Sonra, Önce Kelimelerinin Edat Kategorisi çindeki Durumu 1

Transkript

1 Dil Ara t rmalar Dergisi Cilt: 1 Say : 1 Güz 2007, ss. Sonra, Önce Kelimelerinin Edat Kategorisi çindeki Durumu 1 Leylâ KARAHAN 2 Özet: Kelimelerin hangi tür kategorisinde yer alaca n belirleyen ölçüt i lev dir. Söz dizimindeki i levin de i mesiyle kelimenin türü de de i ir. Sö z geli i bir ismin, s fat, zarf hatta edat kategorisi içinde de yer alabilmesi o ismin anlam boyutu ve söz dizimindeki i levi ile ilgilidir. Bu bildiride ele al nacak olan sonra, önce kelimeleri, Türkiye Türkçesi gramerlerinde söz dizimindeki i levlerine göre isim, zarf ve edat olarak de erlendirilmektedir. Ancak bu kelimelerin edat olarak de erlendirildi i örneklerde edatlar n niteliklerine ayk r kullan m özellikleri ortaya ç kmaktad r. Bildiride, bu ayk r l klar Türkiye Türkçesinden al nan örnekler çerçevesinde ele al nacak ve sonra, önce kelimelerinin edat kategorisi içindeki durumu tart lacakt r. Anahtar Kelimeler: Edat, çekim edat, sonra/önce, -DAn sonra/-dan önce, zarf, Türkçe. The place of before (önce)/after (sonra) words in the postposition category Abstract: The criterion to determine in which categories the words are placed is function. The category of a word changes when the function changes in the syntax. For example, the place of noun in the adjective, adverb even postposition categories is connected with its function in syntax and the meaning dimension of the noun. The words sonra, önce (after, before) which will be discussed in this paper will be evaluated as noun, adverb and postposition according to their functions in syntax in Turkey Turkish Grammars. However, in some examples in which these words are taken as postpositions, some usages contrary to their characteristics are observed. In this paper, these differences will be evaluated with some Turkish examples and the place of sonra, önce (after, before) in the postposition category will be discussed. Key Words: Postposition, before/after (sonra / önce), after that/before that (dan sonra, -dan önce), (adverb), Turkish. Bir kelimenin hangi tür kategorisinde yer alaca n belirleyen ölçüt, o kelimenin anlam boyutu ve söz dizimindeki görevidir. Anlam boyutu ve görevi de i tikçe kelimenin türü de de i mekte ve meselâ bir isim; zarf, s fat hatta edat olarak kullan labilmektedir. Türkiye Türkçesinde pek çok kelime gibi sonra ve önce kelimeleri de üstlendikleri görevlere ba l olarak tür de i tirirler. Ald klar eklerle söz diziminde isim ve s fat olarak da kullan lmalar na ra men bu kelimelere Türkiye Türkçesi 1 Bu yaz, Nisan 2007 de Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesinin düzenledi i Uluslararas Türklük Bilgisi Sempozyumunda sunulan bildiri metninden haz rlanm t r. Prof. Dr. Marcel Erdal, daha sonra konuyla ilgili bilmedi im baz kaynaklar bana göndererek çal mama katk da bulunmu tur. Kendisine te ekkür ederim. 2 Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi E itim Fakültesi / ANKARA 39

2 Leylâ Karahan gramerlerinde daha çok zarf ve edat bahislerinde yer verilir. Bu yaz da, sonra ve önce kelimelerinin edat kategorisi içindeki durumu tart lacakt r. Sonra ve önce (evvel) kelimeleri esas olarak zaman, yer ve s ra bildiren birer isimdir. 