Türk Dillerinin S n and r lmas na Dair Baz Eklemeler 1

Transkript

1 Dil Ara t rmalar Dergisi Cilt: 1 Say : 1 Güz 2007, ss. Türk Dillerinin S n and r lmas na Dair Baz Eklemeler 1 A. Samoyloviç Özet: Makalede, E. E. Kor un, W. Radloff un ve di er Türkologlar n Türk lehçelerine ili kin tarihî, co rafî, siyasî, morfolojik ve etnik nitelikli s n and rmalar dilbilimsel olarak özetlenmi tir. Özetlenmeye d(t), z(s), y seslerinin kelimelerin ortas nda ve sonunda birbirinin yerine kullan lmas fonetik belirtisi eklenmi tir: adak, atak, ayak ayak ; kod-, kot-, kos-, koy- koymak örneklerinde oldu u gibi. Bunun sonucunda Türk lehçelerinin R (Bulgar), D (Uygur//Kuzeydo u), Tau (K pçakça//kuzeybat ), Tag-l k (Ça atayca//güneydo u), Tag-l (K pçak-türkmen//orta gr.), Ol (Türkmen//Güneybat ) gruplar belirlenmi tir. Anahtar Kelimeler: Türk, dil, lehçe, fonetik, s n and rma, K pçak, Türkmen, Uygur Some Additions to Classi cations of Turkic Dialects A. Samoylovich Abstract: Historical, geographical, political, morphological and ethnic classi cations of E. E. Korsh s, W. Radloff s and other turcologist s regarding Turkic dialects are summarized in this article. Phonetic indication, of interchanges phonemes like d(t), z(s), y in the middle and at the end of the words are added. Adak, atak, ayak ayak ; kod-, kot-, kos-, koy- koymak e.g. Consequently R (Bulgar), D (Uygur//North-eastern), Tau (K pchak//north-western), Tag-l k (Chagatai//South-eastern), Tag-l (Kipchak-Turkmen//Central group), Ol (Turkmen//South-western) groups of Turkic dialects are determinate. Key Words: Turk, language, dialect, phonetic, classi cation, K pchak, Turkmen, Uygur I. Akademik F. E. Kor un görü lerinin do ru oldu u kabul edilirse 2 ayn eyin çe itli s n and r lmas bulunuyorsa ve o, kesin olarak bu s n and rmalar n hiç birinin i e yaramad n söylüyorsa o zaman kendisinin de s n and rmas n n pek önemi kalmad iddia olunabilir. Tabii ki ortaya at lan görü kabul edilmez- 1 Ünlü Rus Türkolo u A. Samoyloviç in Nekotor e dopolneiya k klassi katsii turetskix yaz kov (Türk Dillerinin S n and r lmas na li kin Baz Eklemeler) adl makalesi (15 s.), 1922 y l nda Petrograd daki Rusya Devlet Akademisi Bas n Evi nde (Rossiyskaya Gosudarstvennaya Akademiçeskaya Tipogra ya) yay mlanm t r. Türk Lehçelerinin s n and r lmas nda fonetik eklemeleriyle bir dönüm noktas olarak da nitelendirilen söz konusu makaleyi, Rus dilinden Türkiye Türkçesine sat r aras dilbilimsel aç klamalar yla Prof. Dr. Mehman Musao lu çevirmi tir. Söz konusu makalenin temelini, A. Samoyloviç in Rusya Etnograf Akademisi ve Antropoloji müzesine ba l olan Wilhelm Radloff un ünlü Türkoloji Derne i nde okudu u bildiri olu turmaktad r. 2 Türk kabilelerinin dillerine göre s n and r lmas. Etnograf çeskoe Obozrenie, No: Moskva Kor un söz konusu s n and rmadaki Moskova Arkeoloji Derne inin Do u Ekibine bildirdi i düzeltmeleri yay mlanmam t r. 175

