ÖABT. FEN BİLİMLERİ FEN ve TEKNOLOJİ BİYOLOJİ ÖABT ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ

Transkript

1 ÖABT 2015 Soruları yakalayan komisyon tarafından hazırlanmıştır. ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ ÖABT FEN BİLİMLERİ FEN ve TEKNOLOJİ BİYOLOJİ 3. Kitap Konu Anlatımı Özgün Sorular Ayrıntılı Çözümler Test Stratej ler Çıkmış Sorular

2 KOMİSYON Fen Bilimleri/Fen ve Teknoloji Öğretmenliği 3.Kitap (Biyoloji) ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.3 3.Baskı: Aralık 2014, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No:13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ Konu anlatımlı setimiz dört kitap hâlinde düzenlenmiştir. Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 3. Kitap" adlı yayınımız Alan Bilgisi Biyoloji bölümünü kapsamaktadır ve Kamu Personel Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki biyoloji sorularını çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve gelitirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar...

4 FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % a. Fizik b. Kimya c. Biyoloji d. Yer Bilimi (Jeoloji) e. Astronomi f. Çevre Bilimi % 24 % 22 % 22 % 4 % 4 % Alan Eğitimi Testi % Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

5 İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Canlıların Ortak Özellikleri Hücresel Yapı Beslenme Solunum ve ATP Üretimi Metabolizma Organizasyon Hareket Çevresel Uyarılara Tepki Üreme Boşaltım Büyüme Kimyasal Yapı Homeostasi (İç Denge)...6 Çözümlü Test...7 Çözümler BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Canlıların Temel Bileşenleri A. İnorganik Bileşikler B. Organik Bileşikler Karbonhidratlar (şekerler) Yağlar (Lipitler) Proteinler Vitaminler...19

6 vi C. Metabolizma ve Kimyasal Enerji...20 Çözümlü Test...24 Çözümler...26 D. Enzimler Basit Enzimler Bileşik (Konjuge) Enzimler Enzimlerin Sınıflandırılması Enzimlerin Çalışması Enzimlerin Çalışmasına Etki Eden Faktörler...29 Çözümlü Test...32 Çözümler...34 E. Nükleik Asitler DNA (Deoksiribonükleik asit) RNA (Ribonükleik asit)...39 F. Genetik Şifre ve Protein Sentezi...41 Çözümlü Test...46 Çözümler BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI Canlıların Sınıflandırılması ve Canlılar Alemi...51 A. Canlıların Sınıflandırılması Amprik (Yapay) Sınıflandırma Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma...51 Çözümlü Test...55 Çözümler...57 B. Virüsler...58 Çözümlü Test...60 Çözümler...61 C. Canlılar Alemi Bakteri Alemi Archae Alemi...66

7 vii 3. Protista Alemi Mantarlar (Fungi) Bitkiler Alemi (Plantae) Hayvanlar Alemi (Animalae)...71 D. Biyolojik Çeşitlilik...78 Çözümlü Test...80 Çözümler BÖLÜM: EKOLOJİ Ekoloji...85 A. Ekolojik Kavramlar...85 B. Biyomlar Karasal Biyomlar Sucul Biyomlar...87 Çözümlü Test...88 Çözümler...89 C. Populasyon ve Hayvan Topluluğu Populasyonun Büyüklüğü Populasyon Yoğunluğu Doğum ve Ölüm Oranı Yaş Dağılımı Büyüme Eğrileri Rekabet Av - Avcı İlişkisi Populasyon Dağılımı...93 Çözümlü Test...94 Çözümler...95 D. Besin Zinciri ve Enerji Piramidi Predatör Zincir Parazit Zincir Saprofit Zincir...98

8 viii Çözümlü Test...99 Çözümler E. Doğadaki Madde Döngüsü Karbon Döngüsü Oksijen Döngüsü Azot Döngüsü Su Döngüsü Fosfor Döngüsü Çözümlü Test Çözümler F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim Ototrof Canlılar Hem Otorotof hem de Heterotrof Canlılar Heterotrof Canlılar Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: HÜCRE Hücre A. Hücre Zarının Yapısı B. Hücre Zarından Madde Geçişleri Pasif Taşıma Aktif Taşıma Porlardan Geçemeyen Moleküllerin Taşınması Çözümlü Test Çözümler C. Sitoplazma ve Organeller Mitokondri Ribozom Endoplazmik Retikulum Golgi Aygıtı Lizozom...127

9 ix 6. Peroksizom Koful (Vokuol) Plastidler Sentrozom Çözümlü Test Çözümler D. Çekirdek E. Kalıtım Materyali F. İnsan Karyotipi G. Mutasyonlar Kromozom Mutasyonları Kromozom Sayısındaki Değişmeler Gen Mutasyonları (Nokta Mutasyonları) Çözümlü Test Çözümler H. Hücre Bölünmesi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: FOTOSENTEZ Fotosentez A. Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre Devirli Fotofosforilasyon Devirsiz Fotofosforilasyon B. Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calwin Devri) C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler Çevresel Faktörler Kalıtsal Faktörler Çözümlü Test Çözümler...166