3 Türkçe Sözlük te sonra kelimesinin daha ileri bir zamanda ifadesiyle zaman; daha uzak ve ileri bir yerde, makam, s ra, de er ve önemde ifadesiyle yer anlam na i aret edilmi tir. Yani Sözlük e göre bu kelime, Hadi sen git ya mur bast rmadan, ben sonra gelirim ve Bunun sonras yok, bu i i sonraya b rakmal örneklerinde zaman; Yoldan sonra orman ba lar, Bahçeden sonra geriye dönerek biraz da sokaklarda dola t k örneklerinde yer bildirmektedir. Önce kelimesinin ise Türkçe Sözlük te ilk olarak, ba taki, geçmi teki bölüm, geçmi zaman ifadeleriyle zaman ve s ra anlamlar na yer verilmi tir. Sözlük te yer anlam ndan söz edilmemi se de bu duraktan önceki durak gibi bir örnek, önce kelimesinin yer, s ra anlam yla da kullan ld n göstermektedir. Her iki kelime bu ve Sözlük te yer almayan ba ka anlamlar çerçevesinde söz dizimi içinde tür de i tirebilmektedir. Sonra ve önce kelimeleri söz diziminde çe itli görevler yaparlar. Bu görevleri ya sonra, önce, sonras, öncesi, sonraki, önceki, sonralar, önceleri örneklerinde oldu u gibi ekle veya eksiz, ya da bunun öncesi, bunun sonras, az sonra, çok önce, üç hafta sonra, iki gün önce, geldikten sonra, gelmeden önce, sonra sonra örneklerinde oldu u gibi bir kelime grubu içinde bulunarak yerine getirirler. Sonra ve önce kelimeleri, sonras n hat rlam yorum, öncekini bilmiyorum cümlelerinde ve bunun öncesi, bunun sonras kelime gruplar nda çekim ekleri yard m yla isim olarak kullan lm t r. Bu kelimeler, meselâ -ki eki alarak sonraki gün, önceki i gibi kelime gruplar nda s fat görevi yapmaktad r. Sonra ve önce kelimeleri söz diziminde daha çok zarf olarak kar m za ç kar. Bu sebeple bütün gramerlerde bu kelimeler zarf kategorisi içinde ve zaman zar ar ba l alt nda incelenmi tir. Sonra ve önce zar ar, sonra gidecek, önce geldi cümlelerinde eksiz olarak; sonralar ö rendi, sonraya b rakmad, önceleri anlamad, önceye ald örneklerinde çekim ekleriyle birlikte yüklemi zaman ve s ra bak mlar ndan tamamlamaktad r. Sonra ve önce kelimeleri azl k-çokluk veya derece bildiren baz kelimelerle birlikte de zarf göreviyle kullan l r. Az önce geldi, çok sonra ö rendi, iki gün sonra geldi, üç gün önce gitti örneklerinde sonra ve önce kelimeleri yine zarft r. Sonra ve önce kelimeleri bunlardan ba ka Türkiye Türkçesi gramerlerinde ba lama edatlar ve çekim edatlar içinde de de erlendirilmi tir. Bu kelimelerin edat kategorisi içindeki durumu hakk nda var olan bilgileri bir kere daha gözden geçirmekte, sorgulamakta fayda görmekteyiz. Ba lama Edat Olarak Sonra ve Önce 3 J. Deny gramerinde ve di er baz gramerlerde önce kelimesi ile ayn anlamda olan ancak bugün i lekli i azalm bulunan evvel, evveli, evvelleri, evvelce, evvel-emirde, mukaddema, mukaddemce, akdemce kelimelerine de yer verilmi tir (Deny 1941: 249, 253). 40

3 Sonra, Önce Kelimelerinin Edat Kategorisi çindeki Durumu Bu kelimeler, Önce iyice inceledim, sonra da bunu hemen yapmaya karar verdim örne inde cümleleri öncelik-sonral k anlam yla birbirine ba layan birer ba lama edat yani cümle ba lay c s d r. Bunu yapma, sonra seninle konu mam gibi bir yap da ise sonra kelimesi yoksa, aksi takdirde anlam nda; o, zeki ve çal kand r, sonra azimlidir de cümlesinde ayr ca anlam nda yine bir cümle ba lay c s olarak kar m za ç kar. Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri nin edatlar bahsinde öncelikle, evvelâ, sonunda, sonra kelimelerini bir cümle ba lay c s olarak de erlendirmi ve u örnekleri vermi tir. Evvelâ bunu yapabilmeniz için i in aç lmas, geni lemesi, cemiyetin ve hayat n yarat c vas ar n kazanmas lâz m. Sonra böyle de olsa hayat yine serbest b rakamazs n (Korkmaz 2003: 1098). Öncelikle eski metinler sa l kl bir tarama ve lemeden geçirilmelidir (Korkmaz 2003: 1100). Dünkü neferimin hüviyetinde mü ahede etti im bu geriye do ru de i me, ilk zamanlar beni çok hayrete dü ürdü. Sonra ben de yava yava köylüle meye ba lay nca bu olay çevrenin ki i üzerindeki etkisine vermekte güçlük çekmedim (Korkmaz 2003: 1135). Sonra ve önce kelimelerinin bu i levine pek az ara t r c de inmi, dolay s yla birçok ara t rmada ba lama edatlar /ba laçlar konusu içinde bu kelimelere yer verilmemi tir. Bunda söz konusu kelimelerdeki ba lama i levinin yayg n olmamas n n yan nda Türkçede ba lama edatlar n n çok fazla olmas n n da rolü olmal d r da