2 A. Samoyloviç dir. Ancak Kor un Türk Kabilelerinin veya Türk Dillerinin S n and r lmas, adl makalesinin zaman aç s ndan en son görü olmas bundan sonra da yeni görü ler ileri sürülmeyecek anlam na gelmez. Çünkü altm sene önce ünlü Türkolog N.. lminskiy nin 3 söyledi i gibi Türk dillerinin herhangi bir sisteminin tam ve sa lam bir düzeyinin olu turulmas için gereken olanaklar, haz rl klar henüz tamamlanmam t r. Türk dillerinin en mükemmel düzeyde s n and r lmas çal malar n n sonuçlanmas için, bu s n and rmalar kim yaparsa yaps n, önce söz konusu dillerin kar la t rmal -tarihî olarak incelenmesi gerekir. Bu ise, yak n gelecekte mümkün de ildir. Bu ba lamda, ayn sebepten dolay ünlü Türkolog müteveffa Wilhelm Radloff un sonradan düzeltmeler yapt s n and rmas da geçici niteli ini korumaktad r 4. Söz konusu iki geçici s n and rman n, dolay s yla Radloff un ve Kor un incelemeleri d nda yeni, ama yine de geçici bir Türk dilleri s n and r lmas n n olu turulmas na gerek yoktur. Çünkü bu iki s n and rman n 5 hiçbirisi geçersiz say lamaz. Bundan dolay yeni unsurlar n eklenmesi, geli tirilmesi gerekir ve u anda öyle tamamlay c unsurlar n çok oldu unu biliyoruz. Müteveffa Prof. N. F. Katanov un çok say daki genel raporlar yla haz rlanm tezi, Radloff un Yakut Dili eseri ve di er 6 ara t rmalar n da bundan sonraki s n fland r c lar n i ini baya kolayla t raca dü üncesindeyiz. II. Terimler listesi, s n and rmada önemli bir rol oynamamaktad r. Buna ra men s n and rman n de i ik bölümlerinde u veya bu biçimdeki adland rma sistemlerinin kabul olunabilirli i sorunu dikkate al nmal d r. Akraba dil ve lehçelerin, yer ald bölgelerdeki ülkelere göre Kuzey, Güney gibi imdiye kadarki uygulanan yöntemle i aretlenmesi, büyük anla mazl klara yol açmaktad r. Buna kar l k, dil sistemleri katlar n n Eski, Orta, Yeni Ça dönemle tirilmeleriyle tarihsel bir bak aç s yla ele al nmas ise daha uygundur. Ancak böyle bir s n and rmada da u veya bu sebeple söz konusu dil ailesinin M. Ö. evresi dikkate al nmamaktad r. Tarihsel katlar n, uygun ça larda Türk halklar n n yerle iminde önemli katk da bulunan, evrim nitelikli olaylar n geli imine imza atan Türk boylar na göre ad- 3 Türk-Tatar dili kursunda aç l konu mas, Kazan S Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig, S (P. M. Melioranskiy nin Brokgauz un ve Efron un ansiklopedi sözlü ündeki ünlü demeci. 1. Bask. Türk Dilleri ve Edebiyatlar makalesi). Alttürkische Studien, IV-V. Rusya limler Akademisi Haberlerinde yay nlanm t r: 1911 y. S Vamberi nin s n and rmas da vard r (Das Türkenvolk y. S ). Leon Kaena (Introduction à l histoire de I Asie y. S ), Katanov (Kazan Üniversitesi Bilimsel Yaz lar 1894), Berezin (Recherches sur les dialectes musulmans. I. Système des dialectes turcs. Kazan, 1848 y.) bu eski s n and rmalar da canland rm t. Ayr ca bk. Aristov. Türk Kabilelerinin Etnik çeri i Üzerine (Jivaya Starina y, bask : III IV, s ) ve V.V. Bartold un ele tirisi. v Zap. Vost. Otd., c. XI. s. 341.) 6 Katanov. Op t issledovaniya uryanhayskogo yaz ka s ukazaniem glavney ix rodstvenn x otno eniy ego k drugim yaz kam tyurkskogo kornya. Kazan 1903 y.; Radloff. Die Jakutische Sprache in ihrem Verhältnisse zu den Türksprachen (Rusya limler Akademisi Yay nlar, Tarih Filoloji Bölümü VIII. Bölüm VIII. C. No: y.) Karl Foy. Azerbaiganische Studien mit einer Charakteristik des Südtürkischen ( Mittheilungen. Berlin deki Do u Diller Semineri, c. VI, bask 2, 1903 y.). 176

