventually evaluates the interaction between technological developments, copyrights and legal system. Keywords: Copyrights, technology, information and communication technologies, the Internet, web, digital right management systems, DRMs, technological protection measures, intellectual property rights, work, digital content, authors, holders of neighbouring rights, law, relationship between technology and legal system. 2015/ 1 FMR 65

4 Teknolojik Gelişmeler, Bilgiye Erişim ve Telif Hakları: Fırsatlar ve Tereddütler Bilgi ve iletişim teknolojilerinde kaydedilen hızlı gelişmeler, her alanda olduğu gibi bilginin ve kültürel ürünlerin üretimi ve tüketiminde de fiziki dünyaya ait konvansiyonel yöntemlerin terkedilmesine yol açmaktadır. Bu gelişmeler, ilim ve edebiyat, müzik, sinema ve güzel sanat eserlerinin üretim, yayılım ve kamuya iletim kanalları ile tüketim kalıplarını olağanüstü bir biçimde şekillendirmektedir. Bu hususta, özellikle bilgisayar teknolojileri, dijital içerik yaratma, işleme, çoğaltma, okuma ve çeviri araçları ile internet, web 1.0, web 2.0 ve semantik web (web 3.0) gibi dijital iletişim ve içerik paylaşım teknolojileri, belirleyici bir role sahip olmaktadır. Bu teknolojiler doğmadan önce, eser nüshaları, fiziki olarak basılıp çoğaltılmakta ve bu eser nüshalarına ancak belli satış noktaları, dağıtım kanalları, kütüphaneler ve kültür merkezlerinden manuel olarak erişim sağlanabilmekte idi. Günümüzde, dünyanın herhangi bir yerinde yaratılan eser ve içeriğe dijital teknolojilerle, örneğin, internet tabanlı bilgisayar veya akıllı telefonlar ile zaman ve mekan sınırı olmaksızın, son kullanıcıların kendi şekillendirdiği tüketim tercihleri ile dijital formatta ulaşılabilmektedir. Bu gelişmeler doğrultusunda eser üretiminde ve çoğaltımında yeni araçların doğması ve eserlerin kamuya iletiminde yeni yöntemlerin ve mecraların ortaya çıkışı, eser sahipleri bakımından, daha yoğun eser üretimi ve ürettikleri eserleri daha geniş kitlelere ulaştırma ve yayma fırsatı yaratırken; kullanıcılar ve toplumun geneli bakımından ise bilgiye erişim imkânlarını artırmakta, bilginin ve kültürel ürünlerin daha geniş kitlelere yayılmasının önünde engel teşkil eden fiziki zorluklar ortadan kalkmaktadır. Bu olanaklar yanında, söz konusu teknolojik gelişmeler, bir takım olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir. Telif hukuku bağlamında olumsuzluk, eser sahipleri ve bağlantılı hak sahipleri bakımından, eserlerin çoğaltılmış nüshaları ve dağıtım kanalları üzerindeki kontrolün kaybolmasıdır. Dijital teknolojilerin sunduğu olanakların menfi yönde kullanılması, birçok alanda olduğu gibi telif hakları alanında da ihlallerin artışına yol açmakta, dijital mecralarda hak sahiplerinden izinsiz olarak dolaşıma sokulan telif haklarına konu içeriğin boyutları, her geçen gün artış göstermektedir. Bu durum, hak sahiplerini, dijital alanda ortaya çıkan ihlallere karşı yine dijital çözümler bulma arayışına yönlendirmektedir. Bu arayışlar neticesinde geliştirilen ve dijital hak yönetim sistemleri (digital right management systems-drms) veya teknolojik koruma yöntemleri (technological protection measures-tpms) olarak adlandırılan dijital çözümler, son kullanıcıların, dijital içeriğe yetkisiz erişimlerinin engellenmesini veya yasal olarak ulaştıkları içeriklerin kullanım biçimlerini kontrol altında tutulmasını ve sınırlandırılmasını mümkün kılan 66 FMR 2015/ 1