yap lan bir yüksek lisans tezinde Türkiye Türkçesinde sonra ve önce ile birlikte 673 cümle ba lay c s tespit edilmi tir (Öküzcü: 1989). Zaman anlam yla kullan l ndaki s kl k, ba lama edat görevindeki sonra ve önce kelimelerinin ço u zaman yanl olarak zarf eklinde de erlendirilmesine yol açmaktad r. Çekim Edat Olarak Sonra ve Önce Sonra ve önce kelimeleri, -DAn sonra, -DAn önce yap lar içinde de yer al r. Bu yap lar n söz dizimi içindeki anlam özellikleri önceki al kanl kta süreklilik, öncelikte bitmi süreklilik, sonral kta süreklilik, ba lang ç sonras süreklilik, belirli ba lang çl süreklilik, itibarî ile ba l belirli bulunulan zaman ba l klar yla Ahmet Akçata taraf ndan örneklerle incelenmi tir (Akçata 2005). Gürer Gülsevin, -DIktAn sonra ve -madan önce, -mazdan önce yap lar n Türkiye Türkçesinde Birle ik Zarf- iller adl makalesinde ek-edat yap s nda olanlar ba l alt nda birle ik zarf- il olarak i ler (Gülsevin 2000: 8-16). Ayr ca -DIktAn sonra yap s n n söz dizimindeki i levi ile ilgili Ayfer Akta n bir çal mas vard r (Akta 2001: ). 4 4 Sonra kelimesi Eski Türkçede çok az görülür ( Erdal 2004: 373). Harezm, K pçak ve Ça atay Türkçelerinde az, Bat Türkçesinde ise yayg n olarak kullan l r. Sonra yerine Bat Türkçesi d nda en çok kullan lan kelime so kelimesidir. K sasü l- Enbiya da geçen Oglanlar öldi. So Talut öldi (134v-4) örne indeki gibi tek ba na veya -DIn so kal b içinde zarf olarak kullan l r. Eski Türkçede -DIn so, -DA so, -DA kin, -DIn kin, -DA kisre, -DA ötrü; Harezm Türkçesinde -DIn so ra, -DIn so, -DA so, -mi so, -DA kedin; K pçak Türkçesinde -DAn so, -DIn so, -DAn so ra, -DIn so ra; Ça atay Türkçesinde 41

4 Leylâ Karahan nceledi imiz Türkiye Türkçesi gramerlerinin hepsinde -DAn sonra, -DAn önce yap s içinde yer alan sonra ve önce kelimeleri, söz dizimindeki anlam özellikleri ne olursa olsun çekim edat kategorisi içinde de erlendirilmektedir. Meselâ M. Ergin, -DAn ekli isimlerden sonra kullan lan bu kelimeleri son çekim edatlar bahsinde, asl nda isimken edat olarak kullan lan kelimeler aras nda sayar (Ergin 1962: 350). T. Banguo lu da bu kelimeleri edat bahsinde i ler ve ya murdan sonra, yemekten önce örneklerini verir (Banguo lu 1940: 40). J. Deny, ayn kabulle, sizden sonra, bundan sonra, bundan evvel, her eyden evvel, anlamadan evvel, girmezden evvel örneklerini verir ve Osmanl Türkçesindeki iyelik ekli yindü inden sonra, taltif eyledi imden sonra örneklerindeki -dü inden sonra, -di imden sonra yap lar n n d ktan sonra n n men ei oldu unu belirtir (Deny 1941: 596, 598, 986, 989, 990). A. N. Kononov, sonra zarf n n edat olarak da kullan lmas na son kelimesinin delil te kil etti ini, son kelimesinin eskiden ve bugün baz lehçelerde edat olarak kullan ld n, önce kelimesinin ise gazete dilinde evvel e göre daha yayg n oldu unu belirterek u örnekleri verir: Ö le zaman ndan sonra evi b rakt için henüz açl k hissetmiyor. Tramvaydan indikten sonra daha epeyce yürüyorlar. Bunu benden önce kim giydi (Kononov 1956: 657, 680, 681 ) Türkçede edatlar konusunda en kapsaml ara t rmalardan birini yapan M. N. Hac emino lu da, sonra kelimesini mekân ve zaman ifade eden çekim edatlar içinde incelemekte ve Araba devrildikten sonra yol gösteren çok olur, örne ini vermektedir. M. N. Hac emino lu na göre -DAn sonra gibi, -DAn evvel yap s içindeki evvel de bir çekim edat d r. Ondan evvel bu üpheyi duymuyordum. Ben soka a ç kmadan evvel (Hac emino lu 1974: 39, 85). R. Underhill, G. L. Lewis ve J. Korn lt de gramerlerinde, benzer örneklerdeki sonra ve önce kelimelerini edat kabul etmektedirler (Toplant dan sonra bir -DIn so ra, -DIn so, -DIn kiyin; Eski Anadolu Türkçesinde -DAn so ra. Önce kelimesi ise sadece Türkiye Türkçesinde kullan l r. Eski Türkçede -DA ö re, -DIn ö din; Harezm