3 Türk Dillerinin S n fland r lmas na Dair Baz Eklemeler land r lmas n n, Türk dilleri ve lehçeleri s n and r lmas çal mas nda Hun devri öncesi, Mo ol devri öncesi, Mo ol devri sonras gibi yap labilmesi de söz konusudur. En yak n akraba dillerin gruplar ise, di er dillerin s n and r lmalar nda kullan ld gibi, farkl la t r c lengüistik belirtilere göre ve durum elveri li ise daha net bir ifade için bölgedeki devlet adlar yla ve ayr ca da söz konusu gruptaki temel dil veya lehçeye göre i aretlenmelidir. Sözgelimi, ol-lehçeleri, Güneybat, Türkmen grubu gibi. S n and rman n bölümleri için tam ve nihai bir terimler listesinin, dolay s yla adland r lman n düzenlenmesi yukar da son olarak belirtilen çal ma yap ld ktan sonra dü ünülebilir. Bu çal mada, mevcut Türk dilleri s n and rmalar n tamamlamak istedim. Dolay s yla amac m yeni bir s n and rma yapmak de ildir. Bundan dolay bilim adamlar nca imdiye kadar belirlenen Türk dilleri sistemi bölümlerine ili kin adland r lmalarda baz de i iklikler yapt m. III. Kor, Türk dilleri sisteminin düzenlenmesinde, sesbilgisel(fonetik) ve biçimbilimsel (morfolojik) belirtileri tercih etmi tir. Sonuçta, üç temel grup ortaya ç km t r: I. Kuzey dillerinde: 1) g sesine hece sonunda hece olu turmayan (k sa) u sesi e ittir: tag//tau da ; 2) sürerlilik bildiren imdiki zaman biçiminde a zarf- ili + sürerlik illeriyle veya sürerlilik ili olmaks z n: kele-turur-men geliyorum. II. Do u dillerinde: 1) g sesi herhangi bir biçimde kendini muhafaza etmektedir; 2) imdiki zaman ekli r s fat- ilinden olu maktad r: kelür-men geliyorum. III. Bat dillerinde: 1) g sesi ünsüzden sonra (hece ba nda) dü er: kalgan// kalan kalan ; 2) Do u grubunda oldu u gibi imdiki zaman ekli r s fat- iliyle biçimlenmektedir. Kor un s n and rmas nda, söz konusu temel üç grubun d nda dördüncü bir kar k diller grubu da yer almaktad r. Söz konusu grup, iki alt gruba bölünmektedir. IV. Radloff un Güney grubu, Kor un ise Bat grubu olarak yapt klar s n and rmalar, çal ma ilkelerinin ve yöntemlerinin farkl l na ra men birbiriyle örtü mektedir. Söz konusu grubun, nas l adland r l rsa adland r ls n hiç de i meksizin nihaî bir çal man n ortaya ç k na kadar sonraki s n and r lmalarda da kendini muhafaza edebilece i ve zaman ak içinde niceliksel bile enlerinin de daha ayr nt l bir nitelendirili kazanaca ku kusuzdur. Söz konusu bile enleri ise Türkmen, Azeri, Osmanl ca (Anadolu Türk a zlar, Suriye ve Balkan yar madas ), Gagavuz ve Güney k y K r m lehçeleri u veya bu özellikleriyle olu turmaktad r. Ben, bu grubun en önemli özelli i olarak ol- (olmak) il kökünü görüyorum. Söz konusu il di er gruplarda bol-, pol-, pul- diye geçer. Bu grubun ikinci özelli i olarak ise bana göre Kor un söyledi i gibi g sesinin ünsüzlerden sonra dü mesidir (kalgan//kalan kalan ). Buna da daha önce Bulgar grubunda rastlanmaktad r 177