5 Özgür SEMİZ çözümler olarak belirmektedir. [1] Dijital ortamda hak ihlallerinin önüne geçilmesi bakımından etkin olan bu teknolojiler, son kullanıcılar bakımından, yasal olarak erişim sağlanan dijital içerik veya eser nüshaları üzerinde geleneksel hukukun tanımladığı telif hakları istisnası ve sınırlandırmalarından yararlanamama riskini de beraberinde getirmektedir. Teknolojik çözümler kullanmak suretiyle dijital şifreleme ve kriptolama (password, encryption), dijital parmak izi ve damgalama (watermaking), filigranlama ve kişisel tanımlama/yetkilendirme (authentication) gibi tekniklerle ortaya çıkan teknolojik koruma yöntemleri kullanılmak suretiyle, dijital içeriğe yetkisiz ve izinsiz erişim, çoğaltım ve yayım fiilleri engellenebilmekte; yasal olarak ulaşılan içeriğe ise yine bu teknolojiler ile zaman ve mekan yönünden erişim ve kullanım kısıtlamaları getirilebilmektedir. [2] Yukarıda değinildiği üzere, DRM teknolojileri, dijital mecrada, eser niteliğindeki içeriğe, haksız kullanımlar karşısında etkin koruma sunmakla birlikte, esere yasal olarak erişim sağlayan kullanıcıların eser nüshaları üzerindeki meşru tasarruflarını da sınırlandırabilmekte ve bu bakımdan olumsuzluk yaratmaktadır. Bu teknolojiler, şahsen çoğaltma, eğitim ve öğretim amaçlı kullanım, engelliler için uyarlanmış nüshalar ve kullanımlar gibi geleneksel hukuk ile tanımlanmış telif hakları istisnaları ve sınırlandırmalarından kullanıcıların yararlanmasını da engellemesi nedeniyle doktrinde yoğun olarak eleştiri konusu yapılmaktadır. [3] Diğer yandan, kullanıcı haklarını [1] DRM teknolojileri, uluslararası alanda ve ulusal çerçevede hukuki düzenlemelerin konusu da yapılmıştır. Örneğin, 1998 tarihli ABD Dijital Bin Yıl Telif Hakları Kanunu, 2001 tarihli Avrupa Birliği Bilgi Toplumu Direktifi ve ülkemizde, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu nun 72. maddesi, DRM teknolojilerini ve bu teknolojik çözümleri etkisiz kılmaya yönelik fiilleri, düzenlemiştir. [2] DRM teknolojilerinin ifa ettiği fonksiyonlara ilişkin bazı somut örnekler şu şekilde sıralanabilir: a) Dijital bir kitap, makale veya film/müzik dosyasına erişimin şifre ile engellenmesi, b) Dijital formatta bir müzik dosyasının veya bir müzik CD sinin tanımlı sayıdan fazla kopyalanamaması, sadece tek bir aygıtta oynatılabilmesi, farklı aygıtlarda oynatılamaması, kayda alınamaması veya dijital çoğaltma, yedekleme ve transfer imkanı bulunan kişisel bilgisayarlarda çalıştırılamaması, c) Audio formattaki içeriğin mp3 veya diğer formatlara dönüştürülememesi, d) Bir sinema filmi veya müzik CD si, DVD si veya dijital dosyaların, sadece tanımlanmış sürelerde, aygıtlarda ve bölgelerde oynatılabilmesi; istenilen herhangi bir yerde veya zamanda oynatılamaması [3] Fred von Lohmann, Fair Use and Digital Rights Management: Preliminary Thoughts on the (Irreconcilable?) Tension between Them, (Electronic Frontier Foundation, ) < Erişim, ; Severine Dusollier, The Role of the Lawmaker and of the Judge in the Conflict Between Copyright Exceptions, Freedom of Expression and Technological Measures (CRID, 2008), < Erişim, ; Lucie Guibault, Pre- Emption issues in the Digital Environment: Can Copyright Limitations be Overridden by Contractual Agreements Under European, Law? (IViR, ), < ivir.nl/publicaties/download/337> Erişim, ; Lucie Guibault, Copyright Limitations and Contracts : An Analysis of the Contractual Overridability of Limitations on Copyright Klumer Law International, Lahey, / 1 FMR 67