Türkçesinde -DIn ö, -DIn ögün, -DIn burun, -GAn ö, -DIn burun, -DIn burunrak; K pçak Türkçesinde -mazdan ö din; Ça atay Türkçesinde -DIn ö ; Eski Anadolu Türkçesinde -DAn ö, -DAn ö din (Bkz. Ata 1997, Hac emino lu 1978; Eckmann 1995; Eckmann 1988; Gabain 1988, Erdal 2004). Sonra ve önce kelimeleri yerine bugünkü Türk yaz dillerinde kiyin /keyin, so, burun, murun, murda, ö, ozalam, oval, evvel, ilgeri gibi kelimeler kullan l r. Özbek ve Türkmen Türkçelerinde so ra kelimesine de rastlan r. -DAn so, -GAn so, -DAn so ra (Özbek Türkçesi), -DAn so, -DAn so ra (Türkmen Türkçesi), -GAn so, -DAn so,- DAn kiyin (K rg z Türkçesi), -DAn keyin (Karakalpak Türkçesi), -DAn ö, -DAn ö inçe, -DAn ozal, -DAn ozalam, -DAn owal (Türkmen Türkçesi), -DAn burun, -DAn burunrak, -DAn evvel (Özbek Türkçesi), -DAn bur n, -DAn ilgeri, -DAn ald n (Karakalpak Türkçesi), -DAn murda, -DAn murun, -DAn ilgeri ( K rg z Türkçesi).Bkz. Uygur 2001: , Kulamshaev 2001, Yaman 2005, Türkmen Dilini Grammatikas 1999, Kara 2005, Hac emino lu Midhat Sadullah, Türkçe Yeni Sarf ve Nahiv Dersleri nde -dan önce için kinci cümledeki il, birinci cümledeki ilin icra olundu u zamandan evvel vaki olmu sa birinci cümle ikinciye ibtida gösteren zaman rab tas ile raptolunur. Madde-i asliyenin nihayetine -mazdan evvel veya -madan evvel ilave edilerek ibtida gösteren zaman rab tas te kil edilir, aç klamas n yapar. Ayn eserde -dan sonra için ise u aç klama vard r: kinci cümledeki il, birinci cümledeki ilin icras ndan sonra vukua gelmi se böyle cümleler intiha gösteren zaman rab tas yla rabtolunur. Beni gördükten sonra gitti. (Gülensoy-Fidan 2004, 191). Hüseyin Cahit de Türkçe Sarf ve Nahiv de, -dan sonra ve dan önce kal b ndaki sonra ve önce kelimelerini kelimat n nevilerini tahvil ve manalar n tadil eyleyen elfaz olarak tan mlad edat türü içinde kabul eder ve -dan sonra n n teehhür, -dan önce nin ise takaddüm ifade etti ini belirtir (Karahan-Ergönenç 2003: 263, 270). 42

5 Sonra, Önce Kelimelerinin Edat Kategorisi çindeki Durumu lokantaya gittik, Hasan benden evvel vard, R. Underhill 1976: 222; toplant dan sonra, bugünden evvel/önce, G. L. Lewis 1967: 89, Dün i ime çocuklar okula gittikten sonra gittim, Çocuklar eve gelmeden önce i e gidemedim, J. Korn lt 1997: 103,104). Z. Korkmaz, edat grubu biçimindeki zar ar, ç kma durumu isteyen edatlar, öncelik, sonral k ve zaman ili kisi kuranlar, ad kökenli edatlar ba l alt nda -DAn önce/evvel, -DAn sonra yap lar n edat grubu olarak vermekte, yani bu yap daki sonra ve önce kelimelerini çekim edat kabul etmektedir (Korkmaz 2003: 480, 481, 1056, 159, 1065, 1080). Ak am taliminden sonra gülü erek a a indik (Korkmaz 2003: 481). Adnan mektupçunun odas ndan ç kt ktan sonra art k katile en bu edebiyat hocal na birdenbire sevindi (Korkmaz 2003: 1065). Sabah saat be ten önce yola ç kmal y z (Korkmaz 2003: 1080). Yar n kalem vaktinden evvel kalk p bir ey dü ünürüm diyordu (Korkmaz 2003: 480). Buraya kadar zikretti imiz gramerlerin hepsinde -DAn sonra ve -DAn önce li yap lar n -anlam özellikleri ne olursa olsun- edat bahsinde i lendi ini ve bu yap lardaki sonra ve önce kelimelerinin bütün ara t r c lar taraf ndan edat kabul edildi ini görüyoruz. Acaba bu kelimeler gerçekten bütün örneklerde edat türünün özelliklerini ta yor mu? Bu soruya cevap vermek için çekim edatlar n n özelliklerine göz atal m: 1. Çekim edatlar, ayn çekim ekleri gibi isimlerden sonra gelerek ba l olduklar isimle birlikte cümlenin di er ögeleri aras nda çe itli ilgiler kurar. Bu özellik dolay s yla isimlerle çekim edatlar aras na anlaml veya görevli herhangi bir kelime veya kelime grubu giremez. Çekim edatlar hakk nda bilgi veren ara t rmalarda bu hususa dikkat çekilmemi tir. Bundan dolay size göre, senin için, eve kadar, karde im ile gibi