ELİN İKİNCİ VE DÖRDÜNCÜ PARMAK UZUNLUK ORANININ SALDIRGANLIK VE ÖFKE İLE İLİŞKİSİNİN ARAŞTIRILMASI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ELİN İKİNCİ VE DÖRDÜNCÜ PARMAK UZUNLUK ORANININ SALDIRGANLIK VE ÖFKE İLE İLİŞKİSİNİN ARAŞTIRILMASI Aslı DOĞAN DİSİPLİNLERARASI ADLİ TIP ANABİLİM DALI ADLİ BİYOLOJİ PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Yaşar BİLGE 2006-ANKARA

2 KABUL ve ONAY ii

3 İÇİNDEKİLER KABUL ve ONAY...ii İÇİNDEKİLER...iii ÖNSÖZ... v SİMGELER VE KISALTMALAR... vi ŞEKİLLER...vii ÇİZELGELER...viii 1. GİRİŞ ve AMAÇ Elin İskelet Yapısı Ossa carpi Ossa metacarpi Ossa digitorum El İskeletinin Embriyolojisi Parmak Gelişimi Hox Genleri: Vücut Gelişiminde Etkili Bazı Genler Androjen Reseptöründeki Alelik Varyasyonu: CAG Androjenin Parmak Gelişimi Etkisi Üzerine Bir Model: Kongenital Adrenal Hiperplazi (KAH) D:4D Oranı ile İlişkilendirilen Yapısal ve Fonksiyonel Durumlar Sağ ve Sol Elde 2D:4D Farklılıkları Parmaklar, Testosteron, Sperm Sayısı ve Östrojen Kadınlarda 2D:4D ve Testosteron Arasındaki İlişki D:4D, Testosteron ve Populasyon Farklılıkları D:4D ve Erkek Homoseksüelliği D:4D ve Agresyon Öfke ve Saldırganlık Öfke Tanımı Saldırganlık Tanımı Agresyonu Sınıflandırma Sistemleri: DSM-IV Kriterlerine Göre Agresyon ile İlgili Bozukluklar Saldırganlığın Nöroanatomisi Hipotalamus Amigdala (Corpus amygdaloideum) Prefrontal Korteks Saldırganlığın Nörobiyolojisi Seks Steroidleri Kortizol ve Kortikotropin Plazma Lipit Düzeyleri Nörotransmitterler Saldırgan Davranışı Belirleyen Psikolojik Etkenler GEREÇ VE YÖNTEM Ölçümler Genel Antropometrik Ölçümler iii

4 El Antropometrik Ölçümleri Veri Toplama Araçları Sosyo-Demografik Bilgi Formu Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R) Sürekli Öfke-Öfke Tarz Ölçeği (The State Trait Anger Scale) Saldırganlık Ölçeği (Agression Questionnaire) Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR Ek Ek Ek Ek Ek Ek ÖZGEÇMİŞ iv

5 ÖNSÖZ Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Adli Tıp Anabilim Dalı Adli Biyoloji yüksek lisans tezimin hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Doç. Dr. Yaşar Bilge ye, antropometrik ölçümler esnasında öğrenci kitlesine ulaşmamı sağlayan Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Spor Bilimleri öğretim görevlilerine, psikiyatrik ölçeklerin değerlendirilmesinde Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Psikiyatri Anabilim Dalı Öğretim üyesi Sayın Yrd.Doç. Dr. Numan Konuk a ve tezimin oluşmasında çeşitli yardımlarından dolayı Arş. Gör. Dr. Cenk Murat Özer e teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamı Zonguldak Karaelmas Üniversitesi nde yürütmemde yardımcı olan, zorlu eğitimimin ilk günlerinden son anlarına kadar tüm bilgi birikimini ve tecrübelerini benimle paylaşarak, bugünlere gelmemi sağlayan; ilgi ve desteğini hiç kaybetmediğim ve birlikte çalışmaktan mutluluk duyduğum manevi danışmanım, hocam, Sayın Yrd.Doç. Dr. Çağatay Barut a şükranlarımı arz ederim. Yüksek lisansım boyunca her türlü davranışımı olgunlukla karşılayarak, desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen ve her zaman çocukları olmaktan onur duyacağım canım annem ve babam Sevgi ve Ahmet Doğan a, en zor anların tek çıkışı, hayatımın önemli insanı, en iyi dostum, ağabeyim, Ali Doğan a, ve eşi Elif Doğan a varlıklarından ötürü sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Sıkıntılı anlarımda güler yüzleri ve güzel sözleri ile moral kaynağım olan biricik arkadaşlarım Nebiye Korkmaz ve Özge Çetin e teşekkür ederim. v

6 SİMGELER VE KISALTMALAR AEK AR ÖR KAH LH Hox SCL-90-R SÖÖTÖ GBI Öfke / Kontrol Öfke / Dışa Öfke / İçte Durum/Öfke Öfke/Tarz FizSal SözSal Öfke Toplam Düşman DolaylıSal Öfke Fobi Ek SS Ort Apikal Ektoderm Kabarıklığı Androjen Reseptör Östrojen Reseptör Konjenital Adrenal Hiperplazi Luteinizan Hormon Homeobox Belirti Tarama Listesi Sürekli öfke-öfke tarz ölçeği Genel Belirti İndeksi Kontrol Altına Alınmış Öfke Alt Ölçeği Dışa Vurulan Öfke Alt Ölçeği İçte Tutulan Öfke Alt Ölçeği Durumluluk Öfke Ölçeği Öfke İfade Tarzı Alt Ölçeği Fiziksel Saldırganlık Alt Ölçeği Sözel Saldırganlık Alt Ölçeği Öfke Alt Ölçeği Toplam Öfke SÖÖTÖ Alt Ölçek Puanı Düşmanlık Alt Ölçeği Dolaylı Saldırganlık Alt Ölçeği Öfke ve Düşmanlık Alt Ölçeği Fobik Anksiyete Alt Ölçeği Ek Skalalar Standart Sapma Ortalama vi

7 ŞEKİLLER Şekil 1.1. Sol el iskeletinin palmar görünüşü 3 Şekil 1.2. Sol el iskeletinin dorsal görünüşü 4 Şekil 1.3. Elin embriyolojik gelişimi 7 Şekil 1.4. Parmak ölçümleri için referans noktaların gösterimi 35 Şekil 3.1. Doğum yeri 47 vii

8 ÇİZELGELER Çizelge 3.1. Çalışmaya katılan bireylerin sosyo-demografik özellikleri 45 Çizelge 3.2. Çalışmaya katılan bireylerin özgeçmiş ve soygeçmiş özellikleri 46 Çizelge 3.3. Çalışma Parametrelerinin Cinsiyete Göre Ortalama ve SS Değerleri 48 Çizelge 3.4. Parmak Oranları ve SÖÖTÖ, Saldırganlık Ölçeği ve SCL-90-R Alt Ölçek Değerlerinin Cinsiyete Göre Karşılaştırılması 51 Çizelge 3.5. Sağ 2D:4D Oranı İle SÖÖTÖ, Saldırganlık Ölçeği ve SCL-90 R Alt Ölçek Puanları Arasındaki İlişki 53 Çizelge 3.6. Sol 2D:4D Oranı İle SÖÖTÖ, Saldırganlık Ölçeği ve SCL90 R Alt Ölçek Puanları Arasındaki İlişki 55 Çizelge 3.7. Parmak Oranı ile Bazı Alt Ölçek Puanları Arasındaki İlişkinin Çoklu Regresyon Analizi ile Değerlendirilmesi 58 Çizelge 3.8. SÖÖTÖ ve Saldırganlık Ölçeği Alt Ölçekleri ile Parmak Oranı ve GBI Arasındaki İlişkinin Çoklu Regresyon Analizi ile Değerlendirilmesi 61 viii