6 Teknolojik Gelişmeler, Bilgiye Erişim ve Telif Hakları: Fırsatlar ve Tereddütler sınırlayan DRM teknolojilerini dijital içeriğe yerleştiren şirketler aleyhine, kullanıcılar ya da tüketicileri temsil eden sivil toplum örgütlerince sık sık yargı yoluna başvurulduğu ve bu konuda önemli yargısal kararlara imza atıldığı da görülmektedir. Örneğin, XCP MediaMax adlı DRM teknolojilerini konu edinen 2005 tarihli ABD Sony BMG Davası [4] ile Testify vakası olarak bilinen 2006 tarihli Warner Müzik Fransa Davası [5], DRM teknolojilerinin kullanıcılar açısından yarattığı olumsuzluklara ilişkin önemli içtihatlar ortaya çıkarmıştır. [6] Yukarıda değinilen tüm hususlar çerçevesinde, dijital teknolojilerin, bilgi ve kültür ürünlerinin üretim, çoğaltım ve topluma iletim imkânları ile bilgiye ve kültür ürünlerine erişim imkânları açısından yarattığı fırsatlar yanında, eser sahipleri ve bağlantılı hak sahipler ile son kullanıcılar bakımından bir takım olumsuz sonuçları da beraberinde getirdiği söylenebilir. Bu noktada, telif hukuku, günümüz teknolojik gelişmelerine yetişebiliyor mu? Hukuk, teknolojinin yarattığı sorunlara ve benzeri olumsuzluklara anında cevap verebiliyor mu? Teknolojik gelişmelerin yol açtığı sonuçlar karşısında, gerek eserlerin haksız kullanımlarına karşı yeterli koruma sağlanması, gerekse toplumun bilgiye ve kültür ürünlerine erişim hakkının gereği gibi tesisi kaygılarıyla eser sahiplerinin ve bağlantılı hak sahiplerinin çıkarları ile son kullanıcılar veya toplumun menfaatleri arasında dengeli bir yaklaşım kurulabilir mi? gibi sorular gündeme gelmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler karşısında hukuk sistemi, doğası gereği daha durağan ve yavaş gelişme kaydeden bir yapıya sahiptir. Hukuk sistemi, toplumsal hayatta ortaya çıkan yeni olgu ve olayları veri kabul etmekte ve bunlara karşı, sonradan refleks geliştirmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişim ve değişim o kadar hızlı ki kanun yapma süreci düşünüldüğünde, teknolojinin ortaya çıkardığı her yeni soruna, hukuk sisteminin anlık ve hızlı çözümler sunması beklenilmemelidir. Bilişim ve teknoloji alanını ilgilendiren herhangi bir kanun taslağı metni, hazırlık sürecinden geçip kanunlaşıncaya kadar geçen süreçte, yeni bir teknolojik gelişme karşısında daha o aşamada güncelliğini yitirebilmekte; bazen taslak metin yeni kanunlaştığı anda dahi eskimiş olabilmekte ve yeniden revizyona ihtiyaç duyulabilmektedir. Bu noktada, her [4] Sony BMG CD Technologies Litigation, Case No. 1:05-cv NRB (2006) [5] Tribunal de Grande Instance de Paris 5eme Chambre, 1ere Section Jugement du 10 Janvier 2006, Christophe R., UFC Oue Choisir / Warner Music France. [6] DRM teknolojilerine ilişkin kapsamlı bilgi, doktrindeki yaklaşımlar, yargısal içtihatlar ve tartışmalar için bkz. Özgür Semiz, Digital Right Management Systems and Copyright Exceptions: A Dramatic Shift of the Underlying Paradigm of Copyright Law in the European Union, LL.M. Thesis, Brunel University Law School, Londra, < teftis.kulturturizm.gov.tr/eklenti/1282,ozgursemizbruneltezpdf.pdf?0> Erişim, FMR 2015/ 1