10 x 7. BÖLÜM: HÜCRESEL SOLUNUM Hücresel Solunum A. Oksijenli (Aerob) Solunum Glikoz (Glikolitik) Reaksiyonlar Krebs Çemberi Reaksiyonları (Sitrik Asit Devri) E.T.S (Hidrojen yolu) Reaksiyonları B. Oksijensiz (Anaerob) Solunum C. Fermantasyon (Mayalanma) Glikoliz Evresi Son Ürün Evresi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BİTKİSEL DOKULAR Bitkisel Dokular A. Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku Primer (Birincil) Meristem Sekonder (İkincil) Meristem B. Temel Doku Parankima (Özerk) Doku Kollenkima (Pek Doku) Sklerankima (Sert Doku) C. İletim Doku Ksilem (Odun) Borusu Floem (Soymuk) Borusu...184

11 xi D. Örtü Doku Epidermis Periderm (Mantar Doku) E. Bitkinin Kısımları Kök Gövde Yaprak Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMİ Bitkilerde Taşıma Sistemi A. Ksilemde Taşıma Kılcallık Kök Basıncı Terleme (Transpirasyon) Çekim Teorisi ve Kohezyon B. Terlemeye Etki Eden Faktörler Çevresel Faktörler Genetik Faktörler C. Floemde Taşıma Çözümlü Test Çözümler...203

12 xii 10. BÖLÜM: BİTKİLERDE BESLENME BÜYÜME VE HAREKET Bitkilerde Beslenme Büyüme ve Hareket A. Makroelementler B. Mikroelementler C. Minimum Kuralı D. Bitkilerde Büyüme Dış Faktörler Hormonlar E. Fotoperyodizm F. Bitkilerde Hareket Tropizma (Yönelim) Nasti (Irganım) Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BİTKİLERDE ÜREME VE GELİŞME Bitkilerde Üreme ve Gelişme A. Tohumsuz Bitkilerde Üreme Karayosunlarında Üreme Eğrelti Otlarında Üreme B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme Çelikle Üreme Yumru İle Üreme Sürünücü Gövde İle Üreme Soğan İle Üreme C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme Kapalı Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme Açık Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme...224

13 xiii D. Tohum E. Meyve Çözümlü Test Çözümler CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME Canlılarda Üreme ve Gelişme A. Eşeysiz Üreme Bölünerek Üreme Tomurcuklanma ile Üreme Sporla Üreme Vejetatif Üreme Rejenerasyon B. Eşeyli Üreme Konjugasyon (Kavuşma) Partenogenez Hermafroditizm Metagenez (Döl Alması) C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme Dış Döllenme İç Döllenme D. Yumurtanın Yapısı Yumurta Kabuğu Koryon Zarı Amnion Zarı Allontoyis Kesesi Vitellus Kesesi E. İnsanda Üreme...239

14 xiv 1. Erkek Üreme Sistemi Dişi Üreme Sistemi F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme Segmentasyon Blastula Evresi Gastrula Evresi G. Başkalaşım (Metamorfoz) Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: KALITIM Kalıtım A. Kalıtımla İlgili Kavramlar B. Kalıtım ve Çevre C. Genetik ve Olasılık D. Eksik Baskınlık E. Genotipin Araştırılması (Kontrol = Geri Çaprazlama) F. Çok Allellik (Multiple Allelik) G. Kan Grupları ABO Sistemi Rh Sistemi MN Sistemi Çözümlü Test Çözümler...274

15 xv 14. BÖLÜM: POPULASYON GENETİĞİ Populasyon Genetiği Populasyon Gen Havuzu Gen Frekansı Kararlı ve Kararsız Populasyon A. Hardy - Weinberg Kuralı B. Akraba Evlilikleri C. Genetik Islah D. Populasyonun Gen Frenkasını Değiştiren Etkenler Göçler İzolasyon (Ayrılma) Mutasyon Doğal Seleksiyon (Seçilim) Genetik Sürüklenme Eş Seçimi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK MÜHENDİSLİĞİ Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği A. Biyoteknolojik Yöntemler B. Genetik Mühendisliği C. Hayvanlarda Klonlama D. DNA İzolasyonu E. DNA'nın Aktarımı Transformasyon Mikroenjeksiyon Biyolistik Yöntem Elektroporasyon Yöntemi F. DNA Parmak İzi Çözümlü Test Çözümler...296