9 1. GİRİŞ Günümüz toplumunda yaşamı kolaylaştıran teknolojilerin artmasına karşın, öfke ve saldırganlık davranışlarının hem toplumsal hem de bireysel düzeyde belirgin şekilde yaygınlaştığı dikkat çekmektedir. Günlük yaşam aktiviteleri sırasında, spor karşılaşmalarında aşırı uçlara varabilen öfke ve saldırganlık olayları günlük gazetelerde ve haber bültenlerinde ön sıraları almaktadır. Hatta ilköğretim kurumlarında öğrenciler arasında yaşanan üzücü olaylar, öfke ve saldırganlık davranışlarının ve dolayısıyla şiddetin artan boyutuna dikkat çekmektedir. Saldırganlık ve öfke düzeyinin belirlenmesine yönelik yapılan çalışmalarda antropolojik ve biyolojik faktörlerin bir arada ele alındığı çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar arasında elin ikinci ve dördüncü parmak uzunluk oranları ile saldırganlık ve öfke arasında ilişki bulunmasına yönelik olanlar öne çıkmaktadır. Parmak uzunluk oranlarının gelişim dönemi boyunca maruz kalınan prenatal androjenlerin etkisini yansıttığı düşünülmektedir. Bunun altında yatan mekanizmalardan bir tanesi Hoxa ve Hoxd genlerinin hem parmakların hem de gonadların gelişiminden sorumlu genler olması olduğu bildirilmektedir. Dolayısıyla parmak yapısı ile davranış biçimlerini etkileyen ortak bir mekanizmadan söz etmek mümkündür. Literatürde 2D:4D oranının erkeklerde saldırganlık eğilimi ile bağlantılı olduğunu bildiren az sayıda çalışma vardır. Saldırganlık ve öfke eğiliminin belirlenmesinin, toplumda suça yönelik davranışların azaltılmasına ve tedaviye yönelik çalışmaların başlatılabilmesine ışık tutacağı düşünülmektedir. 1

10 1.1. Elin İskelet Yapısı Gelişim biyolojisinde çözülmesi gereken en önemli problemlerden biri, ayrıntılı anatominin anlaşılmasıdır. Her bir ekstremite 50 den fazla kas, kesin bir şekle sahip, bağımsız iskelet elemanları, kaslara bağlanmayı sağlayan tendonlar ve iskeletten oluşur. Her bir ekstremite ayrıca kan damarları ile beslenir ve sinirlerle innerve edilir ve bunların hepsi belirli bir şekle sahiptir (Sanz-Ezquerro ve Tickle, 2003). Bu karmaşık yapının anlaşılabilmesi için parmakların beraberinde elin anatomisinin ve embriyolojisinin incelenmesi gerekmektedir. El iskeleti 27 kemikten oluşur ve üç grupta incelenir (Şekil 1.1 ve 1.2) 1. Ossa carpi (El bileği kemikleri) 2. Ossa metacarpi (El tarağı kemikleri) 3. Ossa digitorum, phalanges (Parmak kemikleri) Karpal kemikler, elin el bileği ve önkolla birleşmesini sağlarken metakarpal kemikler de el iskeletinin en büyük parçasını oluşturur ve falankslarla birleşerek el iskeletini meydana getirirler (Jenkins, 1991: ) Ossa carpi El bileği kemikleri proksimalde ve distalde dörder adet olmak üzere iki sıra halinde dizilmiş sekiz kısa kemikten oluşmaktadır. Bu kemikler ligamentlerle birbirlerine sıkıca bağlandıklarından hareketleri oldukça kısıtlanmıştır (Yıldırım, 2000: 26-27). Proksimal sırada lateralden mediale doğru : os scaphoideum, os lunatum, os triquetrum, os pisiforme bulunur. Distal sırada ise lateralden mediale doğru : os trapezium, os trapezoideum, os capitatum, os hamatum bulunur (Yıldırım, 2000: 26-27; Tugut ve ark., 1998: 65-70; Taner, 2000: 55-56). Karpal kemiklerin, os psiforme hariç hepsinin genellikle altı yüzü vardır. Avuç içi (palmar) ve el sırtı (dorsal) tarafındaki yüzlerine bağlar tutunduğu için 2

11 pürtüklüdür. Os scaphoideum ve os lunatum hariç olmak üzere, dorsal yüzleri palmar yüzlerine oranla daha geniştir. Proksimal ve distal yüzleri komşu kemiklerle eklem yaptığı için buralarda eklem yüzü bulunur (Arıncı ve Elhan, 2001: 12-16). Şekil 1.1. Sol el iskeletinin palmar görünüşü. (FH Netter (Cumhur M, Çev. Ed.) İnsan Anatomisi Atlası ndan alınmıştır). 3

12 Şekil 1.2. Sol el iskeletinin dorsal görünüşü. (FH Netter (Cumhur M, Çev. Ed.) İnsan Anatomisi Atlası ndan alınmıştır). Proksimalde yer alan os scaphoideum, os lunatum ve os triquetrum un proksimal yüzleri birleşerek, art. radiocarpale yi oluşturacak şekilde discus articularis ve radius la eklem yapar. Distal sırada ise proksimal sıradaki ossa carpi ile distal sıradaki ossa carpi arasında art. mediocarpale meydana gelir. Ayrıca hem proksimal hem de distal sıradaki karpal kemikler arasında art. intercarpale ler bulunur. Proksimaldeki os pisiforme ise sadece os triquetrum un palmar yüzüyle eklem yapar (Arıncı ve Elhan, 2001: 12-16; Williams ve Warwick, 1980: ). Karpal kemikler ayrıca ligamentlerle birbirine bağlanarak önce konkav bir yapı olan sulcus carpi yi oluştururlar. Bu sulcus, daha sonra retinaculum muscularum flexorum tarafından kanal haline dönüştürülerek canalis carpi adını alır (Turgut ve ark., 1998: 65-70; Williams ve Warwick, 1980: ). 4

13 Ossa metacarpi Metakarpal kemikler, lateralden mediale doğru büyüyen Romen rakamları ile isimlendirilen beş adet ince uzun kemiktir (Turgut ve ark., 1998: 65-70). Her birinin dörtgen şekilli basis ossis metacarpi olarak isimlendirilen proksimal ucu, dorsal tarafta uzunlamasına konveks corpus ossis metacarpi si ve yanlardan biraz basılmış küreyi andıran caput ossis metacarpi denilen distal ucu bulunur. Facies dorsalis, facies lateralis ve facies medialis olmak üzere üç yüzü vardır (Yıldırım, 2000: 26-27; Turgut ve ark., 1998: 65-70; Taner, 2000: 55-56). Os metacarpale Ι, metakarpal kemikler içinde en kısa ve kalın olanıdır. Os metakarpale ΙΙ den bir açı yaparak uzaklaşmıştır. Üst ucunda os trapezium ile eklem yapar. Os metacarpale ΙΙ, ve os metacarpale ΙΙΙ metakarpal kemikler içinde en uzun olanlarıdır. Os matacarpale ΙΙΙ ün proksimal ucunda arka-dış tarafında processus styloideus denilen piramit şeklinde bir çıkıntı bulunur. Metakarpal kemiklerin yan yüzlerinde komşu metakarpal kemikler ile eklem yapan farklı şekillerde eklem yüzleri bulunur (Turgut ve ark., 1998: 65-70). Proksimalde: Ι. metakarpal kemik, os trapezium ile; ΙΙ. metakarpal kemik os trapezium, os trapezoideum, os capitatum ve ΙΙΙ. metakarpal kemik ile; ΙΙΙ. metakarpal kemik os capitatum, ΙΙ. ve ΙV. metakarpal kemik ile; ΙV. metakarpal kemik os capitatum, os hamatum, ІІІ. ve V. metakarpal kemiklerle; V. metakarpal kemik os hamatum ve ΙV. metakarpal kemik ile eklem yapar. Distalde her bir metakarpal kemiğin distal ucu, ilgili parmakların birinci falanksları ile eklem yapar (Arıncı ve Elhan, 2001: 12-16) Ossa digitorum Baş parmakta iki diğer parmaklarda üç adet olmak üzere her bir elde toplam 14 tane falanks vardır. Her bir parmaktaki falankslar proksimalden distale doğru, phalanx 5

