PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK

Transkript

1 2 Bu kitabın tüm hakları yazarlarına ve yayıncısına aittir. TÜRKİYE DE DİNLER TARİHİ NİN KURUMSALLAŞMASI SÜRECİNDE PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK g Editör Prof. Dr. Ahmet Hikmet EROĞLU ISBN: Genel Yayın Yönetmeni Cuma AĞCA Sayfa Tasarım / Kapak Biçer YILDIRIM Baskı / Cilt Berikan Ofset Matbaacılık Matbaa Sertifika No: BERİKAN YAYINEVİ Cumhuriyet Mah. Bayındır 1. Sokak No: 15/1 2 Çankaya Kızılay/ANKARA Tel: (0312) Fax: (0312) ANKARA Kitap içerisinde yer alan her bir makalenin tüm sorumluluğu kendi yazarına aittir.

2 2 Bu kitabın tüm hakları yazarlarına ve yayıncısına aittir. TÜRKİYE DE DİNLER TARİHİ NİN KURUMSALLAŞMASI SÜRECİNDE PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK g Editör Prof. Dr. Ahmet Hikmet EROĞLU ISBN: Genel Yayın Yönetmeni Cuma AĞCA Sayfa Tasarım / Kapak Biçer YILDIRIM Baskı / Cilt Berikan Ofset Matbaacılık Matbaa Sertifika No: BERİKAN YAYINEVİ Cumhuriyet Mah. Bayındır 1. Sokak No: 15/1 2 Çankaya Kızılay/ANKARA Tel: (0312) Fax: (0312) ANKARA Kitap içerisinde yer alan her bir makalenin tüm sorumluluğu kendi yazarına aittir.

3 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 135 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ DİNLER TARİHİ ÇALIŞMALARINA KATKISI g Baki ADAM Modern anlamda Türkiye de Dinler Tarihi öğretimi Fransız filolog ve mitolog Georges Dumezil in 1925 de Türkiye ye gelmesiyle başlamıştır. 1 Cumhuriyet döneminde 1924 Tevhid i Tedrisat kanunuyla Dârulfünûn a yeni düzenlemeler getirilmiş ve Medrese i Süleymaniye İlahiyat Fakültesi ne dönüştürülmüştür. Daha çok din bilimleri ağırlıklı ders programında, 2 Tarih i Edyan adı altında Dinler Tarihine de yer verilmiştir. Dersin hocası Georges Dumezil, yardımcısı da Hilmi Ömer (Budda) dır. 3 Dinler Tarihi derslerine bizzat Atatürk ün çok yakın bir ihtimam gösterdiği görülmektedir. Didier Eribon un Dumezil den aktardığına göre Atatürk ve çevresi bu dönemde Dinler Tarihi dersinin Fransa daki gibi laikliğin yerleşmesi konusunda katkı sağlayacağını düşünmektedir. 4 Dumezil, kendi ifadesine göre kitabî dinler dediği Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam a derslerinde değinmemiştir. Zaten temel ilgi alanı da değildir. O, karşılaştırmalı mitoloji açısından Hint Avrupa dinleri uzmanıdır. Verdiği dersler ilkel kabile inançları, Prof. Dr., Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı. 1 Cumhuriyet öncesi Türkiye de Dinler Tarihi nin tarihçesi ve yayınlanan kitaplar hakkında daha geniş bilgi için bkz. Hikmet Tanyu, Türkiye de Dinler Tarihi nin Tarihçesi, AÜİF Dergisi, yıl 1960, sayı VIII. 2 3 Mayıs 1949 da TBMM ye sunulan Ankara İlahiyat Fakültesi nin kuruluşuyla ilgili yasa teklifinin görüşülmesi sırasında İsmail Hakkı Baltacıoğlu nun konuşmasında yer alan şu sözleri de bunu desteklemektedir: Bu İlahiyat Fakültesi Atatürk inkılâbından sonra ikinci defa Türkiye'de açılıyor. İlk defa Atatürk İnkılâbından sonra İstanbul Üniversitesi içinde kurulmuştu. O İlahiyat Fakültesinde benim de mesuliyetim vardı. Bir nevi sosyoloji fakültesi yaptık. Fakat burada yani Fakültede İslami bilgiler esas, sosyolojik bilgiler yardımcı olacaktır. Bkz. Münir Koştaş, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, AÜİF Dergisi, yıl 1999, Cilt 39, sayı IX, s Cengiz Batuk, Georges Dumezil in Kafkas Mitolojisi Araştırmaları ve Türk Dinler Tarihi Çalışmalarına Katkısı, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010, s Ali Akay, Bir Bilim Sanatçısı İstanbul daydı, Belkıs Halim Vassaf ın Defterinden Dumezil in Sosyoloji Ders Notları, Hazırlayan: Gündüz Vassaf, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2009, s. 13.

4 136 BAKİ ADAM Hint ve Çin dinleriyle sınırlıdır. 5 Dumezil, İlahiyat Fakültesi nde iki yıl Dinler Tarihi dersi verdikten sonra Edebiyat Fakültesine geçmiş ve orada da Sosyoloji derslerinin yanında Dinler Tarihi dersini okutmaya devam etmiştir. 6 İlahiyat Fakültesi ndeki Dinler Tarihi derslerini ise 1933 yılına kadar Hilmi Ömer Budda okutmuştur de Dârulfünûn un lağvedilerek yerine kurulmuş olan İstanbul Üniversitesi nde Edebiyat Fakültesine bağlı İslâmi İlimler Enstitüsü programında yer alan Dinler Tarihi dersini okutmak üzere de yine Hilmi Ömer Budda görevlendirilmiştir. Türkiye nin ilk akademisyen dinler tarihçisi Hilmi Ömer Budda, ders notlarını kitaplaştırmış ve Dinler Tarihi adı altında 1935 yılında yayınlamıştır. İhtisasını İngiltere de Sosyoloji ve Dinler Tarihi alanında yapan ve Georges Dumezil in yanında yetişen Hilmi Ömer Budda, bu kitabında ağırlıklı olarak Hint dinlerine yer vermiş, Çin ve Japon dinlerine de kısaca değinmiştir. Muhtemelen derslerinde de bu konuları işlemiştir. Budda, bu eserinde konulara o zamanki Türk tarih tezi çerçevesinde yaklaşmış ve bu dinlerle Türkler arasında bağ kurmaya çalışmıştır. Örneğin ona göre Budizm in kurucusu Budda bir Türk önderidir. Soyadının da bundan kaynakladığı söylenir. Muhtemelen ele aldığı konular yanında kullandığı üslup Dinler Tarihi ne Türkiye de olumsuz bakılmasına yol açmıştır. 7 Hilmi Ömer Budda, 21 Kasım 1949 da kurulan Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin ders programında yer alan Mukayeseli Dinler Tarihi dersini okutmak üzere Dinler Tarihi kürsüsüne tayin edilmiş ve 1952 yılına kadar bu dersi okutmuştur. Hilmi Ömer Budda dan sonra Dinler Tarihi kürsüsüne Lyon Üniversitesinde felsefe ve sosyoloji eğitimi almış olan Prof. Mehmet Karasan atanmıştır. İki yıl kadar Dinler Tarihi derslerini okuttuktan sonra 1954 de milletvekili seçilmesi dolayısıyla Karasan bu görevden ayrılmıştır. Ondan boşalan kadroya Prof. Dr. Annemarie Schimmel tayin edilmiştir. Dumezil den Schimmel e kadar olan dönemde Dinler Tarihi 5 Dumezil in İlahiyat Fakültesinde verdiği derslerin notları Fuat Aydın ve Feyza Betül Aydın tarafından Georges Dumezil'den Dinler Tarihi Dersleri (Tarih i Edyan Dersleri Tercümesi), adı altında (Eskiyeni Yayınları, Ankara 2012) yayınlanmıştır. 6 Fuat Aydın, Daru l Fünunun İlk Dinler Tarihçisi Georges Dumezil ve Tarih i Edyan Dersleri, Darülfünun İlahiyat Sempozyumu Kasım 2009, İstanbul 2010, s Bu konudaki değerlendirmeler için bkz. Abdurrahman Küçük, Tanzimattan Günümüze Türkiye de Dinler Tarihi, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010, ss