16 xvi 16. BÖLÜM: CANLILARIN OLUŞUMU VE EVRİM Canlıların Oluşumu ve Evrim A. Abiyogenez (Kendiliğinden Oluş Hipotezi) B. Biyogenez (Canlıdan Oluş) Hipotezi Panspermia Hipotezi Ototrof Hipotezi Heterotrof Hipotezi C. LAMARCK'ın Evrimle İlgili Görüşü Kullanma ve Kullanmama Hipotezi Kazanılan Karakterlerin Kalıtımı D. DARWİN'İN Evrimle İlgili Görüşü E. Yaratılış Görüşü F. Ekolojik ve Evrimsel Kurallar Coppe Kuralı Dollo Kuralı Gloger Kuralı Allen Kuralı Bergman Kuralı G. Evrimi Destekleyen Kanıtlar Embriyolojiden Elde Edilen Kanıtlar Paleantolojik Kanıtlar Sınıflandırmadan Elde Edilen Kanıtlar Morfolojiden Elde Edilen Kanıtlar Fizyoloji ve Biyokimyadan Elde Edilen Kanıtlar Sitoloji ve Genetikten Elde Edilen Kanıtlar Biyocoğrafyadan Elde Edilen Kanıtlar Körelmiş Organlar Parazitlerden Elde Edilen Kanıtlar Çözümlü Test Çözümler...306

17 xvii 17. BÖLÜM: CANLILARDA DAVRANIŞ Canlılarda Davranış A. Doğal Davranış İçgüdü Refleksler B. Sosyal Davranış C. Sonradan Kazanılan Davranış İzleme ile Öğrenme Alışkanlık Yoluyla Öğrenme Şartlanma Yoluyla Öğrenme Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme D. Biyolojik Saat (Biyoritm) E. Hayvanlarda Savunma Davranışları Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR Hayvansal Dokular A. Epitel Doku Örtü Epiteli Bez (Salgı) Epiteli Duyu Epiteli B. Bağ ve Destek Doku Temel Bağ Doku Kıkırdak Doku Kemik Doku Yağ Doku Kan Doku...322

18 xviii C. Kas Doku Düz Kas Çizgili Kas Kalp Kası D. Sinir Doku Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: SİNİR SİSTEMİ Sinir Sistemi A. Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi B. Omurgalılarda Sinir Sistemi Sinir Hücreleri ve Çeşitleri Bir Nöronun Yapısı ve Kısımları Bir Nörondan Başka Bir Nörona İmpuls Geçişi C. İnsanda Sinir Sistemi I. Merkezi Sinir Sistemi Beyin Omurilik (Medulla Spinalis) II. Çevresel Sinir Sistemi Çözümlü Test Çözümler...346

19 xix 20. BÖLÜM: DUYU ORGANLARI Duyu Organları A. Göz ve Görme Duyusu Sert Tabaka (Sklera) Damar Tabaka (Koroid) Ağ Tabaka (Retina) B. Kulak ve İşitme Duyusu Dış Kulak Orta Kulak İç Kulak C. Burun ve Koku Duyusu D. Dil ve Tat Alma Duyusu E. Deri ve Dokunma Duyusu Üst Deri (Epidermis) Alt Deri (Dermis) Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: HORMONLAR VE ENDOKRİN SİSTEM Hormonlar ve Endokrin Sistemi A. Hipofiz Bezi Ön lop (Anterior) Ara lop (Median) Arka lop (Posterior) B. Tiroid ve Paratiroid Bezi Tiroksin Hormonu Kalsitonin (Tirokalsitonin) Hormonu...366

20 xx C. Paratroid Bezi D. Böbrek Üstü Bezler (Adrenal Bezleri) Adrenal Korteks Hormonları Adrenal Medulla (Öz) Hormonları E. Pankreas İnsülin Hormonu Glukagon Hormonu F. Eşeysel Bezler (Gonad Hormonları) Östrojen Hormonu Progesteron Hormonu Testosteron Hormonu G. Timus Bezi H. Epifiz Bezi İ. Plasenta Koriyonik Gonatotropin Plasental Laktojen K. Sindirim Hormonları Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ Destek ve Hareket Sistemi A. Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket B. Omurgasızlarda Destek ve Hareket Hidrostatik İskelet Dış İskelet İç İskelet C. Omurgalı Hayvanlarda Destek ve Hareket D. İnsanda İskelet Sistemi...380

21 xxi 1. Şekillerine Göre Kemik Çeşitleri Eklem Yapısı ve Çeşitleri E. Kas Sistemi İskelet Kasları Kalp Kası Düz Kas F. Çizgili Kasların Çalışma Mekanizması G. Kasılmanın Kimyası H. Kas ve İskelet İlişkisi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: SİNDİRİM SİSTEMİ Sindirim Sistemi A. Sindirim Basamakları Mekanik (Fiziksel) Sindirim Kimyasal Sindirim Emilim B. Sindirim Çeşitleri Hücre İçi Sindirim Hücre Dışı Sindirim C. Canlılarda Sindirim Saprofitlerde Sindirim Bitkilerde Sindirim Süngerlerde (Porifera) Sindirim Hidrada Sindirim Toprak Solucanında Sindirim Eklem Bacaklılarda Sindirim Kuşlarda Sindirim Memelilerde Sindirim...397