14 proximalis, phalanx media ve phalanx distalis olarak da isimlendirilir. Her bir falanksın iki ucu ve bir gövdesi vardır. Proksimal uca basis phalangis, gövdesine corpus phalangis ve distal ucuna da caput phalangis denilir. Phalanx distalis in palmar yüzünün üst ucunda tuberositas phalangis distalis adı verilen pürtüklü bir alan bulunur. Falanksların palmar yüzeyleri uzun eksenleri boyunca içbükeydir (Yıldırım, 2000: 26-27; Turgut ve ark., 1998: 65-70). Birinci sıradaki kemikler proksimalde metakarpal kemiklerle ve distaldeki bir sonraki falankslarla, ikinci sıradakiler birinci ve üçüncü falankslarla, distal sıradakiler ise sadece proksimal uçları ile ikinci falankslarla eklem yapar. Baş parmakta iki falanks bulunduğu için, birinci falanks proksimalde І. metakarpal kemik ile, distalde ise sadece ikinci falanks ile eklem yapar (Arıncı ve Elhan, 2001: 12-16) El İskeletinin Embriyolojisi İskelet sistemi mezodermal ve nöral krista hücrelerinden gelişir. Mezodermal dokusu yoğunlaşarak iki adet uzunlamasına kolon şeklini alır ve üçüncü hafta sonlarına doğru embriyonun arka yan yüzeyi boyunca boncuk benzeri çift kabartılar şeklinde dikkati çeker (Moore ve Persaud, 2002: ; Bahçelioğlu, 2000). Embriyolojik gelişimin 4. haftasında ekstremiteleri meydana getirecek olan kol tomurcukları vücut duvarının ön dış yanında oluşmaya başlar (Williams ve Warwick, 1980: ). Başlangıçta kol kısa bir kürek şeklindedir ve çekirdek mezenşim tabakası ile onun üzerini kaplayan epidermis tabakasından oluşmaktadır. Uç bölgelerde epidermis tabakası kalınlaşarak apikal ektoderm kabarıklığı (AEK) meydana getirir. (Sanz-Ezquerro ve Tickle, 2003; Moore ve Persaud, 2002: ; Bahçelioğlu, 2000; Kulaksız, 2001). Ekstremitenin proksimal bölümünde gelişimin ilerleyen evresinde humerus u oluşturacak olan tek bir kıkırdak meydana gelir. Kısa bir süre sonra Y şeklinde bir yoğunlaşma görülür. Y nin kolları radius ve ulna taslaklarını temsil eder. Bunun ardından el bileğinin öncüleri ve sonrasında parmak taslakları görülür (Sanz-Ezquerro ve Tickle, 2003). 6

15 Ekstremite tomurcukları, mezenşim tabakasının proliferasyonu ile uzar (Moore ve Persaud, 2002: ; Kulaksız, 2001). AEK ye komşu olan mezenşim, hızlı büyüyen farklılaşmamış hücre grupları halinde kalırken AEK ye uzak bölgelerdeki mezenşim kıkırdak ve kas dokusuna farklılaşmaya devam eder. Bu şekilde ekstremitelerin gelişimi proximo-distal bir sıra izler (Sanz-Ezquerro ve Tickle, 2003; Kulaksız, 2001). Dolayısıyla meydana gelen gelişim ve son şekillerini almaları mezenşim ile AEK arasındaki karşılıklı sinyallere bağlıdır (Şekil. 1.3). Şekil 1.3. Elin embriyolojik gelişimi: A, 27. gün (Ekstremite tomurcukları). B, 32. gün (Ekstremite plakları). C, 41. gün (Digital çizgiler). D, 46. gün (Digital çizgiler arasında çentiklenmenin oluşumu). E, 50. gün (Perdeli parmaklar). F, 52. gün (Parmakların ayrı yapılar halinde oluşumu) (Moore EK.L. The Developing Human' dan değiştirilerek alınmıştır). El plakları 6. haftada görülebilir ve kemik dokusunu oluşturacak olan hyalin kıkırdak yoğunlaşır. Bu plaklar daha sonra proksimaldeki segmentlerden birer sirküler darlık bölgesi ile ayırdedilirler. Daha sonra ortaya çıkan ikinci darlık, proksimal bölümü ikiye ayırır ve böylece ekstremitelerin iki ana bölümü belirgin hale gelmiş olur. AEK nin olduğu bölgede meydana gelen hücre ölümü sayesinde bu bölge beş parçaya ayrılır ve el parmaklarının oluşumunda ilk adım atılmış olur (Sanz-Ezquerro ve Tickle, 2003; Moore ve Persaud, 2002: ; Bahçelioğlu, 2000; Kulaksız, 2001). Parmakların daha sonraki gelişimi, bu beş segmentin ektoderm etkisi ile uç bölümlere doğru ilerleyerek büyümeleri, mezenşimin yoğunlaşarak kıkırdak bir parmak çatısı oluşturması ve bu beş ince uzun segment arasındaki dokunun nekroze olmasıyla gerçekleşir (Sanz-Ezquerro ve Tickle, 2003; Moore ve Persaud, 2002: ; Bahçelioğlu, 2000; Kulaksız, 2001). 7

16 Intrauterin 8. haftanın sonunda parmaklar tamamen ayrılmış olur ve normal kol yapısı oluşur Parmak Gelişimi Gelişim dönemi boyunca maruz kalınan prenatal androjenlerin etkisini yansıttığı düşünülen kavramlardan bir tanesi parmak uzunluk oranlarıdır. Bunun altında yatan mekanizmalardan bir tanesi; Hoxa ve Hoxd genlerinin hem parmakların hem de gonadların gelişiminden sorumlu genler olması bir diğeri ise; androjen reseptöründeki alelik varyasyonudur (Bailey ve Hurd, 2004) Hox Genleri: Vücut Gelişiminde Etkili Bazı Genler Son on yıldır yapılan çalışmalarla, Hox (Homeobox) genlerinin vertebralıların vücut gelişiminde kendine özgü aktivitelerinin olduğu bildirilmiştir. En önemli görevleri gövde gelişimi olmakla birlikte bu genler apendiküler iskeletin gelişiminde de rol oynamaktadır. Bu nedenle, bu gen ailesinin işlevlerinin saptanmasında parmak gelişimi önemli bir rol oynamaktadır. Hatta parmak gelişiminin moleküler düzeyde yapısını anlamak, bu tip yapıların büyük morfolojik esneklerinden sorumlu olan evrimsel mekanizmalara da ışık tutar (Zakany ve Duboule, 1999). Memeli genomunda 39 genden oluşan dört çeşit Hox gen grubu bulunduğu bilinmektedir. Evrimsel gelişmenin ilk basamaklarında atasal yapı, dört grup oluşturacak şekilde (Hoxa, b, c ve d) kendini iki kez eşler. Bu da her gruptaki yapılarda ilgili bölgelerde yer alan diziler arasındaki benzerliği açıklar. Hox genleri temel 13 grup paralog ile sınıflandırılır. Drosophila daki Abdominal B geni ile yapısal ilişkileri olan Hoxa ve Hoxd gen üyeleri, parmak tomurcuklanması sırasında 8

17 düzenli olarak aktive olurlar. Gup 9 genleri erken tomurcuklanma sırasında, distal büyüme sürdükçe aktive olurlar, ve 10, 11, 12 ve 13 grup genleri bunları takip eder. Hoxb ve Hoxc genleri ise parmak şekillendirilmesinde görünürde katkıda bulunmazlar (Zakany ve Duboule, 1999). Her Hox geninin bir paralogu olduğu, değişik gruplardaki genlerin Hoxa13 ve Hoxd13 gibi, aynı kümedeki yandaş genlerden daha fazla birbirine benzediği söylenmektedir (Zakany ve Duboule, 1999). Hoxa ve Hoxd iki grup gen üyesi ovaryum ve testislerin, ayrıca el ve ayak parmakların gelişimini kontrol etmektedir. İnsanlarda Hoxa mutasyonu, özellikle Hoxa13, parmaklar ve ürogenital sistem üzerinde hasarlara yol açan el-ayak genital sendromu (hand-food genital syndrome) ile sonuçlanabilir. Bu sendromda kısa birinci metakarpaller, kısa distal falanksı olan el baş parmakları, 2. ve 5. parmak anormallikleri, el bilek kemikleri füzyonu, kısa birinci metatarsal ve distal falanks nedeniyle ortaya çıkan kısa ayak parmakları gibi mutasyonlar ortaya çıkar. Ürogenital sistemde ise kısmen veya tamamen bölünmüş uterus ve yeri değişmiş üretral açıklık ortaya çıkabilir. Benzer şekilde farelerle yapılan çalışmalar Hoxd genindeki düzensizliklerin parmak uzunluğunda farklılaşmaya ve genital bozukluklara yol açtığı ileri sürülmüştür. İnsanlarda Hoxd geni mutasyonları özellikle 3. ve 4. parmakların birleşmesi şeklinde sindaktili görülmesine neden olabilir. El tutulumu asimetriktir ve az etkilenmiş bireylerde sıklıkla kısa 4. parmaklar bulunur (Manning, 2002: 5-7) Androjen Reseptöründeki Alelik Varyasyonu: CAG Androjen reseptöründeki alelik varyasyonun parmak uzunluk oranını etkilemesi terminal bölgede, androjen reseptör alelindeki CAG baz çiftinin tekrarıyla ilişkili bir durumdur. Bu tip baz çifti tekrarlarının sayısının artması düşük androjen duyarlığı olan reseptörlerin üretimine neden olur (Bailey ve Hurd, 2004). Androjen konsantrasyonu ve 2D:4D oranı arasında bilinen negatif ilişki yapılan çalışmalarda sağ elde CAG sayısı ile 2D:4D oranının doğru orantılı olduğunu göstermiştir. Ayrıca 9