edat gruplar n n meselâ size de göre, senin bile için, eve dahi kadar, karde im mi ile ekilleri yoktur. -DAn sonra ve -DAn önce yap s ndaki sonra ve önce kelimeleri e er her yerde birer çekim edat ise bu edat gruplar n n aras na da, dahi, bile, mi gibi görevli kelimelerin girmemesi gerekir. imdi u cümleleri inceleyelim: Senden sonra gelecek. / Senden de mi sonra gelecek? O, benden önce geldi./ O, benden bile önce geldi. Bu örneklerdeki sonra ve önce kelimeleri e er edat olsayd isim ile edat aras na ba ka bir unsurun girmemesi gerekirdi. O hâlde bu yap lardaki sonra ve önce kelimeleri gramerlerimizdeki genel kabulün aksine edat de il zarft r. 2. Çekim edatlar, ba ms z anlaml dil birimleri olmad klar için s fat ve zar arda oldu u gibi önlerine nitelik ve derece bildiren bir kelime / kelime grubu alamazlar. Meselâ güzel çocuk örne indeki güzel s fat n n derecesi çok, en, pek gibi kelimelerle kar lanabilir: Çok güzel çocuk, en güzel çocuk, pek güzel çocuk. Çabuk geldi cümlesindeki çabuk zarf da çok çabuk, pek çabuk eklinde çok, pek gibi kelimelerle derecelendirilebilir. Edatlar ba ms z anlaml kelimeler olmad klar için böyle bir derecelendirme mümkün de ildir. Yani meselâ göre 43

6 Leylâ Karahan edat, az göre, pek göre eklinde; ile edat az ile, pek ile, çok ile; için edat az için, çok için eklinde derecelendirilemez. Çekim edatlar n n bu özelli ine de pek az ara t rmada yer verilmi tir (Schaaik 2004: 94-99). -DAn sonra ve -DAn önce yap s ndaki sonra ve önce kelimeleri e er çekim edat ise onlar n da isimlerle aralar na derecelendirici bir unsur almamalar gerekir. imdi u cümleleri kar la t ral m: Arkada m senden sonra geldi. / Arkada m senden çok sonra geldi. Soka a ç kt ktan sonra ya mur ya maya ba lad. / Soka a ç kt ktan hemen sonra ya mur ya maya ba lad. Senden önce gitti. / Senden az önce gitti. stanbul a gitmeden önce haber geldi. / stanbul a gitmeden biraz önce haber geldi. Bu örneklere edebî metinlerden ald m z u örnekleri de ekleyebiliriz: Tahta ç kt ndan birkaç gün sonra babas n âdeta gözünün önünde öldürürler (Tanp nar 1994: 228). Efendisi için o muhte em mersiyeyi yazarken belki de bu gezintilerden dönü lerinde Hisarlar n kilidini a t ktan biraz sonra (Tanp nar 1994: 168). Bursa fethedildi inden elli sene sonra Bursal Türk çocuklar aras nda airler yeti ir (Tanp nar 1994: 131). Tu lar n stanbul surlar n n kar s na dikmeden as rlarca evvel övülmü tü (Tanp nar 1994: 181). Fetihten çok evvel böyle Müslüman, böyle Türk, böyle sade olan bu yerde böyle bir kahve, böyle a açlar ve böyle bir cami vard (Yahya Kemal 1969: 111). Bu cümledeki -ten çok evvel yap s ile ayn eserden al nan, Bu köy hâlâ fetihten evvel oldu u gibi Müslüman ve Türk ya yor (s. 112) cümlesindeki -ten evvel yap s aras nda sadece derece fark vard r. Bütün bu örneklerde geçen sonra ve önce kelimeleri zaman, yer, s ra anlamlar n koruduklar için çok, az, biraz, hemen gibi derece bildiren bir unsur alabilmektedir. Bu durum çekim edatlar n n özelliklerine ayk r d r. O hâlde bu örneklerdeki sonra ve önce kelimeleri çekim edat de il zarft r. Sonra ve önce kelimelerinin -DAn sonra ve -DAn önce yap s içinde hemen, az, çok, biraz vb. kelimelerle derecelendirildi ine dikkat çeken baz ara t rmac lar, edat kavram ile çeli en bu duruma ra men sonra ve önce kelimelerini edat kabul etmeye devam etmi lerdir. 5 5 Bu tür örneklere, tarayabildi imiz tarihî metinlerden sadece Nehcü l-feradis te rastlad k. So ra yerine kullan lan so kelimesi Nehcü l-feradis teki u örnekte derece bildiren bir kelime grubu almaktad r: Vel kin F t ma razha Peygambar as.d n alt ay so vef t bold (Eckmann 1995: 5/8). Türkiye Türkçesi d ndaki Türk yaz dillerinde sonra ve önce nin yerine kullan lan kiyin/keyin, so burun, murun, murda, ö, ilgeri, ozalam gibi kelimeler de derece bildiren kelimeler almalar na ra men bu yaz dillerinin gramerlerinde çekim edat kabul edilmektedir. Karakalpak Türkçesi: Vak ya, bunnan bir saat bur n bold. Üyine bunnan on j l ilgeri bargan edi (Uygur 2001: 138), K rg z Türkçesi: Andan on eki c l murda, menden bir c l murun, m ndan k rk c l ilgeri (Kulamshaev 2001: 163, 169), Türkmen Türkçesi: Mundan k rk y l ozalam bard. Mundan bir sagat ö gördüm. amlan ay yar giceden hem so dogmal d (Türkmen Dilinin Grammatikas 1997: 494, 495). 44