22 xxii D. Sindirim Çeşitleri Ağız Yutak Yemek Borusu Mide İnce Bağırsak Kalın Bağırsak Karaciğer Pankreas E. Besinlerin Kimyasal Sindirimi Proteinlerin Kimyasal Sindirimi Karbonhidratların Kimyasal Sindirimi Yağların Kimyasal Sindirimi F. Besinlerin Emilimi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ Hayvanlarda Dolaşım Sistemi A. Omurgalılarda Dolaşım Sistemi Balıklarda Dolaşım Kurbağalarda Dolaşım Sürüngenlerde Dolaşım Kuş ve Memelilerde Dolaşım B. Hayvanlarda Isı Düzenlenmesi...414

23 xxiii C. İnsanda Dolaşım Sistemi Kalbin Yapısı ve Çalışması Kalbin Çalışma Mekanizması D. Kandamarlarının Yapısı ve Özellikleri Atardamarlar (Arterier) Kılcaldamar (Kapiller) Toplardamarlar (Venler) E. Kan ile Hücreler Arasında Madde Alışverişi (STARLİNG Hipotezi) F. Lenf Dolaşımı G. Vücut Savunması Bağışıklık Sistemi Bağışıklığın Kazanılması Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: SOLUNUM SİSTEMİ Solunum Sistemi A. Hayvanlarda Solunum Sistemi Hücre Yüzeyi ve Deri Solunumu Solungaç Solunumu Trake Solunumu Akciğer Solunumu B. İnsanda Solunum Sistemi Burun (Nasus) Yutak ve Gırtlak (Farinks ve Larinks) Soluk Borusu (Trakea) Akciğer C. Soluk Alıp Verme Mekanizması D. Solunum Gazlarının Taşınması Oksijenin Taşınması Karbondioksitin Taşınması Çözümlü Test Çözümler...440

24 xxiv 26. BÖLÜM: BOŞALTIM SİSTEMİ Boşaltım Sistemi A. Tek Hücrelilerde Boşaltım B. Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım Sünger ve Sölenterler Yassı Solucan Halkalı Solucan Eklem Bacaklılar C. Omurgalılarda Boşaltım Organı Pronefroz Böbrek Mezonefroz Böbrek Metanefroz Böbrek D. İnsanda Boşaltım Sistemi E. İdrar Oluşumu Süzülme (Filtrasyon) Geri Emilim (Rezorpsiyon) Salgılama (Sekresyon) F. Böbreğin Görevleri Çözümlü Test Çözümler KAYNAKÇA...455

25 ALAN BİLGİSİ

26 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

27 5 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ En ilkel canlılar olan algler, bakteri ve archaelerden (monerler) omurgalılara kadar canlıların tamamında görülen ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve canlı hayatının devamlılığı için gereklidir. 1. Hücresel Yapı Bütün canlılar hücre veya hücrelerden meydana gelir. Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en küçük birim olan hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir. Örneğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi. Hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere ikiye ayrılır. Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve zarla çevrili organelleri olmayan hücrelerdir. Organel olarak yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve archae âleminde bulunan canlılar prokaryottur. Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekirdek içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır. Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordineli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısındadır. Bütün hücrelerde hücre zarı sitoplazma, DNA, RNA, ribozom ve enzim bulunur. 2. Beslenme Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel artışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır olarak alır. Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır. Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örneğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler oksitlenme enerjisini kullanırlar. Bakteri, algler, fitoplanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir. Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır alarak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin olarak kullanır. Örneğin, mantarlar, hayvanlar bazı protistler, heterotrof beslenirler. 3. Solunum ve ATP Üretimi Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yıkarak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda kesintisiz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık göstergesidir. Solunum oksijenin varlığında ya da yokluğunda iki şekilde gerçekleşir. Aerob solunum: Organik besinlerin oksijenli ortamda yıkılarak ATP elde edilmesidir. Enerji üretme olayı mitokondri organelinde gerçekleşir. Oksijenli solunumda besin tam parçalandığından ve elektron enerjisinden yararlanıldığı için üretilen ATP miktarı fazladır. Anaerob solunum: Organik besinlerin oksijensiz ortamda yıkılarak enerji elde edilmesidir. Besinler laktik asit ve etil alkol gibi organik bileşiklere kadar parçalandığı için ve E.T.S kullanılmadığından üretilen ATP miktarı azdır. Anaerob solunum bütün canlılarda sitoplazmada gerçekleşir. Aerob solunum bakterilerde mezozomda, ökaryotlarda ise mitokondride gerçekleşir. 4. Metabolizma NOT Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik (yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir. Anabolizma (özümleme = asimilayon): Basit moleküllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlenmesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon endergoniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi anabolik olaylardır. Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Kompleks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanmasıdır. Sindirim, solunum proteinlerin hidrolizi, katabolik olaylardır. 5. Organizasyon Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında farklı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda belirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur. Atom Molekül Organel Hücre Doku Organ Sistem Organizma