18 sağ el 2D:4D oranı sol el 2D:4D oranına nazaran düşük olan bireylerin daha düşük sayılı CAG aleline sahip olduğu tespit edilmiştir (Manning ve ark., 2003). Androjen reseptör geni, X kromozomuna bağlı, 3 işlevsel bölgesi olan bir protein kodlar, bunlardan biri olan N terminal bölge, çeşitli uzunluklardaki glutamin tekrarlarını kodlayan çok yapılı CAG mikrosatellitlerine sahiptir (Manning ve ark., 2002). CAG tekrarı testosteron ve reseptör arasındaki bağı değiştirmez fakat hormon reseptör kompleksi ile DNA arasındaki bağı etkiler. Böylece CAG uzunluğu testosteron duyarlılığını negatif etkiler (Manning ve ark., 2003). CAG normalde 6-39 tekrar uzunluklarından oluşmaktadır, kısa uzunluktaki tekrarların prostat, göğüs kanseri gibi bir takım rahatsızlıklarla ilişkili olduğu bildirilmiştir. Yapılan çalışmalar 2D:4D oranının, CAG ın tekrarlarıyla pozitif ilişkili olduğunu göstermiştir (Manning ve ark., 2002; Manning ve ark., 2003). Spermataogenez ve ovaryum fonksiyonu ile ilgili araştırmalar 2D:4D oranı ve CAG uzunluğunun erkek üremesini olumsuz etkilediğini fakat kadınların fertilite parametrelerini ise olumlu etkilediğini göstermiştir. 2D:4D oranındaki çeşitlilik CAG tekrar uzunluğu için fenotipik bir belirteç ise androjen reseptörü ve hastalık arasındaki ilişkilerin 2D:4D ve hastalık arasındaki ilişkiyi de ortaya çıkarabileceği düşünülebilir. Buna göre kısa CAG tekrarlarının ve düşük 2D:4D oranının androjenden sorumlu genin yüksek aktivasyonu ile ilgili olabileceği iddia edilmektedir. Kısa CAG tekrarlarında ve bununla ilgili olan düşük 2D:4D oranlarının; prostat kanseri, hepatit B-ilişkili hepatoceluler kanser, ürolitiozis, erkekte romatoidartrit, dişi fetuslerin spontan abortusu gibi bir takım tıbbi durumlar ile korelasyonu olabileceği bildirilmiştir (Manning ve ark., 2002). 2D:4D ve CAG tekrar uzunluğu arasındaki ilişkinin gücü yalnızca amprik olarak kurulabilir. Eğer bu ilişki güçlü ise 2D:4D oranı androjen reseptör (AR) farklılaşmalarında basit bir yardımcı olarak kullanılabilir. Bununla birlikte 2D:4D oranı östrojen reseptörlerindeki (ÖR) polimorfizmle de ilişkili olabilir. Bu nedenle 2D:4D oranı hem testosteron hem de östrojene bağlı olan hastalıkların risk faktörleri ile ilişkili olabilir. Örneğin düşük testosteron ve düşük östrojenle birlikte göğüs kanseri ve kalp hastalıkları riskini artırabilir. Yüksek 2D:4D oranları bu nedenle kadınlardaki göğüs kanseri ve erkeklerdeki miyokard enfarktüsünün AR ve ÖR deki polimorfizme göre daha güçlü göstergesidir (Manning ve ark., 2002). 10

19 Androjenin Parmak Gelişimi Etkisi Üzerine Bir Model: Konjenital Adrenal Hiperplazi (KAH) Androjen konsantrasyonunun parmak gelişimi üzerindeki etkisi hakkında daha fazla bilgiye ulaşmak için KAH lı çocukları incelemek yol gösterici olacaktır (Bailey ve Hurd, 2004). KAH, kolesterolden kortizol biyosentezi için gerekli olan beş enzimden herhangi birinin eksikliği sonucu ortaya çıkan otozomal resesif bir hastalıktır. Gebeliğin ilk aşamalarında itibaren fetusta yüksek seviyelerde androjene maruz kalınmasına yol acar ve tedavi edilmediği sürece devam eder. KAH olgularının %90-95'ini 21-hidroksilaz eksikliği, %5-8'ini 11-hidroksilaz eksikliği oluşturur. Diğer üç enzim eksikliği nadir görülür ( En sık görülen 21-hidroksilaz enzim eksikliği klasik tuz kaybettirici tip ve basit virilizan tip olmak üzere ikiye ayrılır. Hastalığın semptomları fetal dönemin erken aşamalarından itibaren görülmeye başlar. Artmış androjenlerden dolayı kızların dış genital organlarında çeşitli derecelerde erkekleşme ve anormallikler görülür. Yine bu form doğum sonrasında erkeklerde ailenin geçmişine bakarak ya da daha sonraki yaşlarda kas yapılarına bakılarak teşhis edilebilir. Tuz kaybına yol açan formda ise genellikle teşhis yaşamın ilk birkaç gün veya haftasında ortaya çıkar ve teşhis gecikirse ölümcül olabilir ( Ökten ve ark., 2002). KAH hastası kadınlarda sağ el 2D:4D oranı hasta olmayan kadınlara nazaran anlamlı bir şekilde daha düşüktür, KAH hastası erkelerde de sol el 2D:4D oranı hasta olmayan erkeklere nazaran daha düşük olarak saptanmıştır (Brown ve ark., 2002). 21-hidroksilaz eksikliği olan kadınlarda, 2D:4D oranı sağlıklı bireylere kıyasla düşük bulunmuştur. Hasta kadınlar erkek kontrolleriyle karşılaştırıldıklarında bu oranın eşit olduğu saptanmıştır. Sağ el 2D:4D oranı karşılaştırıldığında 21-hiroksilaz enzimi eksikliği olan hasta erkeklerde 2D:4D oranı kadınlara ve erkek kontrollere göre anlamlı düzeyde düşüktür. Sağlıklı erkek çocukların 2D:4D oranı sağlıklı kız çocukların oranlarından düşüktür (Ökten ve ark., 2002). Yapılan çalışmalar sonucunda prenatal dönemde androjene maruz kalmanın 2D:4D oranını düşürdüğü görülmüştür. Bu nedenle parmak uzunlukları, prenatal 11