5 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 137 derslerinin laikleşme sürecini destekler mahiyette felsefe ve sosyoloji bakış açısıyla verildiğini söylemek mümkündür. Bu yaklaşımla verilen dersler ve yazılan kitaplar doğal olarak o dönemde pek ilgi görmemiştir. Annemaria Schimmel in 1954 te Dinler Tarihi kürsüsüne atanmasıyla, antropolojik, sosyolojik, psikolojik, felsefi hiçbir faktöre indirgenemeyecek kutsalı merkeze alan dinler tarihçiliğinin Türkiye de başladığını söyleyebiliriz. Schimmel, İlahiyat Fakültesine başvuru dosyasında yer alan Terceme i Hal inde belirttiğine göre 1941 yılında, yaşlarında iken ilk doktorasını yapmıştır. Doktora tez konusu Memlüklülerde halifenin ve kadıların durumuyla ilgilidir. Marburg Edebiyat Fakültesine doçent tayin edilen Schimmel, burada din bilimleriyle ilgilenmeye başlamıştır. Hocası Prof. Frederick Heiler in yönlendirmesiyle 1951 de Marburg İlahiyat Fakültesinde din bilimleri alanında ikinci doktorasını yapmıştır. 97 sayfadan oluşan tezi İslam tasavvufuyla ilgilidir. Schimmel, ilk defa 1952 de İstanbul a gelmiş, dua ve münacatla ilgili kütüphanelerde (elyazması) araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmalarını Heiler in Das Gebet isimli eserinin yeni baskısı için yaptığı anlaşılıyor Kasım ayında tekrar Türkiye ye gelen Schimmel, Ankara ve İstanbul da konferanslar vermiştir. Muhtemelen bu konferanslar sırasında İlahiyat Fakültesi Dekanı Prof. Bedii Ziya Egemen onu Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi kürsüsüne davet etmiştir tarihli Ankara Üniversitesi profesörler kurulunun ittifakla aldığı kararla Dinler Tarihi profesörlüğüne aday seçilen Schimmel, hal tercemesiyle birlikte 30 eserden oluşan bir yayın listesi sunmuştur. Schimmel in ilmi yeterliliğini tespit etmek için Prof. Hilmi Ziya Ülken, Prof. Björkman, Ord. Prof. Dr. Sabri Şakir Ansay, Prof. M. Tanci ve Prof. Bedii Ziya Egemen den oluşan bir jüri oluşturulmuştur. Prof. Björkman ın başkanlığında Perşembe günü toplanan jüri Schimmel in özgeçmişini ve eserlerini incelemiş ve Mukayeseli Dinler Tarihi Profesörlüğünü yapabilecek ilmi yeterliliğe sahip olduğunu oybirliği ile rapor etmiştir. 8 Türk vatandaşlığına geçmesine istinaden 1200 liralık maaşında düşme olması dolayısıyla Dekan Bedii Ziya Egemen e yazdığı yazıdan anlaşılıyor.

6 138 BAKİ ADAM Jürinin değerlendirmeye aldığı eserleri arasında Schimmel in doğrudan Dinler Tarihiyle ilgili sadece bir çalışması bulunmaktadır. 86 sayfadan oluşan bu çalışma (Die Religionen der Erde, Wiesbaden 1951) genel hatlarıyla dinleri tanıtmaktadır. Jüri raporuna göre bu eser umumi dinler tarihini öğretmek için hazırlanmış; ilmi değerini kaybetmemiş ve her bölümün sonunda gerekli kaynaklar gösterilmiştir. Dosyadaki diğer eserler tasavvuf, tarih ve dini edebiyatla ilgilidir. Sonuçta jüri, henüz 32 yaşında olan Schimmel in, anadili Almancanın dışında Fransızca, İngilizce ve Arapçayı iyi derecede, Farsçayı fevkalade bildiğini, bunun dışında Latince, Yunanca ve İbraniceye vukufiyetinin bulunduğunu tespit etmiş ve onu Mukayeseli Dinler Tarihi profesörlüğü için yeterli bulmuştur. Bunun üzerine, tarihli Hukuk Fakültesi İlahiyat Fakültesi Karma Profesörler Kurulu kararıyla, Denizli den milletvekili seçildiği için Prof. Mehmet Karasan dan boşalan Mukayeseli Dinler Tarihi Profesörlüğüne (yabancı kadrosundan) 1200 lira maaşla Schimmel in atanması uygun görülmüştür. Schimmel le yapılan sözleşmede iki sene içerisinde okutacağı derse ait bir eser verme şartı yer almaktadır. 9 Fakülte bu eseri istediği sayıda teksir ettirebilecek veya bastırabilecektir. 5 Kasım 1954 de göreve başlayan Schimmel, 3 ve 4. sınıflarda yer alan Dinler Tarihi dersini 1959 Kasım ayına kadar okutmuştur. Sözleşmesindeki şartlar çerçevesinde Dinler Tarihine Giriş isimli ders kitabını da hazırlamış ve kitap, Fakülte yayınları arasında 1955 yılında çıkmıştır. Sözleşme şartları gereğince ders kitabı olarak hazırlanan bu kitabın bir yıldan daha az bir zamanda hazırlandığı anlaşılmaktadır. Muhtemelen daha önce Almanca olarak hazırlanan 86 sayfalık ders kitabının genişletilmiş halidir. Kitabın önsözünde genel olarak din bilimleri hakkında bilgi verilmektedir. İlk cümlesinde yer alan Din deyince, insanların behemehâl şahıs şeklinde olması lazım gelmeyen insanüstü bir kudretle münasebetini anlamaktayız. 9 O zaman sözleşmeli yabancı öğretim üyelerinin göreve başladıkları tarihten itibaren iki yıl içinde dersleriyle ilgili bir kitap hazırlayıp idareye teslim etmeleri gerektiği sözleşmelerinde yer almaktadır. Nitekim Schimmel in 1956 da yeniden atanmasıyla ilgili kurul kararı yazısında Tayyip Okiç in taahhüt ettiği kitabı zamanında teslim etmeyip Hadis İlmine Giriş isimli bir kitap teslim ettiği ve bu yüzden sözleşmesinin yenilenmediği belirtilmektedir.