28 6 6. Hareket Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki şekildedir. Sünger, mercan gibi bazı canlılarda yer değiştirme görülmez. Bu nedenle pasif hareket görülür. Bitkilerde ve mantarlarda da pasif hareket gözlenir. Kamçısı olmayan bir bakterinin deniz dalgasıyla savrularak yer değiştirmesi pasif harekettir. Bazı tek hücreliler ve hayvanlarda aktif hareket görülür. Amip yalancı ayaklarıyla, öglena kamçısıyla, paramesyum silleriyle, bazı omurgalı ve omurgasızlar iskelet ve kaslarıyla aktif hareket eder. 7. Çevresel Uyarılara Tepki Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıları algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan canlılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir. Örneğin öglenanın ışığına doğru hareketi fiziksel tepki, bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedinin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı şiddeti arttıkça tepkinin dereceside artabilir. 8. Üreme Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir. Üreme yaşam için değil populasyonların devamı için gereklidir. Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla kendisiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır. Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakterilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz üremedir. Ayrıca canlılar yıpranan kısımları yeniler. Buna rejenerasyon denir. Rejenerasyon yenilenmeye bağlı üremedir. Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin (sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Mayoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gametler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli olabilir. 9. Boşaltım Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşaltım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge (homeostasi) sağlamış olur. Bakterilerde boşaltım yüzeyden difüzyonla gerçekleşirken protistlerde kontraktil kofullarla, omurgasızlarda ise nefridyum ve protonefridyum denilen yapılarla boşaltım sağlanır. Omurgalılarda aktif bir boşaltım vardır. Memeliler terleme yaparak, nefes vererek ve böbreklerden idrar atarak boşaltımı sağlar. Bitkiler de hayvanlarda olduğu gibi aktif bir boşaltım yoktur. Atıklar yıl boyu kofulda birikir. Yaprak dökümüylede atıklar bitkiden uzaklaşır. Ayrıca bitkilerde stoma, lentiseller ve hidatodlardan da boşaltım yapılır. 10. Büyüme Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkilerde meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme görünür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bölünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür. Bitki ve hayvanların büyümesi hücre bölünmesiyle olur. Fakat tek hücrelilerde bölünme üreme demektir. Bu nedenle tek hücreliler hacimsel artış sağlayarak büyürler. Büyümeyle birlikte canlıdaki hücre organ ve dokuların görevlerini tam olarak yapması anlamına gelen olgunlaşmaya da gelişme denir. 11. Kimyasal Yapı Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su, karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlılarda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir. 12. Homeostasi (İç denge) Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kimyasallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sistemi ve endokrin sistem önemlidir. ÖABT Çıkmış Soru 1. Aşağıdakilerden hangisi bütün canlılarda ortak değildir? A) Subsrat düzeyinde fosforilasyon B) Kompleks organik bileşiklerden basit organik bileşik oluşturma C) Mutasyona uğrayarak kalıtsal farklılık oluşturma D) Ribozom organelinin büyük ve küçük alt birimlerinin birleşip ayrılması E) Neslini devam ettirerek adaptasyonu yüksek bireyler oluşturma Çözüm: Üreme sırasında adaptasyonu yüksek bireyler oluşturma eşeyli üremedir. Eşeyli üreme bütün canlılarda ortaktır. Cevap E