20 dönemde maruz kalınan androjen miktarının belirtecidir (Ökten ve ark., 2002; Brown ve ark., 2002). En önemli sorulardan biri de hangi faktörlerin 2D:4D oranına yön verdiğidir. 2. ve 4. parmak uzunluklarının ve seksüel dimorfizmin prenatal dönemdeki testosteron ve östrojen konsantrasyonlarından etkilendiği bildirilmektedir. Testosteron 4. parmağın prenatal gelişimini uyarırken, östrojen 2. parmağın gelişimine etkimektedir. Bu yüzden erkeklerde düşük 2D:4D oranı doğum öncesi dönemde yüksek testosteron ve düşük östrojen seviyeleri ile karakterizedir. Kadınlarda ise yüksek 2D:4D oranı düşük prenatal testosteron ve yüksek östrojen ile karakterizedir (Manning, 2002: 24). Erkeklerde düşük 2D:4D oranının eşlik ettiği bazı durumlar bildirilmiştir: sol el tercihi (Manning ve ark., 2000), otizm (Manning ark., 2001), iyi derecede görsel algılama (Manning ve Taylor, 2001) ve zayıf konuşma yetenekleri (Manning, 2002: 24-40). Kadınlarda düşük bel çevresi kalça çevresi oranı, yüksek östrojen ve düşük testosteron ile oluşur. Bel çevresi kalça çevresi oranı cinsiyet farklılaşmasını göstermektedir. Annelerin bel çevresi kalça çevresi oranı ile çocukların 2D:4D oranı arasında ters ilişki olduğu bildirilmiştir (Manning ve ark., 1999). 2D:4D oranının gelişimin erken evresiyle bağlantılı olduğuna dair bulgular da vardır: (i) Yetişkinlerin parmak şekilleri fetal gelişimin 14. haftasına kadar şekillenir (Garn ver ark., 1975). (ii) 2 yaşına kadar çocuklarda cinsiyet farklılığı görülür ve ergenlik dönemine kadar 2D:4D oranında çok az değişiklik ortaya çıkar (Manning ve ark., 1998). (iii) Doğum ağırlığı çok düşük olan vakalarda (doğum ağırlığı < 1500g) 2D: 4D oranı ile fetal ömrün dört ayına kadar dermatoglif çizgileri arasında bir korelasyon bulunmaktadır (Manning, 2002: 24-40). (iv) Yetişkin erkelerin 2D:4D oranları bunların doğum zamanlarında ölçülen büyüklüklerine bağlıdır. Örneğin düşük 2D:4D oranına sahip erkeklerin plesantal ağırlıkları ortalamanın altındadır ve doğum sonrası tepe-topuk mesafesi ortalamanın üzerindedir (Ronalds ver ark., 2002). 12

21 1.4. 2D:4D Oranı ile İlişkilendirilen Yapısal ve Fonksiyonel Durumlar Sağ ve Sol Elde 2D:4D Farklılıkları 2D:4D oranı, sperm sayısı ve testosteron arasındaki ilişki sağ elde daha güçlüdür. Bunun tesadüfi bir ilişki olabileceği belirtilmektedir. Ayrıca erkeklerin sağ el 2D:4D oranının sol eldeki orana göre daha erkeksi olduğu gözlenmiştir. Bunun sağ el parmaklarının androjene sol elden daha duyarlı olmasından kaynaklanabileceği öne sürülmektedir (Manning ve ark., 1998; Manning, 2002: 24-40) Parmaklar, Testosteron, Sperm Sayısı ve Östrojen 2D:4D oranı ve fetal testosteron arasındaki ilişkiyi direkt olarak ölçmek oldukça zordur. 2D:4D oranının prenatal dönemde tamamlandığına dair bir takım ipuçları vardır ve prenatal dönemde yetişkindeki 2D:4D oranı ve testosteron arasındakinin benzeri bir ilişki olabildiği ileri sürülmektedir. Düşük 2D:4D oranı olan bireylerde yüksek 2D:4D oranı olan bireylere göre daha fazla testosteron olduğu ve bu ilişkinin sağ elde daha kuvvetli olduğunu belirten çalışmalar vardır (Manning ve ark., 1998; Manning, 2002: 24-40). Ayrıca sperm sayısı da 2D:4D oranı ile ilişkili bulunmuştur. Düşük 2D:4D oranına sahip erkekler veya daha erkeksi oranı olanlar daha kadınsı orana sahip erkeklere göre daha çok sperme sahiptir (Manning ve ark., 1998). Bu ilişki bireyin vücut ağırlığından bağımsızdır. Sperm üretmeyen veya ürettikleri spermi aktif olmayan bireyler üzerinde yapılan bir çalışma sonucunda bu bireylerin, hareket etme yeteneğine sahip sperm üretebilen erkeklere göre sağ ellerinde daha belirgin 13

22 kadınsı orana sahip oldukları bildirilmiştir. Sol elde aynı farklılık olmakla birlikte anlamlı değildir (Manning, 2002: 25-27). Bir infertilite kliniğinde yapılan bir çalışmada 2D:4D oranının östrojen konsantrasyonu ile pozitif ilişkili olduğu kaydedilmiştir. Bu sonuç, cinsiyet etkisinden bağımsız ve sağ elde anlamlıdır (Manning ve ark., 1998). Bu bulgu sağ elde düşük, erkeksi orana sahip bireylerin daha düşük östrojen seviyelerine sahip olma eğiliminde olduğunu ve yüksek, kadınsı oranın yüksek östrojen konsantrasyonu ile ilişkili olduğunu gösterir. Bu ilişki prenatal dönemde östrojenin 2. parmak gelişimini uyardığını düşündürür. 2D:4D ve östrojen arasındaki pozitif ilişkiye ek olarak, LH ile erkek ve kadınların sağ ve sol el 2D:4D oranı arasında da pozitif bir ilişki olduğu bulunmuştur (Manning ve ark., 1998). Erkeklerde LH üretimi testosteron tarafından negatif geri beslenim ile kontrol edilmektedir (Bell ve ark., 1980). Erkekteki düşük 2D:4D oranı yüksek testosteron ve düşük LH ile ilişkilidir, bu da 2D:4D oranı ve testosteron arasındaki ilişkiye ait başka bir gözlemdir. Kaınlarda ise LH menstural siklusdaki döneme bağlı olan östrojen tarafından hem pozitif hem de negatif geri beslenim ile kontrol edilir (Bell ve ark., 1980). Genel olarak LH konsantrasyonu kadınlarda erkeklere nazaran daha yüksektir, bu nedenle cinsiyet ile 2D:4D oranı ve LH arasındaki ilişkilerin birbirinden ayrı tutulması gerekir. Cinsiyetin, yaşın, boyun ve ağırlığın etkileri ortadan kaldırıldığında da sağ elin 2D:4D oranının, LH nin anlamlı pozitif göstergesidir Kadınlarda 2D:4D ve Testosteron Arasındaki İlişki Fetusların testosteron konsantrasyonu ve annelerinin 2D:4D oranı ile ilgili yapılan bir çalışmada aralarında negatif bir ilişki olduğu açıklanmıştır. Bu, 2D:4D oranı düşük olan annelerin çocuklarının amniyotik sıvılarında yüksek oranda testosteron olduğu anlamına gelmektedir (Lutchmaya ve ark., 2003). 14

23 Bel çevresi kalça çevresi oranı, puberte döneminde belirginleşmeye başlayan cinsiyet farklılığı gösteren bir özelliktir. Erkek ve kadınlardaki yağ hücrelerinin dağılımı seks hormonlarının seviyelerinden etkilenmektedir (Evans ve ark., 1983; Bjorntorp, 1991). Puberte sonrasında ve östrojen etkisi altında kadınlarda kalça ve baldır çevresinde yağ depolanmaya başlar (Garn, 1957). Erkeklerde testosteronun etkisi ile, abdominal bölge, omuzlar ve boyunun ense kısmında yağ birikir (Vague ve ark., 1974). Kadınlarda bel çevresi kalça çevresi oranında belirgin farklılıklar vardır. Düşük bel çevresi kalça çevresi oranı olan kadınlar düşük testosteron ve yüksek östrojen seviyelerine sahipken, yüksek bel çevresi kalça çevresi oranı olan kadınlar yüksek testosteron ve düşük östrojen konsantrasyonlarına sahiptir (Evans ve ark., 1983). Bel çevresi kalça çevresi oranının bazı önemli sağlık ve fertilite olguları ile ilişkisi vardır (Singh, 1993). Örneğin, kadınlarda plazmadaki seks hormonlarının ve globulinin birleşme kapasitesinin azalmasına ve serbest testosteronun artmasına yol açan androjenite yüksekliğinin, yüksek bel çevresi kalça çevresi oranı ve glikoz insülin homeostasizinin bozulması ile ilişkilidir (Evans ve ark., 1982; Manning, 2002: 24-40). Bu ilişkilere dayanarak, kalın beli olan ve yüksek bel çevresi kalça çevresi oranı olan kadınların, dar beli olan ve düşük bel çevresi kalça çevresi oranı olan kadınlara göre daha fazla erkek çocuğa sahip olduğu ileri sürülür (Manning ve ark., 1996). Bu yüksek düzeyde testosterona neden olan genlere sahip kadınların daha fazla erkek çocuğa sahip olma eğilimi gösterdiği anlamına gelebilir. Yüksek konsantrasyonda prenatal testosterona neden olan genler erkek fetus için avantaj ve kız fetus için bir dezavantaj oluşturabilir. Örneğin kız fetusta yüksek testosteron konsantrasyonuna neden olan genlerin ekspresyonu düşük yapma şansını arttırabilir (Manning, 2002: 24-40). 15