7 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 139 İlah ve Tanrı mefhumunun mevcud olması lazım gelmez. ifadesinden onun din tanımında Frederick Heiler ve Nathan Söderblaum un kutsal anlayışını benimsediği anlaşılmaktadır. Zira bu bilim adamları kutsal kavramının tanrı kavramını da aşan daha kapsayıcı bir kavram olduğunu belirtmektedirler. Dinin mahiyeti ile ilgili bu yaklaşımı Schimmel in metodunu da belirlemektedir. Bu yaklaşım Dinler Tarihi çalışmalarında daha serbest ve daha geniş alandan malzeme derleme imkânı sunmaktadır. Ama Schimmel in metodunu asıl belirleyen Marburglu ilahiyatçı Rudolf Otto nun kutsalla ilgili yaklaşımıdır. Kutsal üzerine yazdığı Almanca Das Heilige (Kutsal) ile adından söz ettiren Rudolf Otto, sosyolojik veya antropolojik hiçbir şeye indirgenemeyecek kutsal fikrinin dinî düşüncenin temelini oluşturduğunu savunmuştur. Otto nun temel tezi, dinin, yalnızca çok daha önceden beri var olan, akıldışı bir his ya da doğaüstünün içgörüsü olan kutsallık fikri aracılığıyla anlaşılabileceğidir. Otto, kutsal fikrinin geçerliliğini kanıtlamak için rasyonel bir yöntem kullanmış, fakat kutsalın aklî ve ahlakî yönüne değil de aklî olmayan hissî yönüne vurgu yapmıştır. Ona göre kutsal, saygı uyandıran bir korku ve gizem hissi, bütünüyle öteki olan bir şeyin tecrübe edilmesidir. Otto, bu tecrübeyi tasvir ederken numinous terimini kullanır. Numen, ilahi ruhu ya da antik Roma da doğada algılanan özel gücü ifade eden Latince bir kelimedir. Otto için numinous, kişinin yüksek ve üstün bir gücün huzurunda bir varlık olarak hissettiği duygudur. Bu duygu; bizden bütünüyle farklı olan, insanın içine korku ve ürperti salan (tremendum), büyüleyici (fascinas), kendisiyle iletişim kurmak için insanı cezbeden bir sırrın (mystery) farkında olma gibi üç özellik taşır. Otto ya göre ruhun bir ilk verisi sayesinde insan kutsalı keşfeder. İlahî olanla gerçekleşen bu temasında insan, tarif edilemez mistik bir iç ilham alır. Bütün dinlerin kökeninde bu hissedilen kutsalın tecellisi yatmaktadır. 10 Otto nun kutsalla ilgili bu yorumu, Durkhem in yaklaşımından farklı olarak tecrübî bir nitelik taşımaktadır. Schimmel, Önsöz deki kutsalla ilgili açıklamalardan sonra din bilimleri hakkında bilgi vermektedir. Din bilimleri; Din Tarihi, Din Fenomenolo 10 Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Fetullah Kalın, Rudolf Otto da Din, Kutsallık ve Mistik Tecrübe, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014.

8 140 BAKİ ADAM jisi, Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi ve Din Felsefesinden oluşmaktadır. Schimmel, bunlardan en çok da Din Fenomenolojisi ve Din Felsefesi üzerinde durmaktadır. Çünkü Din Fenomenolojisi ile Din Felsefesi birbirini tamamlayıcı bilimler olarak Schimmel in metodolojisini belirlemektedir. Schimmel, Din Fenomenolojisinin din hakkındaki ilmi araştırmalarla ilgili bir disiplin olduğunu belirtir. Ona göre, Din Fenomenolojisi, dini fenomenlerin tarihi boyutunu dikkate almaksızın sadece onların mahiyetini inceler. Çeşitli dinlerin kutsal eylemlerini, kutsal mekân ve zamanlarını, kutsal nesnelerini ve kutsal şahıslarını konu edinir. Din Fenomenolojisi, dinler tarihinde karmaşık gibi görünen kutsalın yansımalarını araştırıp onları düzene koyar, bütün dinlerde müşterek olan yönleri göstermeye çalışır. Schimmel, Din Fenomenolojisine özselci bir anlam yükler. Zira ona göre Din Fenomenolojisi, dinler arasındaki farklılıkları inkâr etmeden, dini duygunun ve bu duygunun tezahürlerinin bütün dinlerde birbirine benzediğine vurgu yaparak dinlerin köken ve amaç bakımından bir olduğunu göstermeye çalışır. Schimmel e göre Türkiye din bilimleri açısından oldukça zengin malzemeye sahiptir. Son olarak önsözde din araştırmalarında yaklaşım şekli hakkında bilgi vermektedir. Ona göre ilahiyat ile din bilimleri farklıdır. İlahiyat dinin savunmasını yapar. Din bilimleri, dolayısıyla Dinler Tarihi alanında çalışanlar objektif olmalı, her dinde gizli olan hakikati anlayıp anlatmaya uğraşmalıdır. Kendi dinini başka dinlerle rahatça karşılaştırabilmelidir. Fakat başka dinlerin tuhaf gelen hususiyetlerini hemen kesin hatalar olarak görüp reddetmemelidir. Çünkü Allah birdir, bütün dinlerde, en iptidailerinde bile insanlar muhtelif isimlerle isimlendirilen bu Allah a tapmışlardır. Schimmel, 259 sayfadan oluşan bu kitabının 150 sayfasında İslam ın dışındaki dinleri, tarihlerine pek girmeden fenomenler açısından anlatmıştır. Ders kitabı olarak aceleyle hazırlandığı için anlatımda çok sistematik olduğu söylenemez. Konu başlıklarında bile bunu görmek mümkündür: İptidai dinler, Çin dinleri, Şintoizm, Eski Amerika Dinleri, Eski Mısır, Sümer ve Akad Dinleri, Eski Yunanistan, Romalılar, Roma Devletinde Dinlerin Karışması, Jermenler, Keltler, Eski İran Dini, Manikeizm, Hint Dinleri: Brahmanizm Hinduizm, Budizm, İsrail, Hıristiyanlık. Kitabın 100 sayfasını ise ansiklopedik sözlük oluşturmaktadır. Bölüm sonlarında yararlanılan kay