7 Özgür SEMİZ spesifik teknolojik gelişme ve yarattığı soruna özgü ayrı ayrı spesifik hukuki normlar geliştirmek, mümkün görünmemektedir. [7] Teknolojinin sunduğu her içerik yaratma, çoğaltma, iletim ve koruma imkanı, mevcut hukuki normları yeniden test eder: ihlal mi? İstisna mı? sorularını sordurur. [8] Mevcut hukuk çerçevesinde yargı, bu konularda duraksar, karar vermekte gecikir ve bazen de çelişkili kararlara imza atar. [9] Bu nedenle hukuk sistemi, hızlı gelişen teknolojik araçların doğurduğu sonuçlara özgü ayrı ayrı çözüm arayışına girmek yerine, geriye doğru çekilerek, bireysel çıkarlar ve toplumsal menfaatler arasında denge tesis edecek şekilde, genel ve soyut ilke ve esaslar doğrultusunda, genel-geçer normlar yaratmaya yönelmeli ve beliren yeni uyuşmazlıklar karşısında, yargı sistemine, temel hukuki normlar çerçevesinde yeterli uzmanlıkta içtihat yaratma yetisi ve sorunlara hızlı cevap verebilme becerisi kazandırılmalıdır. Diğer yandan, teknoloji ve hukuk ilişkisi düşünüldüğünde, bu gelişmeler karşısında dijital mecralarda telif haklarının ortadan kaybolacağı veya etkisiz kalacağı yönünde doktrinde ve uygulamada yeni tartışmalara da şahit olunmaktadır. Ancak, telif hakları veya bu alanı düzenleyen hukuki araçların, bu gelişmeler karşısında etkisiz kalacağını veya ortadan kalkacağını söylemek mümkün görünmemektedir. Teknolojinin gelişme hızı ve yarattığı belirsizlikler, sadece, bahsi geçen sorunları aşmayı, daha karmaşık, yavaş ve tereddütlü hale getirmektedir. Ortaya çıkan bu gelişmeler karşısında, eser sahiplerinin hakları ile toplumun bilgiye ve kültür ürünlerine erişim hakkı arasındaki dengenin korunmasına hassasiyet gösterilerek ve belki de bu hakların boyutları ve sınırları yeniden yapılandırılarak, beliren uyuşmazlıklar karşısında hukuk ve yargı sisteminin hızlı ve etkin çözümler sunma becerisinin geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Teknolojik gelişmeler ne olursa olsun, telif hakları her zaman var olacaktır. Ancak, bu haklar ile ilgili uyuşmazlıklar ve tartışmaların niteliği, teknoloji gibi sürekli değişim gösterecektir. [7] Konuya ilişkin kapsamlı bir tartışma için bkz. John Allen Paulos, Tecnology and Uncertainty: The Shaping Effect of Copyright Law, University of Pennsylvania Law Review, 2009, Vol: 157: [8] Türkay Alıca, Ankara 3. Fikri ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemesi Hakimi, Panel konuşması, II. Oturum: Fikri Haklar Bağlamında Sosyal Medya: Yeni bir ihlal alanı mı? Yeni fırsatlar mı? Dijital İletişim Çağında Sosyal Medya ve Fikri Haklar Paneli, (Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Ankara, 26/09/2014) < video/ /fikri-haklar-baglamnda-sosyal-medya-yeni-bir-ihlal-alan-m-yenifrsatlar-m/> Erişim, ; Paulos, a.g.e., s [9] Alıca, Panel Konuşması, Paulos, a.g.e., s / 1 FMR 69

8 Teknolojik Gelişmeler, Bilgiye Erişim ve Telif Hakları: Fırsatlar ve Tereddütler KAYNAKÇA Alıca, T. Ankara 3. Fikri ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemesi Hakimi, Panel konuşması, II. Oturum: Fikri Haklar Bağlamında Sosyal Medya: Yeni bir ihlal alanı mı? Yeni fırsatlar mı? Dijital İletişim Çağında Sosyal Medya ve Fikri Haklar Paneli, (Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Ankara, 26/09/2014) < Erişim, Davies G., Copyright and the Public Interest (2nd ed.) Svveet & Maxwell Pearson, Londra, 2002 Dusollier, S. The Role of the Lawmaker and of the Judge in the Conflict Between Copyright Exceptions, Freedom of Expression and Technological Measures (CRID, 2008), < crid.be/pdf/public/5995.pdf> Erişim, Guibault, L. Pre-Emption Issues in the Digital Environment: Can Copyright Limitations be Overridden by Contractual Agreements Under European, Law? (IViR, ), < Erişim, Guibault, L. Copyright Limitations and Contracts : An Analysis of the Contractual Overridability of Limitations on Copyright Klumer Law International, Lahey, Litman J, Digital Coyright, Prometheus Books, New York, 2006 Paulos, J. A. Tecnology and Uncertainty: The Shaping Effect of Copyright Law, University of Pennsylvania Law Review, 2009, Vol: 157: Semiz, Ö. Digital Right Management Systems and Copyright Exceptions: A Dramatic Shift of the Underlying Paradigm of Copyright Law in the European Union, LL.M. Thesis, Brunel University Law School, Londra, < Erişim, Sony BMG CD Technologies Litigation, Case No. 1:05-cv NRB (2006) Tribunal de Grande Instance de Paris 5eme Chambre, 1ere Section Jugement du 10 Janvier 2006, Christophe R., UFC Oue Choisir / Warner Music France. von Lohmann, F. Fair Use and Digital Rights Management: Preliminary Thoughts on the (Irreconcilable?) Tension between Them, (Electronic Frontier Foundation, ) < w2.eff.org/ip/drm/cfp_fair_use_and_drm.pdf> Erişim, FMR 2015/ 1

9 Kararlar Decisions

10