24 D:4D, Testosteron ve Populasyon Farklılıkları 2D:4D oranının toplumlar arasındaki farklılıklarının cinsiyet farklılıklarına göre daha belirgin olduğu ileri sürülmektedir. Faslı, Uygur, Çinli ve Jamaikalı bireylerin değerlendirildiği bir çalışmada, en yüksek 2D:4D oranının Çinli çocuklarda (0,954) olduğu, bunu Faslı çocukların (0,954) takip ettiği, daha sonra Uygur (0,946) ve son olarak da Jamaikalı çocukların (0,935) en düşük 2D:4D oranına sahip olduğu belirlenmiştir (Manning ve ark., 2004). Beyaz, İspanyol kökenli ve Asyalı bireyler üzerinde yapılan bir başka çalışmada sağ 2D:4D oranı 0.957, ve ve sol 2D:4D oranı ise 0.970, 0,950 ve olarak tespit edilmiştir (Lippa, 2003). Eğer 2D:4D oranı prenatal androjenlere bağlıysa, yetişkinlerdeki testosteron düzeyinin toplumlar arasında farklılıklar göstermesi beklenir. Afrika kökenli Amerikalıların testosteron düzeyleri ile beyaz Amerikalıların testosteron düzeyleri arasında farklılıklar saptanmıştır. Siyah ve beyaz üniversite öğrencileri üzerinde yapılan bir çalışmada, siyah öğrencilerin ortalama total testosteron konsantrasyonunun beyazlardan %19, serbest testosteron düzeylerinin ise % 21 oranında daha fazla olduğu saptanmıştır. Yaş, kilo, alkol ve sigara kullanımı ve uyuşturucu alışkanlığına göre düzeltildiğinde bu farklılığın %15 ve %13 e düştüğü belirtilmiştir. Bu veriler etnik gruplar arasında androjen seviye farklılıklarının istatistiksel olarak anlamlı olduğunu düşündürmektedir (Ross ve ark., 1986). Benzer sonuçlar Ellis ve Nyborg un (1992) çalışmasında da bildirilmiştir. Siyah bireyler, Hispanik ve beyazlara göre daha yüksek testosteron konsantrasyonlarına sahiptir D:4D ve Erkek Homoseksüelliği Kendini homoseksüel ve biseksüel olarak tanımlayan erkekler arasında yapılan çalışmalar sonucunda ilk olarak 2D:4D oranı her iki elde de homoseksüel erkeklerde diğerlerine göre düşük bulunmuştur; fakat bu ilişkinin sadece sol elde anlamlı olduğu 16

25 bildirilmiştir. Manning bazı etnik gruplarda örneğin siyahlarda 2D:4D oranının düşük olduğunu bildirmiştir. Fakat çalışmalarda homoseksüel erkekler arasında siyah olanlar dahil edilmemiştir. Kendini sadece homoseksüel olarak tanımlayan erkeklerin 2D:4D oranı, diğerlerine göre daha yüksektir (Robinson ve Manning, 2000) D:4D ve Agresyon Eğer testosteron ile 2D:4D oranı arasında ilişki varsa düşük veya yüksek 2D:4D oranının saldırgan davranışlarla ilişkisini açıklayan kanıtlar araştırılmalıdır. Testosteronun agresyona yol açacak bir rolü olup olmadığı açık değildir ve kortizol gibi başka hormonların eşit derecede veya daha fazla önemi olabilir. Saldırganlık, özellikle fiziksel saldırganlık, erkekler arasında kadınlara göre ve genç erkeklerde daha yaşlılara göre sık gözlenen bir durumdur (Olweus, 1980). Yapılan çalışmalarda testosteron ile saldırgan davranışlar ve suç davranışları arasında anlamlı pozitif bir ilişki olduğu bulunmuştur (Olweus ve ark., 1980; George ve ark., 2001; O Connor ve ark., 2004) fakat diğerleri negatif bir ilişki saptamışlardır. (Meyer- Bahlburg et al. 1974). Erkeklerdeki depresyonun 4. parmak uzunluğu ile pozitif ilişkili olduğu bildirilmiştir (Martin ve ark., 1999). Yüksek prenatal testosteronun beyin gelişimini etkileyerek depresyon eğilimini artırabileceği ve ayrıca depresyonun bir semptomu olarak agresyona yol açabileceği iddia edilmektedir. Dördüncü parmak uzunluğu ve saldırganlık arasında bağlantıyı araştıran bir çalışmada fiziksel agresyon sonuçları ile sağ ve sol el 4. parmak uzunluğu arasında anlamlı bir ilişki olduğu belirtilmektedir. İlişki sağ elde sol ele göre daha güçlü bulunmuştur. Boylara göre düzeltildiğinde 4. parmağı uzun olan erkeklerin 4. parmağı kısa olan erkeklerle kıyaslandıklarında fiziksel agresyonu daha fazla olduğu kaydedilmiştir. Dördüncü parmak uzunluğu ile sözel agresyon arasında ise anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Çalışmada 4. parmak uzunluğu boya göre düzeltilen erkek çocuklarda, fiziksel agresyonun 4. parmak uzunluğuyla pozitif ilişkili olduğu da bildirilmiştir (Manning, 2002: 44-45). 17

26 2D:4D oranının kişilik özellikleri ile ilişkisinin araştırıldığı bir çalışmada parmak uzunluk oranı ile saldırganlığın herhangi bir tipi arasında anlamlı bir ilişki olmadığı bildirilmiştir (Austin ve ark., 2002). Reaktif agresyonun tespitiyle yapılan bir başka çalışmada ise düşük 2D:4D oranının kadınlarda yüksek reaktif agresyon ile ilişkili olduğu; fakat erkeklerde herhangi bir ilişki olmadığı tespit edilmiştir (Benderlioğlu ve Nelson, 2004). 2D:4D oranı ve agresyon ile ilgili yapılan başka bir çalışmada ise 2D:4D oranı kısa olan erkeklerin diğer bireylere göre fiziksel agresyon seviyelerinin daha yüksek olduğu saptanmıştır. Kadınlarda ise agresyonun herhangi bir tipinde parmak uzunluk oranlarıyla ilgili bir korelasyon tespit edilememiştir (Bailey ve Hurd, 2004) Öfke ve Saldırganlık Öfke Tanımı Öfke günlük hayatımızda önemli yere sahip duygularımızdan biridir. Evrensel bir duygu olmakla birlikte, her kültürde farklı şekilde yaşanmaktadır. Biagio (1989) tarafından gerçek veya varsayılan bir engellenme, tehdit veya haksızlık karşısında oluşan düşüncelerle ilgili veya kişiyi rahatsız edici uyarıları ortadan kaldırmaya yönelten güçlü bir duygu olarak tanımlanırken; Törestad, öfkenin planlanmadan ortaya çıkan, çoğunlukla engellenme, haksızlığa uğrama, eleştirilme ve küçümsenme gibi durumlarda oluştuğunu belirtmektedir (Balkaya ve Şahin, 2003). Spielberger ve ark. (1991) öfkeyi basit bir sinirlilik ve kızgınlık halinden, yoğun hiddet durumuna kadar değişen dereceli bir duygusal durum olarak tanımlamakta; Novaco, öfkeyi, bilişsel-davranışsal model çerçevesinde açıklamaktadır. Araştırmacıya göre öfke bilişsel olarak öfke diye etiketlenen ve düşmanlık içerikli bilişlerin eşlik ettiği yoğun bir fizyolojik uyarılma durumudur (Robins ve Novaco, 1999). 18