9 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 141 naklar verilmiştir. Dinlerin anlatımında kimi zaman tasvirden ziyade 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın ilk yarısında hâkim olan eleştirel ve indirgemeci yaklaşımın sergilendiği görülmektedir. Babil sürgünü öncesi İsrail dininin eski Kenan pagan inançlarından oluştuğu, Yehova nın bir Kenan tanrısı olduğu, Eski Ahid in muhtelif kaynaklardan uzun sürede derlendiği, peygamberlerin sözlerine yabancı unsurların karıştığı vb ifadeler bunu göstermektedir. Bu kitabın dikkat çeken bir yönü, kitapta İslam ın yer almamasıdır. Schimmel bunun nedenini, İlahiyat Fakültesinde İslam Tarihinin hususi bir ders olarak okutulmasıyla açıklamaktadır. 11 Öğrencisi olan Prof. Dr. Mehmet Sait Hatipoğlu, onun derslerde daha çok Hıristiyanlığı anlattığını belirtmiştir. Schimmel, kendisiyle yapılan bir söyleşide de bir yıl boyunca Hıristiyan kelamını, Kilise tarihini, sistematiğini anlattığını söylemiştir. 12 Schimmel i 1980 den beri yakinen tanıdığını söyleyen Senail Özkan, Schimmel in bu kitaba daha sonra İslam kısmını eklediğini ve basılması için Fakülte idaresine (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi) teslim ettiğini, fakat bu nüshanın basılmadığını ve ortadan kaybolduğunu, yıllar sonra ölen bir meslektaşının çekmecesinden çıktığını, fakat sonra tekrar kaybolduğunu ifade etmektedir. Schimmel in kendi ifadesine göre bugüne kadar bu kitap, başka biri tarafından başka bir isimle yayınlanmamıştır. 13 Aynı iddiayı Prof. Dr. Mehmet Sait Hatipoğlu da çeşitli platformlarda dile getirmiştir. Ortada bir iddia ve itham vardır, isim verilmeyerek birileri töhmet altında bırakılmaktadır. Senail Özkan ın yıllar sonra ölen bir meslektaşının çekmecesinden çıktığı ifadesi asistanı Prof. Dr. Hikmet Tanyu yu akla getirmektedir. Bu da Türkiye de Dinler Tarihi nin gelişmesinde önemli rol oynayan ve ismi bu alanla özdeşleşen Prof. Dr. Hikmet Tanyu nun öğrencilerini rahatsız etmektedir. Zira bu iddianın hiçbir temeli yoktur. Ayrıca Prof. Dr. Hikmet Tanyu, 1960 yılında yayınlanan makalesinde Schimmel in İslam Dışında Dinler adında daha geniş bir kitabı yayına hazırladığı bilgisini 11 Bkz. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giriş, AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1955, s. 257 (Sonsöz). 12 Renate Beyer, Hıristiyanlık ve İslam: Allah a Giden Farklı Yollar Anne Maria Schimmel le Röportaj, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl 7 (2006), sayı 17, s Senail Özkan, Annemaria Schimmel ( ): Zümrüt Hayallere Adanmış Bir Ömür, İslam Araştırmaları Dergisi, yıl 2003, sayı 9, s. 159.

10 142 BAKİ ADAM vermektedir. 14 Söz konusu kayıp kitap bu olmalıdır. Yayınlanmayan bu kitapta da isminden anlaşıldığı gibi İslam yoktur. Muhtemelen bunun nedeni, kitabın formatının İslam ın anlatımına uygun olmamasıdır. Schimmel, diğer dinlerin anlatımında takip edilen metotla İslam ın anlatılmasının İlahiyat Fakültesinde bazı tepkilere yol açabileceğini düşünmüş olabilir. Schimmel, daha sonra 1994 te yayınladığı ve Türkçeye 2004 yılında Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri: İslama Görüngübilimsel Yaklaşım ismiyle çevrilen eserinde yukarıda belirtilen metot çerçevesinde fenomenolojik açıdan İslam ı ele almaktadır. Kitabın giriş kısmında yer alan şu ifade, onun bu kitabı hazırlamasında Ankara İlahiyat Fakültesinde edindiği deneyimin etkili olduğunu göstermektedir: 1950 lerde Ankara da, İlahiyat Fakültesinde Dinler Tarihi okuturken, öğrencilerime Rudolf Otto nun mysterium tremendum ile mysterium fascinans arasında yaptığı ayrımı açıklamaya çalışmıştım; çünkü Numen (ilahi) kendisini ürkütücü bir ihtişam ve büyüleyici bir güzellik içinde açığa vurur. Öğrencilerimden biri hemen ayağa kalkmış ve gururla şöyle demişti: Fakat Hocam! Biz Müslümanlar bu ayrımı yüzyıllardır bilmekteyiz. Allah ın iki görünümü vardır: Celal ve Cemal. Celal ihtişam, kudret ve hiddet ve cemal güzellik, şefkat ve merhamet. O zamandan beri İslam a görüngübilimsel (fenomenolojik) bir açıdan yaklaşma fikri aklımdaydı. 15 Schimmel, bu kitabını hazırlamada Ankara İlahiyat yıllarında yaşadığı bu olayın etkili olduğunu söylemekte, ama asıl etken olarak İslam ın Batı da birkaç temel kitapta çok kötü bir şekilde sunulmuş olmasını göstermektedir. Schimmel, dikey tarihsel yaklaşım yerine Gerardus van der Leeuw ün yatay fenomenolojik yaklaşımını benimsemiş ve fenomenlerin tarihi seyrine girmemiştir. Bununla birlikte çalışmasında hocası Heiler in modelini benimsemiştir. Hollandalı din fenomenoloğu Gerardus van der Leeuw ün malzeme toplama tekniğini hayranlık uyandırıcı bulsa da Heiler in modelinin daha uygun olduğu kanaatine varmıştır. Özellikle Heiler in dinin yatay inceleme modeli onu etkilemiştir. Zira ona göre bu model İslam ın yatay 14 Tanyu, s. 123, 32. nolu dipnot. 15 A. Schimmel, Deciphering the Signs of God: A Phenomenological Approach to Islam, State University of New York Press, Gr Britain 1994, s. X; A. Schimmel, Tanrı nın Yeryüzündeki İşaretleri: İslam a Görüngübilimsel Yaklaşım, çev: Ekrem Demirli, Kabalcı, İst. 2004, s. 10.

11 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 143 olarak farklı kesitlerinin incelenmesinde ve sınıflandırılmasında çok daha uygundur. 16 Onun tespitine göre iç içe geçmiş ortak merkezli çemberlerden oluşan bu model, şaşırtıcı bir şekilde, bin yıldan daha uzun bir zaman önce Bağdatlı sufi Ebu l Hüseyin en Nuri de (ö.907) ve Hâkim et Tirmizi nin eserinde yer almaktadır. Nuri, Kur an ayetlerine dayanarak, Heiler in modelindeki gibi, en merkezde olan kutsala en dıştaki çemberde yer alan tezahürlerinden yönelerek ulaşılabileceğini gösteren, iç içe geçmiş dört çemberden oluşan bir model çizmiştir. Ebu l Hüseyin en Nuri nin modeliyle Heiler in modeli arasında benzerlik kurarak çalışmasına bir temel oluşturan Schimmel, Heiler in modelindeki iç içe geçmiş çemberlerin en dıştakinde yer alan unsurları esas alarak çalışmasını planlamıştır. En dıştaki çemberde şunlar bulunmaktadır: Kutsal insan kutsal toplum, kutsal nesnekutsal eylem, kutsal söz kutsal metin. Bunlar, merkezdeki kutsalın en dıştaki tezahürleridir. Bu tezahürlerden hareket ederek merkezdeki hakikate ulaşılabilir. Schimmel e göre kutsalın tezahürleri dinlerde farklı şekillerde olabilir. Asıl olan merkezdeki hakikattir. Bu noktada dinlerde bir fark yoktur; fark tezahürlerdedir. 17 Schimmel in eserlerinde metodolojik olarak dikkat çeken bir husus, kimi yerlerde dinin ve dini fenomenlerin kökeniyle ilgili indirgemeci yaklaşımların görülmesidir. Dinler Tarihine Giriş isimli kitabın yanında İslam ı fenomenolojik açıdan ele aldığı Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri nde (Deciphering the Signs of God) de zaman zaman bu görülmektedir. Örneğin kutsal hayvanlarla ilgili kısımda, totemizmin izlerinin hala genel anlamda sufî geleneklerde görüldüğünü belirtmektedir: İslam dünyasının merkezden uzaktaki bazı tarikatlarda totemist kalıntılar olduğu görülen şeylerle karşılaşılır: örneğin Kuzey Afrika'daki lseviyye tarikatı bir hayvanı totem hayvanı olarak kabul eder ve şenlik süresince onun gibi davranır, ta ki bir boğa ritüele uygun (fakat İslami ritüele aykırı!) bir biçimde kesilene kadar. Heddaveli dilenci dervişler arasında, dervişlerle kedileri özdeşleştirme âdeti de aynı köklere uzanıyormuş gibi görünüyor. Bunlar istisnai durumlar olsa bile, belirli hayvanların kutsal güçlerine inanmakla ilgili kalıntılar 16 Schimmel, Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri, s Schimmel, Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri, s