7 Sonra, Önce Kelimelerinin Edat Kategorisi çindeki Durumu Meselâ J. Deny, edat kabul etti i sonra ve önce nin önüne, geçen zaman müddetini bildiren kelimelerin girebilece ini belirterek u örnekleri verir: Hazret-i sa gö e çekildikten k rk sene sonra. Biraderim gelmeden bir hafta evvel. Sadrazamlar muharebeye gitmeden k rk gün evvel padi ah huzuruna ç karlard (Deny 1941: 985, 991). M. N. Hac emino lu da Bizden daha evvel eri enler, A lar bugün evvelki hayale örne indeki daha ile derecelendirilen evvel kelimesini çekim edat kabul eder (Hac emino lu 1974: 39). A. N. Kononov a göre sonra edat ile ismin aras na hareketin sonral k derecesini gösteren; önce / evvel edat ile ismin aras na da hareketin öncelik derecesini bildiren bir kelime veya kelime grubu girebilir. Kononov un verdi i e ba lamas ndan on be gün kadar sonra, Evine ezandan biraz önce girerdi, Bundan be ay evvel de bir k z m öldü (Kononov 1956: 680, 681 ) örneklerinde de sonra, önce ve evvel kelimelerinin önünde on be gün kadar, biraz, be ay gibi sonral n ve önceli in derecesini bildiren kelimeler bulunmaktad r. Bu kabul, edat türünün özelliklerine ayk r d r. G. L. Lewis ise -DAn evvel kal b ndaki evvel kelimesini edat kabul etmesine ra men on seneden az bir zaman evvel örne indeki -den az bir zaman evvel yap s n zarf bahsinde i lemektedir (Lewis 1967: 203). J. Korn lt e göre önce ve sonra zaman zar ar -DAn eki ile birlikte kullan ld klar nda edatt r. Edatlar genel olarak de i tirilemezler. Ancak edat olarak kullan lan, önce / evvel ve sonra kelimeleri, çok, biraz ve s n rl say daki zarf gruplar taraf ndan de i tirilebilir (Korn lt 1997: ). Korn lt in bu ifadesi, edatlar n özellikleriyle çeli mektedir. Marcel Erdal a göre, say ve hâl kategorisi ile kullan labilen önce ve sonra kelimeleri bivalent isimlerdir. Yani bunlar mutlaka cümlede belirtilen veya belirtilmeyen bir zamanla ili kilidir. Ancak Erdal, Tyrkisk Grammatikk (Bernt Brendemoen, Even Hovdhaugen, Oslo 1992) adl eser için yazd tan tma yaz s nda, kitapta geçen ikinci dünya sava ndan otuz y l sonra örne indeki sonra kelimesini zarf kabul eden yazarlar ele tirir. Ona göre zarf olarak kullan lan bir kelime isimlerle tamamlanamaz. Buradaki sonra ve önce kelimeleri edatt r (Erdal 1994: 227). Sonra ve önce kelimeleri hakk nda geni bir ara t rmas olan Schaaik de Erdal ve Brendemoen- Hovdhaugen i ele tirir. Ona göre bu kelimeler birer zaman ismidir ve her isim gibi say ve hâl kategorisi ile kullan l r. Schaaik, yaz s nda bu kelimeleri yukar ve a a kelimeleriyle kar la t rm t r (Schaaik 2004: ). Ele tiriye konu olan ikinci dünya sava ndan otuz y l sonra örne i, söz diziminde elbette ya çekim ekleriyle birlikte Schaaik in belirtti i gibi isim, ya da Brendemoen- Hovdhaugen n belirtti i gibi ili zaman bak m ndan tamamlayan bir zarf olarak kullan labilecektir. 3. -DAn sonra ve -DAn önce kal b ndaki sonra ve önce gibi aralar nda kar tl a dayal bir anlam ilgisi bulunan iki kelimenin u ekilde kullan m da çekim edatlar n n ba land klar isimle olan s k ili kisine ayk r d r: 45