4 A. Samoyloviç (bk. a a da). Ele ald m z grubun bütün dilleri ve lehçelerinin temelinde Eski O uz-türkmen dili durmaktad r. Söz konusu dilde, O uzlar-türkmenler (Guzlar, Uzlar) konu mu lard r. Onlar, XI. yüzy lda Aral ve Hazar k y s bozk rlar ndan ran a ve Küçük Asya ya kadar yay lm lard. Bu grubun baz dilleri, di er gruplardaki dillerin özelliklerinin de i ik orandaki kar m d r. Söz gelimi genellikle ele ald m z grubun içerisinde yer alan Hazar k y s Türkmen lehçesi, ol-bol belirtisine göre di er gruplar ile örtü mektedir. En eski kar m olarak ise, her hâlde Kangl -K pçak lehçesi gösterilebilir. Söz konusu grubu lengüistik belirtisine göre ol-lehçeler grubu olarak adland rmam z gerekirdi. Ancak Radloff un ve Kor un benimsedi i adland rmay muhafaza etmek amac yla Türk Dünyas n n güneybat bölgesinde bulunan ve olgrubunda konu an halklar göz önüne alarak ben buna bir de güneybat ismini ekledim. Türkmen kökenli oldu unu dikkate alarak da Türkmen ad n benimsiyorum 7. Güneybat grubu dillerinde konu an Türk boylar a a daki bölgelerde yerle mi lerdir: Harezm (Hive) ve Buhara Cumhuriyetleri, Türkistan Afganistan, Türkistan Cumhuriyetinin Türkmenistan bölgesi, ran n Azerbaycan, Astrabat, Horasan ve di er vilayetleri, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan Cumhuriyetleri, Anadolu, Suriye nin kuzey k sm, stanbul ve yak n çevresi, Balkan yar madas n n de i ik bölgeleri, Besarabya, K r m n güney k y s, Kuzey Kafkasya (Stavropol Türkmenleri), Astrahan ehri (Türkmenler). V. Kor un s n and rmas nda yer alan di er iki temel gruptaki ve iki alt gruptaki, yani toplam dört gruptaki kar k diller, Radloff un s n and rmas ndaki geriye kalan üç grup ile önemli bir ölçüde çeli ki hâlindedir. Üstelik her iki s n and rman n söz konusu k sm, Radloff un kendi s n and rmas nda yapt düzenlemeler istisna olmakla birlikte, büyük de i ikliklere u ramadan uzun süreli bir var olu u sa layamaz. Radloff un s n and rmas yeterli derecede ispatlanmam oldu u gibi, Kor un seçti i belirtiler de eksiktir. Kor un do u grubu, a rl kl olarak ölü dillerden olu maktad r: Orhun (Yenisey yaz tlar ), Uygur, Ça atay, K pçak. Ça da lardan ise: Ön ko ullar yla Karagas ve Koybal, Sagay. Söz konusu diller, Salarca istisna olmakla, Radloff un s n and r lmas nda yeniden gözden geçirilinceye kadar dört grupta ele al nm t r: Güney (Orhun), Do u (Uygur, Karagas, Koybal, Sagay), Orta Asya (Ça atay) ve Bat (K pçak). Radloff s n and rmas n n tamamlanmam ikinci redaksiyonunda, Orhun ve Uygur dillerini Mo ol dönemi öncesi Do u Türk dillerinde iki farkl grubun temsilcileri olarak ele alm t r: Kuzeydo u ve güneydo u. Buraya y //ç// s seslerinin 7 Berezin (s. 27) bunu Türk olarak adland rm t r. Radloff bir zamanlar Selçuk ismini önermi ti (Mélanges Asiatiques. IX

5 Türk Dillerinin S n fland r lmas na Dair Baz Eklemeler sözcük ba ndaki kullan mlar yla yer ald kuzeybat grubunu da eklemi tir. Bana göre, Orhun-Yenisey ve Uygur yaz tlar ndaki dilbilimsel delillerle söz konusu diller aras ndaki temel farklar yeteri kadar ispatlanamamaktad r. Bundan dolay söz konusu dilleri birbirinden kesin olarak farkl la t rmak mümkün de- ildir. Buna kar l k her birinin baz özelliklere sahip oldu u da inkâr edilemez. Öte yandan Mo ol dönemi öncesi Türk dilleri grupland r lmas, Radloff un kendi s n and rmas na ili kin yapt ikinci redaksiyonunda vurgulad gibi, ad geçen çal madan da daha kar k ve zor olmu