12 144 BAKİ ADAM hala genel anlamda sufî geleneklerinde sürmektedir. Bunlardan biri, bazı tekkelerde şeyhin oturma yerini oluşturan post'un kullanımıdır. Haydarîler ve Cavlakîler gibi ortaçağ dervişleri, hayvan postlarına büründüklerinde hayvanla bir tür özdeşleşme duygusu yaşamış olmalılar. 18 Yine domuzun İslam da haram oluşunu İngiliz antropolog James Frazer in teorisi çerçevesinde açıklama getirmektedir. Frazer, önceden kutsal olan bir hayvanın daha sonra tabuya dönüşebildiğini iddia etmektedir. 19 Schimmel de Kenanlılarda kutsal sayılan yaban domuzunun kadim İsrail de yasak olmasını örnek vererek önceden kutsal sayılan bir hayvanın sonradan murdar ve tabu bir hayvana dönüşebildiğini ifade etmektedir. Bu çerçevede İslam da domuz etinin haram kılınmasını, varlığını koruyan ender yiyecek tabularından saymaktadır. Bununla birlikte İslam da domuzun haram kılınmasının gerçek sebebinin bilinmediğini, sağlıkla ilgili gerekçelere dayandırıldığını da belirtmektedir. Bu gerekçeyi yeterli bulmayan Schimmel, domuzun iğrenç görünümünün daha geçerli bir neden olabileceğini söylemekte ve Ankara Hayvanat Bahçesinde bir Anadolu kadının domuz karşısında takındığı tavrı ve sözlerini bir veri olarak zikretmektedir. 20 Schimmel in dinler tarihi araştırmalarında benimsediği fenomenolojik yaklaşım daha sonraki çalışmaları yönlendirmiştir. Bunların başında da Prof. Dr. Hikmet Tanyu gelmektedir yılında Schimmel in yanına asistan olarak giren Tanyu, 1959 yılında Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri isimli fenomenolojik doktora çalışmasını Schimmel in danışmanlığında tamamlamıştır. Daha sonra doçentlik çalışması Türklerde Taşla İlgili İnançlar (1966) isimli eseriyle Türklerde dağ fenomenini konu alan Dinler Tarihi Araştırmaları (1973) isimli eserinde de fenomenolojik yöntemi uygulamıştır. 21 Bununla birlikte Tanyu yu farklı kılan özellik, ele 18 Schimmel, Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri, s Marvin Harris, İnekler, Domuzlar, Savaşlar ve Cadılar, çev: M. Fatih Gümüş, İmge Kitabevi, Ankara 1995, s Schimmel, Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri, s Hikmet Tanyu nun fenomenolojik çalışmalarının değerlendirmeleri hakkında bkz. Mustafa Alıcı, Hikmet Tanyu ve Raffaele Pettazzoni de Kadim Türklerin Tanrı Anlayışı: Fenomenolojik Bir Mukayese, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010, s ; Münir Yıldırım, Dürk Dini Tarihi Araştırmalarında Fenomenolojik Metod: Hikmet Tanyu Örneği Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010, s

13 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 145 aldığı konular açısından her şeyden önce Türk dinî tarihiyle ilgili olarak algılanan bir isim olmasıdır. 22 Prof. Dr. Hikmet Tanyu, akademik çalışmalarında Türk kültürü ile ilgili çalışmalara büyük yer vermiştir. Onun dinler tarihçiliği bir bakıma Türk dini kültür tarihçiliğidir. Adak, taş, dağ vb konularla ilgili çalışmaları, eski Türk dini ile ilgili araştırmaları, onun akademik çalışmalarının temelini teşkil etmektedir. Prof. Dr. Hikmet Tanyu, doktoralı ilk Türk akademisyen dinler tarihçisi olarak Dinler Tarihi çalışmalarını genelden özele indirmiş, Türk dinî kültürüne odaklanmıştır. 23 Onun Dinler Tarihi çalışmalarını Türk dinî kültürüne yöneltmiş olması, Dinler Tarihi'nin Türkiye'ye özgü bir bilim olarak gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Hikmet Tanyu'nun bu yöndeki çalışmaları yabancı dilde yayınlanıp dışarıya tanıtılabilseydi, Batı daki Dinler Tarihi çalışmalarına önemli bir katkıda bulunulmuş ve Türkiye'nin bu alanda adı duyurulmuş olurdu. 24 Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun Tarih Boyunca Türkler ve Yahudiler, Yehova Şahitleri, Nuhun Gemisi Ağrı Dağı Ermeniler, İslam Dininin Düşmanları ve Allah'a İnananlar gibi Türk dinî tarihi dışında, diğer dinlerle ilgili çalışmalarına baktığımızda, onun, genelde, savunmacı ve eleştirici bir tavır takındığını görmekteyiz. Milli ve manevî değerlere çok önem veren, Türkiye üzerinde oynanan oyunlara karşı hassasiyet gösteren Tanyu nun bu çalışmaları bir boşluğu doldurmak için yapılmıştır. Onun yetiştiği ortam, bu tür çalışmaların yapılmasını gerekli kılmıştır. Milli meselelere ilgi konusunda Tanyu, Dinler Tarihi alanında istisnai bir akademisyen de değildir. Nitekim meşhur Romen dinler tarihçisi Mircea Eliade da milli konulara ilişkin yazılar yazmıştır Hikmet Tanyu nun Türk dinî tarihiyle ilgili çalışmalarının değerlendirilmesi için bkz. Harun Güngör, Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun Türk Dini Tarihi Çalışmalarına Katkıları, Dinler Tarihi Araştırmaları I, (Sempozyum: 8 9 Kasım 1996), Ankara 1998, s ; Harun Güngör, Hikmet Tanyu ve Türk Dini Tarihçesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Dergisi, yıl 1994, sayı 5, s A. Küçük, "Türkiye'de Dinler Tarihi Çalışmaları ve Prof. Dr. Hikmet Tanyu", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Dergisi, yıl 1994, sayı 5, s Tanyu nun doktora tezi Schimmel tarafından on sekiz sayfa halinde özetlenerek Almancaya çevrilmiştir. 25 Bkz. Ramazan Adıbelli, Mircae Eliade ve Türkiye de Dinler Tarihi Çalışmaları, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010, s. 103.