27 Öfke kimi zaman kısa süreli, orta şiddette hatta kişiye faydalı; kimi zaman ise çok şiddetli, yoğun, sürekli ve tahrip edici olabilmektedir. Öfkenin ifade şekilleri de çeşitlilik göstermektedir. Bunlardan belki de en önemlisi saldırganlıktır (Balkaya ve Şahin, 2003). Öfkeye eşlik eden fizyolojik belirtiler, kas geriliminin artması, kaşların çatılması, dişlerin gıcırdatılması, ters ters bakma, yumrukları sıkma, yüzün kızarması, titreme hissi (özellikle el ve ayakta), uyuşma hissi, tıkanma hissi (nefes almakta zorluk), vücudun çeşitli bölgelerinde seyirmeler olması, terleme, kontrol kaybı, sıcaklık hissi, burundan soluma, dudakları ısırma, beynin zonklaması, baş ağrısı ve hareketlerin hızlanması gibi tepkilerdir (Balkaya ve Şahin, 2003). Araştırmalar öfke duygusunun cinsiyete göre değiştiğini işaret etmektedir. Averill (1983) öfkelenme sıklığı açısından kadınların, erkekler kadar ve onlara benzer yoğunlukta ve benzer nedenlerle öfkelendiğini belirtmektedir. Erkekler kadınlara kıyasla öfke duygularını daha doğrudan ifade etmektedirler. Kadınların ifade biçimi ise daha dolaylı olmaktadır. (Sharkin, 1993). Araştırmacılara göre öfke ve diğer duygular arasında çok karmaşık bir ilişki vardır. Pek çok insan öfkelendiği zaman, kaygı ve korku düzeyleri artmakta, bazen de suçluluk ve üzüntü öfkeye eşlik etmektedir (Jakops ve ark., 1997; Wickless ve Kirsch, 1998). Üniversite öğrencileriyle yapılan pek çok çalışmada utanç duygusu ile, incinme ve olumsuz olaylar yüzünden öfke duygusunun uyanması ile başkalarını suçlama eğilimi arasında ilişki olduğu bulunmuştur (Tangney ve ark., 1996). Öfkenin ifade biçiminin ve çeşitli psikolojik sorunlarla ilişkisinin kültürlere göre de değiştiğini gösteren pek çok bulgu vardır. Öfkeye neden olan durumlar açısından, özellikle batı ve doğu kültürleri arasında önemli farklılıklar bulunduğunu vurgulanmaktadır (Balkaya ve Şahin, 2003). 19

28 Saldırganlık Tanımı Saldırganlık, kişi yada nesneye yönelik bir eylem olup, sözel veya fizikî güç harcanarak, öfke, hiddet, kin ve düşmanlık gibi duyguların davranış ile ifade edilmesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer bir deyişle saldırganlık, kişinin kendisine ya da başkalarına zarar vermeyi, yaralayarak acı çektirmeyi ve eziyet etmeyi amaçlayan davranış şeklidir (Başoğlu, 1998; Can, 2000; Öğünç, 2002). Yine saldırganlık, yenmek ve hakim olmak amacı ile güçlü, şiddetli, etkili bir hareket, bir işi bozmaya ve engellemeye karşı, düşmanca, hırpalayıcı zarar verici amaç taşıyan bir davranış olarak belirtilmiştir (Erten ve Ardalı, 1996). Freud a göre saldırganlık, insanın kendine yönelik olan yıkıcı eğilimlerinin dış dünyadaki nesnelere çevrilmesidir (Başoğlu, 1998; Can, 2000; Öğünç, 2002). Lorenz ise saldırganlığı, esas olarak dış uyaranlara karşı bir tepki değil, insanın içinde gömülü, serbest kalmaya çabalayan ve dış dürtülerin yeterli olup olmamasına bakmaksızın anlatımını bulacak bir uyarılma olarak tanımlamıştır (From, 1993; s.:38-98). Saldırgan davranışların temelinde muhtemel birçok psikiyatrik bozukluk ve klinik sorunların olmasına rağmen genel ve klinik olarak ilişkili bir tanım kolay bulunamamaktadır. Saldırganlığı tanımlamaktaki güçlük, büyük bir kısmının biyolojik, kültürel, çevresel ve toplumsal güçler tarafından etkilenmesidir (Stanford, 2003; Yavuz ve ark., 2000: 1-13). Psikiyatride saldırganlık, başlı başına bir hastalık olarak değerlendirilmemekle beraber psikiyatrik ve nörolojik (ve diğer) hastalıkların semptomu olarak yaygın bir şekilde ortaya çıkmaktadır (Başoğlu, 1998). Ancak saldırganlık semptomunun başat semptom olarak ortaya çıktığı, manik depresif bozukluk, impuls kontrol bozukluğu, aralıklı patlayıcı bozukluk, antisosyal kişilik bozukluğu gibi antiteler DSM IV tanısal sınıflama sistemi içinde yer almaktadır. Bunun dışında özellikle Temporal lob epilepsisi, demans gibi bazı durumlarda da saldırganlık daha ön plana çıkmaktadır. Saldırganlığın en uç ve kabul edilemez şekli olan şiddet ise, fizikî güç vasıtasıyla kişilere veya topluma karşı yöneltilen düşmanlık ve hiddetin ifadesidir (Öğünç, 2002). İnsanlarda şiddet kullanma, kanuna uymamak, kişiye zarar vermek, hakaret 20

29 etmek, onurunu kırmak, sükunet ve huzura son vermek, birinin hakkını çiğnemek, hırpalamak, incitmek, canını acıtmak için zor kullanmak, yıkıcı, aşırı davranışlarda bulunmak, aşırı derecede öfke ifade etmek şekillerinde kendisini gösteren davranışlardır (Erten ve Ardalı, 1996; Başoğlu, 1998). Öfke ve saldırganlıkla ilişkili olarak üzerinde en çok durulan ruhsal rahatsızlıklardan ikisi; antisosyal kişilik bozukluğu ve depresif bozukluk olarak geçmektedir. Aynı zamanda depresif bozukluğu olan antisosyal hastalarda normal kontrollerine nazaran sürekli öfke düzeyi, içe dönük öfke düzeyi ve kontrolünün daha yüksek olacağı bildirilmektedir (Türkçapar ve ark., 1999). Alkol ve uyuşturucu bağımlılığı, kişilik bozuklukları, şizofreni gibi rahatsızlıklar, fetal dönemde maruz kalınan maddeler ve beyinde görülen bir takım hasarların öfke, saldırganlık ve şiddet eğilimini arttırmakta ve bu kişilerin suça yönelik davranışlara daha fazla yöneldikleri bilinmektedir (Volavka, 1999; Sayın ve ark., 2004). Literatürlerde geleneksel olarak fiziksel saldırgan davranışlar iki ayrı alt gruba ayrılarak sınıflandırılır: a) kontrol edilemeyen saldırgan davranışlar (birden bire ortaya çıkan, kasıtlı olmayan, tepkili) ve b) planlı, kontrol edilebilen, duygusal olmayan (önceden planlanmış, kasıtlı) saldırgan davranışlar. Birden bire ortaya çıkan saldırgan davranışlar doğal bir tepki, veya genellikle telaşlı veya huysuz bir ruh hali ve davranışsal kontrolün kaybı ile birlikte görülür (Stanford, 2003). Birden bire ortaya çıkan saldırgan davranışlar gösteren bireyler, önceden planlanmış, kasıtlı saldırganlık davranışı gösteren bireylere göre, serebro-spinal sıvılarının düşük seviyelerde 5-hidroksindolaasetik asit içerdiği, prefrontal işlevlerinde bozukluklar olduğu ve sözel yeteneklerinin ve zekalarının düşük olduğu bulunmuştur (Stanford, 2003). Agresif davranışlar değişik şekillerde sınıflandırılmıştır. Farklı sistemlere göre sınıflama aşağıdaki gibi yapılmıştır (Perry ve Vaillant, 1995). 21

30 Agresyonu Sınıflandırma Sistemleri: 1. Sistem (Gözlem Yoluyla Sınıflandırma): Sözel (Verbal) Eşyalara yönelik fiziksel Kendine yönelik fiziksel Başkalarına yönelik fiziksel 2. Sistem (hemen ve dolaysız çıkan olaylarla ilgili mekanizmalara göre): Yırtıcı, yağmalayıcı atak Erkekler arasındaki agresyon Korkuya bağlı İrrite edici Bölgesel savunmayla ilgili Anneye karşı Şiddet gösteren birine destek verici şekilde gelişen Seks ile ilgili 3. Sistem (kısmen gelişme kavramları, kısmen de sezgiye dayalı kategori): Bir ülkenin topraklarına yönelik Dominant olmaya bağlı (Hakim olma isteğine bağlı) Sütten kesilmeye bağlı Anne ve baba disiplinine bağlı Yırtıcı olmayan Ahlaki 22