tur. Bunun yan s ra Selçuk iirleri döneminden daha önce de ça da güneybat dilleri konu ucular n n (Radloff a göre güney, Kor a göre bat ) atalar olmu tur 8. Oysa ortaya defalarca at lan mevcut görü ün aksine bunlar n Orhun-Yenisey yaz diliyle do rudan ba lant s, baz ortak olgular n bulunmas yla da kan tlanamamaktad r. Temel belirtiler bunu engellemektedir. tiraf etmeliyiz ki Türk halklar n n tarihsel kaderinin zorlu u ekseninde söz konusu halklar n ve dillerin birbiriyle ve di er halklarla ve dilleriyle daha fazla kar t r lmas, yap lacak s n and rman n anla l r, basit ve kolay olmas n engeller. Nitekim söz konusu s n and rma, hem dilbilimsel belirtilerine hem de onlar n grupland r lmas na göre çok büyük olmal d r. Ancak söz konusu ko ullarda, s n and rman n a r yapayl ktan uzak olabilece i dü üncesindeyiz. S n and rman n kan tlar n n artt r lmas aç s ndan bir ad m daha atarak Kor un betimledi i sesbilgisel özelliklere ilave olarak bir fonetik belirtiyi ekliyorum. Bunun, s n and rman n tüm boyutlar n n ayr nt lar yla belirlenmesi için temel olu turaca dü üncesindeyim. Bu belirti, seslerin lehçelerdeki s ralanmas ndan ibarettir. d (t), z (s), y sesleri, sözcüklerin ortas nda ve sonunda birbirinin yerine kullan lmaktad r: adak, atak, azak, ayak ayak ; kod-, kot-, kos-, koy- koymak. Bu yeni belirtiyi ekledikten sonra daha önce taraf m zdan güneybat olarak belirlenmi grup, kendi de i mezli ini muhafaza etmektedir. Kor un do u grubunda ise baz de i iklikler yap lmal d r. Güneybat grubu y (yot) lehçeler grubuna girer. Kor un do u grubunun alt gruplar olarak ise d, t, z lehçelerini tespit ediyorum ve y belirtili Ça atay ve Polovets (Kuman veya K pçak) dillerini oradan ç kar yorum. Nitekim yukar da belirtildi i üzere de bunlar Radloff un s n and rmas nda ba ka gruplara aittir. d- lehçeleri alt grubu: Ölü dillerden Orhun-Yenisey ve Uygur yaz tlar. Onlar hem benim hem de Kor un önerdi i belirtilere sahiptir 9. Ça da dillerden ise söz konusu s n and rmaya Soyot veya Uryanhay, dolay s yla Tuvaca (Kor bunu makalesinin giri inde hat rlatm t r, ancak s n and rmas na almam t r) ve Karagas, Salar lehçeleri aittir. 8 Güneybat lehçelerinin baz özellikleri XI. yüzy lda Mahmut Ka garl n n kaleme ald Dîvânu-Lu âti t-türk eserinde verilmi tir. Bu eser, stanbul da birkaç y l önce yay mlanm t r: baran bargan yerinde (1. C. S. 35); deve teve yerinde (2. C. S. 154); ben men yerinde (1. C. S. 284); Bang n Orhun-Yenisey yaz tlar n n Osmanl ca ile ili kisini anlatan yeni çal mas elime geçmemi tir. 9 Hem d lehçeleri alt grubuyla hem de di er gruplarla ortak özelliklere sahip ama, ba ka bir gruba dahil olan Eski Uygur yaz tlar da bulunmaktad r. Öte yandan ad geçen gruba ait Müslüman-Türk yaz tlar da mevcuttur. 179