14 146 BAKİ ADAM Merhum Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Ankara İlahiyat Fakültesi'nde Dinler Tarihi Anabilim Dalı başkanı olarak görev yaptığı yılları arasında birçok dinler tarihçisi yetiştirmiştir. Merhum Prof. Dr. Günay Tümer, Prof. Dr. Mehmet Aydın ve Prof. Dr. Abdurrahman Küçük onun yanında asistan olarak yetişmiş dinler tarihçileridir. Onların doktora ve doçentlik tezlerini yönetmiş, onları yönlendirmiştir. Tanyu, ayrıca İslam Enstitülerinde Dinler Tarihi öğretim görevlisi olarak çalışanların öğretim üyeliği takdim tezlerini de yönetmiş, daha sonra onların birçoğuna doktora yaptırmıştır. Prof. Dr. Ömer Faruk Harman, Prof. Dr. Harun Güngör ve merhum Prof. Dr. Şaban Kuzgun bunların önde gelenleridir. Doğrudan öğrencisi olmayan fakat doktora sonrası çalışmalarını onunla sürdüren Prof. Dr. Ekrem Sarıkçıoğlu'nu da burada zikretmek gerekir. Lisans eğitimlerini İslam ilahiyatı alanında tamamlayan bu akademisyen dinler tarihçileri, gerek kendi yaptıkları gerek öğrencilerine yaptırdıkları çalışmalarla Dinler Tarihi bilimini temel İslam bilimleriyle buluşturmuşlardır. Bu dönemden itibaren İslam la yakın ilişki içinde olan Yahudilik ve Hıristiyanlıkla ilgili karşılaştırmalı çalışmalar yapılmaya başlamıştır. Bu çalışmalarda, genellikle İslam 'a merkezî yer verilmiş; Yahudilik ve Hristiyanlıktaki fenomenler, İslâm esas alınmak suretiyle incelenmiştir. Dinler Tarihi disiplinin İlahiyat Fakültelerinde yer alması dolayısıyla bu teolojik tutum normaldir. Çünkü bu alanda çalışanların çoğu, orta öğrenimini İmam Hatip Liselerinde, yükseköğrenimini ise hemen hemen tümü, eski İslam Enstitülerinde veya İlahiyat Fakültelerinde görmüştür. Yani, Türkiye'deki dinler tarihçileri ilahiyat eğitim ve öğretiminden geçmiştir. Bu yüzden, dinler tarihçileri her şeyden önce ilahiyatçıdır. Ayrıca, şunu da belirtmek gerekir ki, Dinler Tarihi dersleri sadece din eğitimi veren okul ve fakültelerde 26 okutulmaktadır. Bu bakımdan İlahiyat Fakültelerindeki Dinler Tarihi disiplini din bilimi olmaktan ziyade bir ilahiyat (teoloji) disiplinidir. Bu itibarla Türkiye'deki dinler tarihçilerinin, çalışmalarının İslâm'a ve Türk kültürüne ne gibi katkılar sağlayacağını göz önünde bulundurması kaçınılmazdır. Prof. Dr. Hikmet Tanyu nun danışmanlığında yapılan tez çalışmalarına baktığımızda, onun amacının ve ilkelerinin bu çalışmalara da yansıdığını görmekteyiz. Onun danışmanlığında hazırlanan tez çalışmalarını, konuları 26 Bu ders, Turizm fakültelerinin rehberlik bölümlerinde de okutulmaya başlanmıştır.

15 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 147 itibariyle şu kategoriler altında toplayıp, genel bir çerçeve çizmek mümkündür. Prof. Dr. Hikmet Tanyu, yanında çalışan dinler tarihçilerine şu konularda tez yaptırmıştır: 1. Müslüman bilginlerin dinler tarihçiliği yönüyle ilgili çalışmalar: Günay Tümer'in "Biruni ye Göre Dinler ve İslam Dini", Ö. Faruk Harman'ın, "Dinler Tarihi Açısından Şehristani ve el Milel ve'n Nihal" isimli doktora tezleri. 2. Türkiye'deki İslam dışı dinî cemaatler, Kiliseler ve bunların Türkiye ile ilgili yönleri hakkında çalışmalar: Süreyya Şahin'in "Fener Patrikhanesi ve Türkiye", Abdurrahman Küçük'ün " Sabatay Sevi ve Cemaatı Üzerine Bir Araştırma" isimli doktora tezleri. 3. Müslüman olmayan Türk kavimlerinin dinleriyle ilgili çalışmalar: Şaban Kuzgun'un "Hazar ve Karay Türkleri: Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi", Harun Güngör'ün "Gagauzların Dinî İnanışları Üzerine Bir Araştırma" isimli doktora tezleri. 4. Karşılaştırmalı fenomen çalışmaları: Mehmet Aydın'ın "İlahi Dinlerde Şeytan", Osman Cilacı'nın "İlahi Dinlerde Dua" isimli doktora tezleriyle Günay Tümer'in "Hıristiyan ve İslam Dinlerinde Meryem" isimli doçentlik tezi bu alanda yapılan çalışmalara örnektir. 5. Eski Türk dini ile ilgili çalışmalar: M. Turan Özdemir'in "Eski Türklerde Şamanlıkla İlgili İnançlar Üzerine İncelemeler" isimli doktora tezi. 6. Dinin menşei ile ilgili teoriler üzerine çalışmalar: Ali Galip Erdican'ın "Totemizmin Mahiyeti Üzerine Bir Araştırma" isimli doktora tezi. 7. Belli bir din üzerine genel çalışmalar: Cenap Yakar'ın "Pali Kaynaklarına Göre Buddizm" isimli doktora tezi ). 8. Reddiyelerle ilgili çalışmalar: Mehmet Aydın'ın "Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları" isimli doçentlik tezi. Yukarıda maddeler halinde sıraladığımız çalışma alanlarını göz önüne aldığımızda, Prof. Dr. Hikmet Tanyu ile genelden özele, Türk dinî tarihi

16 148 BAKİ ADAM ne ve kültürüne indirgenmiş Dinler Tarihi çalışmalarının tekrar onun nezaretinde genele çıkıp birçok alana yayıldığını görmekteyiz. Bu ilk nesil dinler tarihçilerinin tez dışı çalışmalarını da hesaba kattığımızda yukarıda zikrettiğimiz kategorilerin sayısı daha da artmaktadır. Prof. Dr. Hikmet Tanyu nun 1985 de yaş haddinden emekli olmasından sonra Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı Başkanlığına ilk doktora öğrencisi ve asistanı Prof. Dr. Günay Tümer atanmıştır yılı sonuna kadar görevde kalan Tümer, kadro sıkıntısı nedeniyle profesör olmak için tarihinde Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ne geçmiş ve Ankara İlahiyat ın Dinler Tarihi geleneğini Bursa da devam ettirmiştir. Fenomenolojik çalışmalara ağırlık veren Tümer, kendi çalışmaları yanında öğrencilerine de bu alanda tezler yaptırmıştır yılında trafik kazası sonucunda vefat ettiğinde geride birçok eser ve yetişmiş dinler tarihçisi bırakmıştır. 27 Hikmet Tanyu nun ikinci asistanı Prof. Dr. Mehmet Aydın da aynı yıllarda Konya Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ne geçmiş ve Ankara İlahiyat Dinler Tarihi geleneğini Konya ya taşımıştır. Yirmiye yakın telif ve tercüme kitap, onlarca makale, bildiri, ansiklopedi maddesi çalışması yapan ve lisansüstü öğrencisi yetiştiren Aydın, Türkiye de Dinler Tarihi nin gelişmesine önemli katkıda bulunmuş, 1994 de Türkiye Dinler Tarihi Derneği nin kurucuları arasında yer almıştır. Prof. Dr. Mehmet Aydın, 1 Mayıs 2009 tarihinde yaş haddinden emekliye ayrılmıştır. Prof. Dr. Günay Tümer den sonra Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde Dinler Tarihi Anabilim Dalı Başkanlığını, bugün ben de dâhil olmak üzere anabilim dalındaki bütün profesör öğretim üyelerinin yetişmesine ciddi katkı sağlayan Hocamız Prof. Dr. Abdurrahman Küçük devralmıştır yılında Sabatay Sevi ve Cemaati Üzerine Bir Araştırma isimli teziyle doktorasını tamamlayan Küçük, 1980 yılında asistan olarak göreve başlamıştır da doçent, 1992 de de profesör olan Küçük, Hikmet Tanyu geleneğini Ankara İlahiyat ta devam ettirmiştir de Türkiye Dinler Tarihi Derneği nin kuruluşuna öncülük eden Küçük, uzun yıllar yönetim 27 Günay Tümer in hayatı, çalışmaları ve Dinler Tarihi ne katkısı için bkz. Süleyman Sayar, Günay Tümer in Dinler Tarihçiliği, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010, s