8 Leylâ Karahan Bu, senden sonra da, önce de böyleydi. Bu örnekte kelime tasarrufu ile senden kelimesi tekrarlanmam t r. A a daki örnekte de benzer bir kullan m görülmektedir: Çok parlak fetih vakalar, stanbul un fethinden evvelki as rlarda da, sonraki as rlarda da yüzlerce defa vuku bulmu, lâkin hiçbiri stanbul un fethi kadar efsunlu bir tesir b rakmam (Yahya Kemal 1969: 26). Çekim edatlar yla kurulan edat gruplar nda böyle bir kelime tasarrufu mümkün de ildir. Yani meselâ senin ile de için de eklindeki bir yap Türkçede yoktur. O hâlde bu örneklerdeki sonra ve önce kelimeleri, çekim edat de il zarft r. 4. Çekim edatlar yap bak m ndan genellikle kökeni isim veya il olan kelimelerdir. Zamanla a n p as l anlamlar n kaybederek görevli kelimeler hâline gelmi ler ve ancak kendilerinden önce gelen bir isme yard mc olmak üzere söz diziminde görev alm lard r. Buna göre zaman, yer, s ra ismi olan sonra ve önce kelimelerinin edat olabilmesi için bu anlamlar n kaybetmeleri gerekir. Hâlbuki u örneklerde sonra ve önce kelimeleri zaman anlam n korumakta, hareketin sonral n ve önceli ini bildirmektedir: Yata a yatt ktan sonra bir gürültü i ittim. Bunu toplant dan sonra konu uruz. Gitmeden önce söylemeliyim. Dersten önce biraz dinlenmeli. O hâlde bu örneklerdeki sonra ve önce kelimeleri edat de il zarft r. Söz diziminde isim, s fat, zarf görevi yapan baz kelimeler -meselâ do ru ve kar kelimeleri gibi- kendi anlamlar d nda edat olarak da kullan lmaktad r. -DAn sonra ve -DAn önce yap s içinde zaman, s ra, yer anlamlar yla zarf olarak görev yapan sonra ve önce kelimeleri de ayn yap da bazen zaman, s ra, yer anlamlar n kaybederek edat görevi yapabilmektedir. Meselâ J. Deny, Efendim, siz k z n z bana münasip gördükten sonra ben almaz m y m, siz vaad ettikten sonra ben niçin srar edeyim, siz bildikten sonra ben size ne söyleyeyim, sen bunu anlad ktan sonra lak rd ya hacet kalmaz örneklerindeki as l ilin, -DIktAn sonra l ilin az çok mecburî olan bir ak beti gibi göründü ünü ve -DAn sonra n n bu örneklerde -IncA zarf- il ekinin veya mademki edat n n yerini tuttu unu belirterek, bu cümlelerin genellikle olumsuzluk veya soru anlam ta yan bir yüklem ta d na dikkat çeker (Deny 1941: 984, 985). Deny nin verdi i bu örneklerdeki sonra, gerçek anlam n kaybederek edatla m bir kelimedir. Sonra ve önce kelimeleri, u örneklerde de zaman, yer ve s ra anlamlar nda kullan lmamakta, mademki, e er, göre yerine vb. edatlarla -IncA, -madan zarf- il eklerininkine benzer görevler yapmaktad r: Siz istedikten sonra ben niçin yapmayay m. (Mademki siz istiyorsunuz ben de yapar m.) Sen böyle yapt ktan sonra ba kalar ne yapmaz ki. (Sen böyle yap nca ba kalar ne yapmaz ki.) Sen bunu anlamad ktan sonra hiçbir ey anlayamazs n. 46

9 Sonra, Önce Kelimelerinin Edat Kategorisi çindeki Durumu (Sen bunu anlam yorsan hiçbir ey anlayamazs n.) im olmad ktan sonra burada beklemem anlams z. ( im olmad na göre burada beklemem anlams z.) Benim dilekçemden önce k yafetime bakt. (Benim dilekçeme bakmadan k yafetime bakt.) Öyle konu madan önce sana yap lanlar hat rla. (Öyle konu aca na/ konu aca n yerde sana yap lanlar hat rla.) Sonuç olarak; -DAn sonra ve -DAn önce yap s içindeki sonra ve önce kelimeleri, zaman, yer, s ra anlamlar n koruduklar, isimlerle aralar na peki tirici veya derece bildiren bir unsur alabildikleri, ortak bir isim etraf nda art arda kullan labildikleri örneklerde birer zarft r. Zarf olarak kullan ld klar örneklerde ortaya ç kan yap ise nitelik isimleriyle yap lan ondan güzel, senden çal kan, bizden ne eli gibi kelime gruplar ndan hiç farkl de ildir. Gerek bu gruplar, gerekse senden sonra, benden önce vb. gruplar bir uzakla ma grubu dur. Gerçek anlamlar n kaybettikleri örneklerde ise zaten di er özellikler de ortadan kalkmakta ve bu kelimeler edatla maktad r. Bu kelimelerin edat olarak kullan ld klar nda ortaya ç kan yap senin ile, onun için, eve do ru, dünden beri örneklerinde oldu u gibi bir edat grubu dur. O hâlde, -DAn