29 7 ÇÖZÜMLÜ TEST 1. Tüm canlılar tarafından gerçekleştirilebilen temel hayatsal olaylarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Hücresel solunumla ATP üretme B) Hücreye özgü kompleks organik besinleri sentezleme C) Bütün metabolik olaylarda ATP enerjisi kullanma D) Hücrelerde oluşan metabolik atıkları dışarı atma E) Hücreye alınan besinleri yapıya katma 2. Aşağıda verilen canlıların özellikleri ile ilgili açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Çok hücreli canlılarda doku ve organ düzeyinde organizasyon görülür. B) Bütün canlılar eşeyli üreyerek nesillerini devam ettirir. C) Canlılar çevresel uyaranlara karşı tepki gösterirler. D) Canlılar biyolojik olaylarda enzim kullanır. E) Tek hücreli ve çok hücreli canlılarda kendi besinini üreten türler bulunur. 3. Aşağıdakilerden hangisi bütün canlılarda ortaktır? A) Prokaryot hücre tipi B) Ototrof beslenme C) Aerob solunum D) Adaptasyon E) Aktif hareket 5. Aşağıda verilen hücresel yapılardan hangisi bütün canlılarda gözlenmez? A) Hücre zarı B) Çekirdek C) Sitoplazma D) Ribozom E) Yönetici molekül 6. Aşağıdakilerden hangisi bireyin hayatını devam ettirebilmesi için metabolik ATP'nin üretildiği olaydır? 7. A) Beslenme B) Metabolizma C) Üreme D) Boşaltım E) Solunum I. Kendine özgü moleküller sentezleme II. Kompleks organik molekülleri monomerlerine dönüştürme III. İnorganik maddelerden organik madde sentezleme IV. Anaerob solunumla ATP sentezleme Yukarıda verilenlerden hangileri bütün canlılarda görülebilecek ortak özelliklerdendir? A) I ve II B) II ve III C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV 4. Aşağıdakilerden hangisi beslenmenin amacı değildir? A) Canlıların yapısına katılacak moleküllerin temin edilmesi B) Hücresel solunum için besin temini C) Hücrede düzenleyici görev alacak besinlerin sentezi D) Canlıya özgü kompleks besinlerin üretimi E) DNA'nın oluşumunu sağlayan genlerin dışarıdan alınması 8. Aşağıdaki canlılardan hangisi aktif hareket edemez? A) Paramesyum B) Mantarlar C) Öglena D) Amip E) Balık 9. Aşağıdakilerden hangisi canlılarda homeostasiyi sağlamaz? A) Solunum B) Boşaltım C) Beslenme D) Metabolizma E) Adaptasyon

30 8 ÇÖZÜMLER 1. Hücrede bütün biyosentez olaylarında ATP kullanılır. Fakat hidroliz reaksiyonlarında ATP harcanmaz. Cevap C 6. Hücresel solunumda amaç hücre için gerekli ATP'nin üretilmesidir. Cevap E 2. Üreme canlının yaşamı için değil neslinin devamı için gereklidir. Canlıların bazıları eşeysiz üreyerekte çoğalabilir. Cevap B 7. I Protein sentezi II Proteinin hidrolizi III Fotosentez ve kemosentez IV Fermantasyon I ve II nolu olaylar bütün canlılarda evrenseldir. Cevap A 3. Bütün canlılar yaşadığı ortama uyum sağlayarak adapte olurlar. Cevap D 8. Mantarlar bitkiler de olduğu gibi pasif hareket ederler. Çünkü aktif hareket edecek organları yoktur. Cevap B 4. Canlılardaki yönetici molekül olan DNA kendini eşleyerek çoğalır. DNA molekülü dışarıdan alınmaz. Cevap E 5. Çekirdek ökaryot hücrelerde bulunur, prokaryot hücrelerde bulunmaz. Cevap B 9. Sağlıklı her canlı hücrenin kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik, bazik ve kimyasallarla sağlanır. Cevap E