17 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 149 kurulu başkanlığı yapmış, ulusal ve uluslararası sempozyumlar düzenleyerek Türkiye deki Dinler Tarihi birikiminin paylaşılmasını ve yayılmasını sağlamıştır. Bu faaliyetleriyle Prof. Dr. Abdurrahman Küçük, Türkiye de Dinler Tarihinin kurumsallaşmasını sağlayan öncü isim olmuştur. O, hocası Hikmet Tanyu nun yolunu takip ederek, Dinler Tarihiyle ilgili bilimsel çalışmaların yanında eğitim öğretim, kültür, Ermeni meselesi, misyonerlik, diyalog, bölücülük gibi milli meselelerle de ilgilenmiş ve faaliyetlerde bulunmuştur. Onun çalışmalarında ortak payda, kaynaşma, hoşgörü, milli birlik ve bütünlük temel ilke olmuştur. 28 İlim hayatında pek çok esere imza atan Prof. Dr. Küçük ün şüphesiz en önemli çalışması doktora tezidir. Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun danışmanlığında hazırlanan bu çalışmada, Yahudi dünyasını derinden etkileyen Türkiye kökenli Sabetaycılık hareketi konu alınmıştır. Yerli kaynakların yanında yabancı kaynaklardan da yararlanılarak hazırlanan çalışma, Türkiye kökenli bir hareketi konu alması dolayısıyla Sabetaycılık üzerine çalışan yabancı araştırmacılar için referans olmuştur. Pek çok yabancı araştırmacı bu eseri kaynak olarak kullanmıştır. Şimdiye kadar bu eserin çeşitli yayınevleri tarafından genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ondan fazla baskısı yapılmıştır. Prof. Dr. Küçük ün merhum Prof. Dr. Günay Tümer le birlikte hazırladıkları Dinler Tarihi isimli kitabın Dinler Tarihine katkılarından da söz etmek gerekir. İmam Hatip Liselerindeki Dinler Tarihi dersi müfredatı esas alınarak öğretmen el kitabı şeklinde planlanıp daha sonra genişletilen kitabın şimdiye kadar gözden geçirilip genişletilmiş ona yakın baskısı yapılmıştır. İlk baskının (1988) Önsözünde de belirtildiği gibi kitap, günümüzde yaşayan dinleri tanıtma gayesi ile yazılmıştır. Eski Türk İnançları dışında bugün mensubu bulunmayan kadim dinlere yer verilmemiştir. Dinlerin tasnifinde bir takım sıkıntıların bulunduğu belirtilmekle birlikte, İlkel Kabile Dinleri, Milli Dinler, İlahi Dinler şeklinde bir tasnif yapılarak dinler anlatılmış, ancak Budizm tasnif dışı bırakılmıştır. Daha sonraki baskılarda ise bu tasniften vazgeçilmiş, dinler herhangi bir tasnife tabi tutulmadan coğrafi 28 Prof. Dr. Abdurrahman Küçük ün hayatı, eserleri ve düşünceleri hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Alparslan Küçük, Türkiye de Dinler Tarihi nin Kurumsallaşması ve Prof. Dr. Abdurrahman Küçük, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010, s

18 150 BAKİ ADAM konum ve tarihsel ilişki göz önünde bulundurularak sıralanmıştır. Kitabın birinci ve ikinci bölümlerinde din ve Dinler Tarihi bilimi hakkında bilgiler verilmiş, yedinci bölümde misyonerlik faaliyetleri ve bazı yıkıcı dini cereyanlar tanıtılmış, sekizinci bölümde ise dinler, inanç ve ibadet esasları bakımından karşılaştırılmıştır de Prof. Dr. Günay Tümer in vefat etmesinden sonra Prof. Dr. Küçük, gerek konu başlıklarında gerek anlatımda bazı düzeltmeler yapıp yeni konular eklemek suretiyle kitabı geliştirmiştir. 29 Eklenen yeni konularla kitap ilk haline göre bir hayli hacimli hale gelmiştir. Kitapta, bir din bilimi olan Dinler Tarihini ilahiyat bilimleri ile buluşturma çabasının olduğu açıkça görülmektedir. Batı daki Kilise din karşıtı evrimci yaklaşımların Dinler Tarihi biliminin ortaya çıkışında etkili olması nedeniyle gerek Batı da gerek Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye de dindar kesimlere bu bilim sempatik gelmemişti. İmam Hatip Liselerinde ve yüksek din eğitimi veren kurumlarda Dinler Tarihi dersine bu nedenle hep soğuk bakılmıştır. İlahiyat bilimleri ile buluşturma çabaları sonucu bu soğukluk büyük oranda giderilmiş, artık ilahiyat bilimleriyle uğraşanlar Dinler Tarihine önem vermeye başlamıştır. Bu değişimde söz konusu kitabın önemli katkıları olmuştur. Kitabın sonraki baskılarında gerek başlıklandırma gerek anlatımda bazı düzeltmeler yapılarak savunmacı ve eleştirel yaklaşımdan uzaklaşılmaya çalışılmıştır yılına kadar Dinler Tarihi Anabilim Dalı Başkanlığını sürdüren Prof. Küçük, bu süre içerisinde pek çok öğrenci yetiştirmiştir. Bugün halen Ankara İlahiyat ta Dinler tarihi Anabilim Dalında görev yapan Prof. Dr. Mustafa Erdem, Prof. Dr. Baki Adam, Prof. Dr. Mehmet Katar, Prof. Dr. Ahmet Hikmet Eroğlu, Prof. Dr. Ali İsra Güngör ve Prof. Dr. Durmuş Arık lisansüstü çalışmalarını onun yanında tamamlamışlardır. Ankara nın dışında çeşitli İlahiyat fakültelerinde görev yapan pek çok dinler tarihçisi de onun yanında yetişmiştir. Yaptırdığı tez çalışmalarına bakıldığında onun da hocası Hikmet Tanyu nun yolundan gittiği görülmektedir. Prof. Dr. Abdurrahman Küçük ün yaptırdığı tez çalışmalarına şunlar örnek olarak verilebilir: 1. Karşılaştırmalı fenomen çalışmaları: Baki Adam ın Dinlerde Hacc İbadeti Üzerine Bir Araştırma (1989) isimli yüksek lisans tezi bu alanda 29 Son birkaç baskıda oğlu Doç. Dr. M. Alparslan Küçük de katkı sağlamıştır.