31 DSM-IV Kriterlerine Göre Agresyon ile İlgili Bozukluklar Mental gerilik Dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu Davranım bozukluğu Kognitif bozukluklar Delirium Demans Psikotik bozukluklar Şizofreni Başka türlü adlandırılamayan psikotik bozukluk Duygulanım bozuklukları Genel tıbbi duruma bağlı duygulanım bozukluğu Madde kullanımına bağlı duygulanım bozukluğu Aralıklı patlayıcı bozukluk Davranım bozulması ile olan uyum bozukluğu Kişilik bozuklukları Antisosyal kişilik bozukluğu Paranoid kişilik bozukluğu Borderline kişilik bozukluğu Narsist kişilik bozukluğu Beşinci eksen kodlaması Çocukluk, ergenlik ve yetişkin antisosyal davranış (Kaplan ve ark., 1998: ,737) 23

32 Saldırganlığın Nöroanatomisi Saldırganlıkla ilgili özel beyin bölgeleri birbirinden çok farklı çevresel uyaranları alır, bunları endokrin ve motor sistemler uygun emirler haline dönüştürür. Hipotalamus, amigdaller, prefrontal korteksteki nöronlar bu işlevi görür. Bu, diğer beyin bölgelerinin olaya katılmadığı anlamına gelmemekle beraber, bu üç bölgenin diğer bölgelere göre daha ağırlıklı olarak işlev gösterdiğini düşündürmektedir (Yavuz ve ark., 2000: 10; Abay ve Tuğlu, 2000; Başoğlu, 1998) Hipotalamus: Emosyonların ve buna bağlı olarak saldırganlık davranışının limbik sistem ile ilişkili olduğu görülmektedir. Limbik kelimesi sınır anlamına gelir. Korteks ile subkortial yapılar arasında yer aldığı için bu şekilde adlandırılmıştır. Limbik sistem terimi ile, özellikle davranışları ve motivasyonları kontrol eden, birbiri ile bağlantılı nöronal devreler anlaşılır (Abay ve Tuğlu, 2000; Yavuz ve ark., 2000: 5-6). Memelilerde hipotalamus, otonomik sinir sisteminin en üst merkezidir, osmo ve kemoreseptörlerden organizmanın vejetatif durumu hakkında bilgi alır. Hipotalamus limbik sistemin merkezini teşkil eder ve limbik sistemin tüm seviyeleri ile iki yönlü iletişim yollarına sahiptir (Can, 2002). Hipotalamus ve ona komşu yapılar sinyallerini üç yöne gönderirler: (1) Beyin sapına, temel olarak mezensefalon un retiküler alanlarına, ponsa ve medulla ya ve oradan da otonom sinir sistemine; (2) serebruma, diensefalonun yukarı alanlarının çoğuna özellikle ön talamus ve limbik kortekse ve; (3) hipofiz bezinin ön ve arka loblarının bir çok salgı fonksiyonunun kontrolü için infindibuluma. Hipotalamus vücudun endokrin fonksiyonlarının birçoğunu kontrol eder. Ayrıca davranışların endokrin kontrolünün de merkezini teşkil eder. Bu nedenle çok sayıda nörokimyasal madde içerir (Yavuz ve ark., 2000: 6-7). 24

33 Hipotalamusun deneysel olarak uyarılması sonucu bir çok emosyonel cevabın ortaya çıktığı gösterilmiştir. Lateral hipotalamusun uyarılması, susama ve açlık duygusunun ortaya çıkması dışında genel aktivite düzeyini arttırarak öfke ve saldırganlık davranışına yol açar. Buna karşın hipotalamusun ventromediyal çekirdeğinin uyarılması sonucu ise hayvanların sakinleştiği görülmüştür. Hipotalamusun çeşitli alanlarının uyarılmasına bağlı olarak seksüel dürtüler artar. Hipotalamusun ventromedial alanlarının çift taraflı lezyonlarında en ufak provokasyona karşı bile aşırı öfke ile birlikte vahşice davranışlar gözlenir (Yavuz ve ark., 2000: 7). Kedilerin lateral hipotalamusunun uyarılması sonucunda öfkenin bütün fizyolojik belirtilerinin görüldüğü bildirilmiştir (Can, 2002). İnsanda bilateral ventromedial hipotalamustaki neoplazm tahribine bağlı lezyonu olan hemen bütün hastalarda saldırganlık seviyesi nicel olarak artar. Bu lezyondaki saldırganlık önceden tasarlanmaz, hedef rartgele seçilir. Herhangi birini tekmeleme, ısırma, tırmalama veya yakınındaki bir nesneyi atma şeklinde ortaya çıkar. Hastalar kendilerini kontrol edemez gibi görünürler ve davranışın ardından pişmanlık duyarlar (Başoğlu, 1998) Amigdala: (Corpus amygdaloideum) Amigdala her iki temporal lobun medial ön kutbunun korteksinin hemen altında bulunan nükleus topluluğudur. Limbik sistemin pek çok bölgesiyle iki yönlü bağlantıları vardır. Neokorteksten duyulara ilişkin bilgileri alır, bunları kendi içinde birleştirdikten sonra hipotalamusa gönderirler. Yani duyusal bilgilerin hipotalamusa ulaştırılması işlevini yerine getirir. Amigdalleri alınan hayvanlar çevresel uyaranların farklılıklarını algılayamazlar (Başoğlu, 1998). Her iki temporal lobu çıkarılan hayvanların korku ve öfke emosyonlarını yaşamadığı gözlenmiştir. Daha sonra yapılan çalışmalar amigdala üzerine odaklanmıştır. Bütün tempoaral lob yerine sadece amigdalası çıkarılan hayvanlarda; motivasyon kaybı, boyun eğme davranışlarında artış, tehdit edici uyaranlara karşı korku cevabında azalma ortaya 25

34 çıkmıştır. Bu çalışmaların öncülüğünde amigdalanın hem hafıza, hem emosyonlarla ilişkili olduğu ortaya konmuştur. Amigdalaları çeşitli nedenlerden dolayı zarar görmüş kişilerde duygusal yaşantı görülmez. Bu kişiler en yoğun durumlarda bile emosyonel katılımda bulunamazlar. Tüm duygular amigdalaya bağlıdır (Yavuz ve ark., 2000: 8). Amigdalanın şiddet davranışı üzerindeki etkisi konusunda net bir bulgu yoktur. Sadece amigdalası zedelenmiş kişilerde saldırganlığın tam zıddı davranışlar görülmektedir. Bu da saldırganlık davranışı için en azından sağlam amigdalanın gerekli olduğu sonucuna götürür Prefrontal Korteks: Fontal lobların motor bölgelerinin önünde bulunan alanlardır. Frontal neokorteksin hipotalamus ve amigdallar ile bağlantısı sayesinde, saldırganlığı kontrol eden aşağı beyin merkezlerinden bilgi alır (Can, 2000; Başoğlu,1998). Prefrontal bölgenin emosyonlar üzerindeki etkisi, hipotalamus ve amigdalaya oranla daha az belirgindir. Prefrontal korteks aynı zamanda yüksek kortikal fonksiyonlardan sorumlu olduğu için mevcut hayvan modelleriyle araştırma yapmak son derece güçtür. Ancak insanlardan elde edilen klinik veriler prefrontal korteksin emosyonlar üzerinde etkili olduğunu ortaya koymaktadır. İnsanların prefrontal korteks lezyonlarında kişisel ve sosyal alanda, hem akıl yürütme veya karar verme bozuklukları, hem de duygu veya his bozuklukları ortaya çıktığı görülmektedir (Yavuz ve ark., 2000: 9). Orbitomedial profrontal korteks birden bire yapılan hareketleri önleme ve kontrol etmekle ilişkisi vardır ve bu bölgede oluşan lezyonlar önlenemeyen saldırgan davranışlarla veya intihar hareketleriyle sonuçlanabilir. Bunun yanında saldırganlıkla ilgili çalışmalarda limbik sistemdeki bozukluklara özellikle de temporal lobların iki önemli yapısı olan amigdala ve hipkampusun işlevlerini yerine getirememesine yer 26