31 CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

32 11 CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Canlılar yaşamlarını sürdürmek için organik ve inorganik maddelere ihtiyaç duyar. Hayatsal fonksiyonlar bir organizmayı meydana getiren kimyasal maddelerin belirli bir düzen içinde bir araya gelmesiyle oluşur. Bu olay canlılığın temelidir. Canlı varlıklardaki bu düzen cansız maddelerde görülmeyen sindirim, solunum, dolaşım gibi sistemleşmeyi meydana getirmiştir. Cansız maddelerin yapı taşına atom denir. Aynı veya farklı atomların bir araya gelerek oluşturdukları atom topluluğuna molekül denir. Aynı tür atomlardan oluşan maddelere element denir. Atomlar elementleri, elementler ise organik ve inorganik bileşikleri meydan getirir. Organik bileşikler sadece hücre içerisinde sentezlenirken, inorganik maddelerin kaynağı tabiattır. Canlıların Temel Bileşenleri Kovalent bağ: İki atom arasında bir veya daha fazla elektronun paylaşılmasıyla karakterize edilen kimyasal bağdır. Yani elektron çiftlerinin paylaşılmasıyla oluşan bağlara kovalent bağ denir. H H H C H CH (Metan molekülü) 4 Hidrojen bağı: Bir moleküldeki hidrojen atomu ile diğer molekülün bir atomun boş elektronu arasında kurulan kimyasal bağdır. Bu bağlar biyolojik moleküllerin yapısına katıldığı için büyük bir öneme sahiptir Canlılardaki inorganik bileşikler Su Mineral Asit Baz Tuzlar A. İnorganik Bileşikler Canlılardaki organik bileşikler Karbonhidratlar Lipitler (Yağlar) Proteinler Vitaminler Enerji (ATP) Enzimler Nükleik asitler Canlı vücudunda sentezlenemez. Bu besinleri canlılar dışardan hazır olarak alır. Kökeni tabiattır. Organizmada hem yapısal olarak hem de düzenleyici olarak görev yapar. Yapısında C, H ve O elementlerinin en az birini taşımayan elementlerdir. Molekülleri oluşturan atomlar arasında üç çeşit bağ vardır. İyonik bağ: Atomlar elektron verip ya da aldıklarında iyon adını alırlar. (+) yüklü iyonlara katyon, (-) yüklü iyonlara ise anyon denir. Farklı elektrik yüklü iyonların birbirini çekmesiyle oluşan bağa iyonik bağ denir. + Na Sodyum Klorür Cl H H O H H O Su: İki hidrojen bir oksijen atomunun birleşmesiyle oluşur. Canlılar için yaşam sıvısıdır. Canlı yapısının büyük bir kısmını su oluşturur. İnsan vücudunun %74'ü sudur. Su canlıların temel bileşenidir. Su her canlıda farklı miktarda bulunur. Su bitkilerinde su miktarı %98'e kadar yükselirken, tohumlarda bu oran %15 kadardır. Su sindirim kanalında kimyasal sindirimi kolaylaştırır. Enzimlerin çalışması için su mutlaka şarttır. Terlemeyle dışarı atılarak vücut ısısını ayarlar. Metabolizma sonucu oluşan zararlı artıkların seyreltilmesinde ve atılmasında rol oynar. Kararlı bir madde olduğunda kimyasal reaksiyonlarda iyonlaşmaz bu nedenle hücrenin ph'sını korur. İyi bir çözücü olduğundan besinlerin kanda çözünerek dokulara ulaşmasını kolaylaştırır. Buharlaşma ısısı yüksek olduğundan ani sıcaklık değişmelerinde gaz hâline geçerek vücudun korunmasını sağlar. Adhezyon kuvveti ile yüzeye, kohezyon kuvveti ile birbirine tutunarak bitkilerde suda çözünmüş maddelerin taşınmasını kolaylaştırır. Mineraller: Doğal olarak oluşur. Bir parçası bütün özelliklerini taşır. Katı hâlde olup nadiren sıvıdır. Hücredeki metabolik faaliyetlerin sürdürülebilmesi için minerallere ihtiyaç vardır. Organizmada mutlaka bulunmak zorundadır. İnsan vücudu mineralleri sentezleyemez bu nedenle dışarıdan alır. Minerallerin kaynağı doğadır. Mineraller enzimlerin kofaktör kısmını oluşturduğu için vücutta düzenleyicidir. Aynı zamanda yapıcı ve onarıcı özelliği de