sonra ve -DAn önce yap s içindeki sonra ve önce kelimelerinin anlam ve kullan m özellikleri dikkate al nmadan sadece edat kategorisi içinde de erlendirilmesi do ru de ildir. K. Grönbech e göre zar arla edatlar aras ndaki fark, geçi li illerle geçi siz iller aras ndaki fark gibidir; baz lar anlamlar ndan dolay sadece zarf veya edat, baz lar da her iki fonksiyona sahip olabilir (Grönbech 1995: 31). Sonra ve önce kelimeleri de -DAn sonra ve -DAn önce yap s içinde her iki fonksiyona sahip olan kelimelerdir. Bundan dolay bu kelimelerin -DAn sonra ve -DAn önce yap s içindeki türü, anlam ve kullan m özellikleri dikkate al narak belirlenmelidir. KAYNAKLAR: AKÇATA, Ahmet (2005) Türkiye Türkçesinde Süreye Ba l Zaman, Afyon E itim Sa l k ve Bilimsel Ara t rmalar Vakf, Afyonkarahisar. AKTA, Ayfer (2001) -DIktAn/-DUktAn sonra Zarf- ili Üzerine Bir Ara t rma, Türk Dili, S:597, Eylül, s ATA, Aysu (1997) K sasü l-enbiya, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. BANGUO LU, Tahsin (1940) Ana Hatlar ile Türk Grameri, Maarif Matbaas, stanbul DENY, Jean (1941) Türk Dili Grameri, Çev: Ali Ulvi Elöve, Maarif Matbaas, stanbul. ECKMANN, Janos (1988) Ça atayca El Kitab, Çev. Günay Karaa aç, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar, stanbul. ECKMANN, Janos (1995) Nehcü l-feradis -Metin-T pk bas m-, Türk Dil Ku- 47

10 Leylâ Karahan rumu Yay nlar, Haz rlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zül kar, Ankara. ERDAL, Marcel (1994) Bernt Brendemoen and Even Hovdhaugen : Tyrkisk Grammatikk, Oslo, Üniversitetsforlaget 1992, Acta Orientalia (Havniensia) 55, ERDAL, Marcel (2004) A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston. ERG N, Muharrem (1962) Türk Dil Bilgisi, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay nlar, stanbul. GABA N, A.von (1988) Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akal n, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. GRÖNBECH, K. (1995) Türkçenin Yap s, Çev. Mehmet Akal n, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. GÜLENSOY, Tuncer -Mustafa Fidan (2004) Türkçe Yeni Sarf ve Nahiv Dersleri-Midhat Sadullah, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. GÜLSEV N, Gürer (2000) Türkiye Türkçesinde Birle ik Zarf- iller, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Say :5, Afyon (2000), s HACIEM NO LU, M. Necmettin (1974) Türk Dilinde Edatlar, Milli E itim Bas mevi, stanbul. KARA, Mehmet (2005) Türkmen Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, Ankara (2005). KARAHAN, Leylâ -Dilek ERGÖNENÇ (2003) Türkçe Sarf ve Nahiv-Hüseyin Cahit, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. KONONOV, A. N. (1956) Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yaz ka, Akademiya Nauk SSSR, Moskva-Leningrad. KORKMAZ, Zeynep (2003) Türkiye Türkçesi Grameri - ekil Bilgisi-, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. KORNF LT, Jaklin (1997) Turkish, London. KULAMSHAEV, Kalmamat (2001) K rg z Türkçesinde Çekim Edatlar, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Bilim Dal Yüksek Lisans Tezi, Ankara. LEW S, Geoffrey L. (1967) Turkish Grammar, Oxford. ÖKÜZCÜ, brahim (1989) Türkçede Cümle Ba lay c lar, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara. SCHAAIK, Gerjan van (2004) On the position of sonra and önce, Turkic Languages 8, TANPINAR, A.Hamdi (1994) Be ehir, MEB Yay nlar, stanbul. Türkçe Sözlük (1998) Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. Türkmen Dilinin Grammatikas (1999) A gabat. UNDERH LL, Robert (1976) Turkish Grammar, London. UYGUR, Ceyhun Vedat (2001) Karakalpak Türkçesi Grameri, Denizli. Yahya Kemal (1969) Aziz stanbul, Devlet Kitaplar 1000 Temel Eser, stanbul. YAMAN, Ertu rul (2005) Özbek Türkçesinde Edatlar, Gazi Kitabevi, Ankara. 48