19 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 151 yapılmış ilk tezdir. Bu tez aynı zamanda Prof. Dr. Küçük ün danışmanlığında tamamlanmış ilk lisanüstü tez çalışmasıdır. Mustafa Erdem in Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam'da Adem (1990), Sabit Şimşek in Dinlerde Temizlik Anlayışı Üzerine Bir Araştırma (1990), Mehmet Katar ın İlahi Dinlerde Tövbe Anlayışı Üzerine Bir Araştırma (1993) isimli tez çalışmaları bu kategoride yer alan diğer çalışmalara örnektir. 2. Türkiye'deki İslam dışı dinî cemaatler ile ilgili çalışmalar: Ahmet Hikmet Eroğlu, Belgeler Işığında Osmanlı Devleti'ndeki Yahudilerin Dini ve Sosyal Durumu (1996); Mustafa Baş, Kuruluşundan günümüze Türk Ortodoks Patrikhanesi (2003). 3. Müslüman olmayan Türk kavimlerinin dinleriyle ilgili çalışmalar: Durmuş Arık, Çuvaşların Dini İnanışları Üzerine Bir Araştırma (2002). 4. Belli bir din üzerine genel çalışmalar: İbrahim Sümer, Tibet Budizmi (Lamaism) (2002). 5. Kutsal metinlerle ilgili çalışmalar: Baki Adam, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat ın Mahiyeti ve Tahrifi (1994) 6. İslam dışı cemaatler ve tarikatlarla ilgili çalışmalar: Ali İsra Güngör, Cizvitler ve Katolik Kilisesindeki Yeri (2001). 7. Misyonerlik ve diyalogla ilgili çalışmalar: Ali İsra Güngör, II. Vatikan Konsili ve Diyalog (1995); Fatma Zehra Ertorun, Hıristiyan Misyonerliğinin ve İslam Davetinin karşılaştırılması (2011). 8. Dinin toplumsal boyutu ile ilgili fenomenolojik çalışmalar: Asife Ünal, Türkiye 'de Örtünme Anlayışı Üzerine Bir Araştırma (Dinler Tarihi Açısından Bir Yaklaşım) (2004). Sonuç Annemaria Schimmel in 1954 de Dinler Tarihi kürsüsüne atanmasıyla, Türkiye de antropolojik, sosyolojik, psikolojik, felsefi hiçbir faktöre indirgenemeyecek kutsalı merkeze alan dinler tarihçiliği başlamış, Hikmet Tanyu ile Dinler Tarihi bilimi yerelleşmiş ve Tanyu Ekolü oluşmuştur. Dinler Tarihi açısından oldukça zengin malzemeye sahip Anadolu topraklarının kutsalla ilgili fenomenleri bu ekol tarafından Dinler Tarihi araştırma

20 152 BAKİ ADAM larına konu edilmiştir. Bir din bilimi olan Dinler Tarihi, Hikmet Tanyu nun yanında yetişen İlahiyat ve İslam Enstitüsü kökenli akademisyenler vasıtasıyla ilahiyat bilimleriyle buluşturulmuş, böylece Dinler Tarihine karşı olumsuz bakış giderilmiştir. Tanyu Ekolünün son temsilcisi Abdurrahman Küçük vasıtayla da Dinler Tarihi kurumsallaşmıştır. Schimmel den günümüze kadar Ankara İlahiyatta Dinler Tarihi adına her türlü konu ele alınmıştır. Çalışmaların önemli kısmını Yahudilik ve Hıristiyanlık oluşturmakla birlikte son zamanlarda Hint ve Çin dinlerine de ağırlık verilmeye başlanmıştır. Çince, İbranice ve Sanskrit bilen akademisyen dinler tarihçileriyle Ankara İlahiyat, Dinler Tarihi alanında öncülüğünü devam ettirmektedir. Kaynaklar Hikmet Tanyu, Türkiye de Dinler Tarihi nin Tarihçesi, AÜİF Dergisi, yıl 1960, Cilt 8, sayı 1. Münir Koştaş, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, AÜİF Dergisi, yıl 1999, Cilt 39, sayı 9. Cengiz Batuk, Georges Dumezil in Kafkas Mitolojisi Araştırmaları ve Türk Dinler Tarihi Çalışmalarına Katkısı, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara Ali Akay, Bir Bilim Sanatçısı İstanbul daydı, Belkıs Halim Vassaf ın Defterinden Dumezil in Sosyoloji Ders Notları, Hazırlayan: Gündüz Vassaf, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul Fuat Aydın, Daru l Fünunun İlk Dinler Tarihçisi Georges Dumezil ve Tarih i Edyan Dersleri, Darülfünun İlahiyat Sempozyumu Kasım 2009, İstanbul Abdurrahman Küçük, Tanzimattan Günümüze Türkiye de Dinler Tarihi, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara Fetullah Kalın, Rudolf Otto da Din, Kutsallık ve Mistik Tecrübe, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014.

21 ANNEMARIE SCHIMMEL DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK E ANKARA İLAHİYAT IN TÜRKİYE DEKİ 153 Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giriş, AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara Renate Beyer, Hıristiyanlık ve İslam: Allah a Giden Farklı Yollar Anne Maria Schimmel le Röportaj, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl 7 (2006), sayı 17. Senail Özkan, Annemaria Schimmel ( ): Zümrüt Hayallere Adanmış Bir Ömür, İslam Araştırmaları Dergisi, yıl 2003, sayı 9. A. Schimmel, Deciphering the Signs of God: A Phenomenological Approach to Islam, State University of New York Press, Gr Britain A. Schimmel, Tanrı nın Yeryüzündeki İşaretleri: İslam a Görüngübilimsel Yaklaşım, çev: Ekrem Demirli, Kabalcı, İstanbul Marvin Harris, İnekler, Domuzlar, Savaşlar ve Cadılar, Çev: M. Fatih Gümüş, İmge Kitabevi, Ankara Mustafa Alıcı, Hikmet Tanyu ve Raffaele Pettazzoni de Kadim Türklerin Tanrı Anlayışı: Fenomenolojik Bir Mukayese, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara Münir Yıldırım, Türk Dini Tarihi Araştırmalarında Fenomenolojik Metod: Hikmet Tanyu Örneği, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara Harun Güngör, Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun Türk Dini Tarihi Çalışmalarına Katkıları, Dinler Tarihi Araştırmaları I, (Sempozyum: 8 9 Kasım 1996), Ankara Harun Güngör, Hikmet Tanyu ve Türk Dini Tarihçesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Dergisi, yıl 1994, sayı 5. A. Küçük, "Türkiye'de Dinler Tarihi Çalışmaları ve Prof. Dr. Hikmet Tanyu", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Dergisi, yıl 1994, sayı 5.

22 154 BAKİ ADAM Ramazan Adıbelli, Mircae Eliade ve Türkiye de Dinler Tarihi Çalışmaları, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara Süleyman Sayar, Günay Tümer in Dinler Tarihçiliği, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara Mehmet Alparslan Küçük, Türkiye de Dinler Tarihi nin Kurumsallaşması ve Prof. Dr. Abdurrahman Küçük, Türkiye de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, Aralık 2009), Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 2010.