33 12 vardır. Canlı vücudunda organik besinlere bağlı bulunabildiği gibi kanda çözünmüş hâlde de bulunabilir. Mineraller, enzim ve hormon gibi moleküllerin yapısında bulunur. Kanın pıhtılaşmasında görevlidir. Kemik ve dişlerin yapısına katılır. Nükleik asit ve ATP'nin yapısına katılır. Kan ve kasların yapısında bulunur. Hücre zarının geçirgenliğinde önemlidir. Mineraller sindirilemez ve enerji vermezler. Hücre zarından hemen geçerek kana karışırlar. Mineral eksikliğinde enzimler düzenli çalışamaz ve hastalıklar ortaya çıkar. Kalsiyum (Ca) ve Fosfor (P): Vücudumuzda en fazla bulunan minerallerdir. Kalsiyumun kanda albumine bağlı olarak taşınır. Eksikliğinde bağırsaklarda emilim bozukluğu olur. Genellikle vücudumuzda kalsiyum ve fosfor bileşik yaparak bulunur. Kalsiyum ve fosfor kemik ve dişlerin sağlığı için önemlidir. Kemik ve dişlere sertlik verir. %99'u kemik ve dişlerde bulunur. Kalsiyumun bağırsaklardan emilmesinde D vitamininin kolaylaştırıcı bir etkisi vardır. Kalsiyum kasların kasılmasında, kanın pıhtılaşmasında ve bazı enzimlerin çalışmasında görevlidir. Vücuda kazandırılamaz. Bunun sonucunda gelişme çağındaki bireylerde kalsiyum eksikliğine bağlı raşitizm denilen hastalık ortaya çıkar. Yetişkenlerde ise vücudun fazla kalsiyum kaybetmesi sonucunda osteomalazi denilen kemik erimesi oluşur. Ayrıca fosfor DNA, RNA, ATP, fosfolipit, kreatin-fosfatın yapısına katılır. Sodyum (Na) ve Potasyum (K): Fazlalığında damar sertliği ve tansiyon, azlığında ise kas güçsüzlüğü ve solunum yetmezliği görülür. Sodyum daha çok vücut sıvılarında ve dokularda osmotik basınç oluşturarak su tutulmasında görev alır. Potasyum ise fazla suyun böbreklerden atılmasında görevlidir. Na ve K sinir hücrelerinde impuls iletiminde ayrıca kasların kasılmasında büyük öneme sahiptir. Ayrıca bu mineraller hücre içi ve hücre dışı sıvıların asit-baz dengesini sağlamada görevlidir. Potasyum kalbin çalışma ritmini düzenler. Demir (Fe): Bağışıklık sistemini güçlendirir. Demirin fazlası zehirleyicidir. Vücudumuzda toplam 6 gr kadar demir vardır. Fe vücudumuzda hemoglobin ve miyoglobinin yapısında bulunur. Demirin diğer kısmıda dalak, karaciğer ve kırmızı kemik iliğinde kan yapımı için depolanır. Fe alyuvarların oksijen taşımasını sağlar ayrıca bağışıklık sisteminde önemlidir. Vücudun demir ihtiyacının büyük bir kısmı karaciğerde parçalanan eritrositlerden karşılanır. Demir eksikliğinde kansızlık ve üşüme görülür. Besinlerdeki demir, midenin ve bağırsakların ilk kısmında serbest hâle geçer. Böylece iki değerlikli (Fe ++ ) demire indirgenir. Demir, apoferin proteini ile birleşerek ferritini yapar böylece vücuda kazandırılır. Demir bitkilerde klorofilin sentezinde görevlidir. İyot (I): Süt ve süt ürünleri iyot bakımından zengindir. Tiroid bezinden salgılanan tiroksin hormonunun yapısında iyot vardır. İyot en fazla tiroid bezinde bulunur. Vücuda yeterinde iyot alınmazsa tiroksin az salgılanır buna bağlı basit guatr oluşur. Bu hastalarda uyku, halsizlik, şişmanlama, üşüme gibi olumsuluklar açığa çıkar. İyot, iyotlu topraklarda yetişen bitkilerden ve su ürünlerinden vücuda kazandırılır. Bakır (Cu) ve Çinko (Zn): Vücudu yeniler, kemik yapımını hızlandırır. Akyuvarların oluşumuna katkıda bulunur. Enzimlerin çalışmasını sağlar. Kanda eşik değerin üzerinde bulunursa inhibitör etkisi yapar. Çinko prostat bezinin fonksiyonunu düzenler. Bağışıklık sistemini destekler ve yaraların iyileşmesini sağlar. Bakır vücut dokusunu yeniler. Enerji üretiminde görevlidir. Alyuvarların oluşumuna katkıda bulunur. Magnezyum (Mg): Kemiklerin yapısına katılır. Bu nedenle büyüme, üreme ve iskelet gelişimini destekler. Magnezyum sinir sisteminin duyarlılığını azaltır. Antistres mineralidir. Kandaki şekerin enerjiye dönüşmesinde görevlidir. Ayrıca cildi ve saçı güzelleştirir. Astım ve alerjik nezleyi hafifletir. Kaslarda kramp oluşumunu engeller. Magnezyum kalp, böbrek ve beyin fonksiyonlarının yerine gelmesinde görevlidir. Klorofilin yapısında bulunur. Özellikle yeşil yapraklı bitkilerde yaygındır. Krom (Cr): Glikoz metabolizmasında görevlidir. İnsülin hormonunun glikozu hücrelere geçirmesini sağlar. Flor (F): Diş sağlığı bakımından önemlidir. Eksikliği dişlerin çürümesine, fazlalığı dişlerin sararmasına yol açar. Asitler: Suda çözündüklerinde hidrojen (H + ) iyonu veren bütün bileşiklere asit denir. Tatları ekşidir. Turnusol kağıdını kırmızıya çevirirler. Yapılarında karbon (C) atomu içeren asitler organiktir. Örneğin pirüvik asit, laktik asit, sitrik asit gibi. Yapısında karbon atomu içermeyen asitler ise inorganiktir. Örneğin hidroklorikasit (HCI) gibi. Bazlar: Suda çözündüklerinde hidroksil (OH ) iyonu veren bütün bileşiklere baz denir. Tatları acıdır. Turnusol kağıdını maviye çevirirler. Organik bazlar yapısında C ve N bulunur. Örneğin metilamin (CH 3 NH 2 ) organik bazdır. Sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit ise (KOH) inorganik bazdır Asitlik artar Limon suyu (2.3) Mide asidi ( ) Sirke Kahve Domates suyu Yağmur suyu Kan ( ) Tükrük Saf su Ekmek İnek sütü (6.6) Bazlık artar Kabartma Amonyak tozu Sabun Deterjanlar Deniz suyu (7.8-8.)