6 A. Samoyloviç z- lehçeleri alt grubu: Sar Uygur (Kor un zikretmedi i), Kamasin, Koybal, Sagay, Kaç, Beltir, or, K z l, Küerits lehçeleri, dolay s yla Hakasça aittir. t- lehçeleri alt grubu: Bu alt gruba Yakut dilini dahil ediyorum. Söz konusu dil, Radloff un s n and rmas nda dikkate al nmam t r. Kor ise Yakut diline kendi s n and rmas n n 4. grubunun b maddesinde (kar k diller), Çuva dili ile ayn grupta yer vermi tir. Oysa Kor un genel görü üne göre, Yakutlar n Karagaslarla biraz daha yak n oldu u ama Çuva larla ve Altayl larla özellikli ortak özelliklerinin bulunmad tahmin edilmektedir (s. 13). Gerçekten Radloff un ifade etti i gibi çok kar k ve orijinal bir Türk dili 10 olan nachtürkish Yakut dili dilbilimsel belirtilerinin toplam aç s ndan Kor un terminolojisine göre Kuzey ve Bat dil gruplar s n rlar aras nda yer almaktad r (da - t a ). Orhun ve Yakut dilleri olmaks z n do u grubu s n and r lmas, yeni biçimlendirili iyle büyük bir ölçüde asl nda Radloff un s n and rmas n n ilk redaksiyonuna uygun dü mektedir. Dü üncemize göre bu grup, temel sesbilgisel (dolay s yla dilbilimsel: çevirmenin notu) belirtisine göre di er bütün gruplardan farkl olarak alt gruplar yla d- lehçeleri olarak adland r lmal d r. Eski ve ça da do u, dolay s yla Türk Dünyas n n kuzeydo u bölgesini içeren bu grup, kuzeydo u (güneybat n n kar l olarak) olarak da adland r labilir. Temel dili ise Uygurcad r 11. Ol-bol (olmak) belirtisine göre kuzeydo u grubu bol lehçeleri grubuna aittir. Bu dillerde konu an az say daki Türk halklar, genellikle Sibirya da (Lena ve Yenisey rmaklar havzalar nda ve Altay da lar n n kuzey silsilelerinde ) ve Mo olistan n Uryanhay bölgesinde ve k smen de Bat Çin de ya amaktad r 12. VI. Ne Kor un s n and rmas ndaki belirtilere ne benim belirledi im ek belirtilere göre, a a da gösterilen lehçeler Kor un belirtti i do u (bana göre: Kuzeydo u) grubuna giremez: Altay, Teleüt, Kara Türkler ve baz di er Türk lehçeleri. Bunlar, Radloff un do u grubu s n and rmas nda yer alan ve Kor un önerisiyle ikinci derecede Fin kökenli belirtilere göre belirlenen lehçelerdir. Kor bu lehçeleri kuzey bölgesi kar k diller olarak nitelendirdi i en büyük dördüncü grubunun a bölümünde ele alm t r. Yukar da belirtilen lehçelerin ve di erlerinin d nda, önemli bir k sm yla Kor un belirledi i kuzey grubunun içeri i, Radloff un bat grubuyla örtü mektedir. Benim belirledi im belirti, güneybat grubunu peki tirecek ve kuzeydo u 10 Németh, Türk dillerini iki gruba bölmü tür: l. s Türkçesi ve 2. yot Türkçesi. Birinci gruba Yakut ve Çuva dillerini, ikinci gruba ise ilk, dolay s yla ba lang ç y sesinin Çuva ça ve Yakutça daki s sesiyle ayn pozisyonda kullan l uygunlu una göre bütün di er dilleri dahil etmektedir: Türkische Grammatik (Sammlung Göschen) 1917 y. s. 7. Yakutça n n ve Çuva ça n n aras ndaki di er baz benzerliklere ra men, imdilik ikisinin de ayn grupta s n and r lmas n n olanaks z olaca n san yorum. Çuva Dili ile ilgili bk. a a da. 11 Bu grup için söz konusu adland rmay Radloff önermi tir. (Mél. Asiat. IX. 2, s. 89). 12 S. K. Patkanov un çal mas nda Sibirya nüfusunun dil, kabile ve soylara bölünmesini gösteren istatistik bilgiler (Petersburg Co rafya Derne inin Bat Bölümü statisti i XI c. I. bas ) Sibirya Türkleri ile ilgili Radloff un s n and rmas nda baz de i iklikler ve eklemeler yap lm t r (s. 55). Bu çal ma ile ilgili benim görü lerim Rusya Bilimler Akademisi Rusya nüfûsunun soy ve kabile ara t rma heyetinin yay nlar nda yay mlanacakt r. 180

7 Türk Dillerinin S n fland r lmas na Dair Baz Eklemeler grubunu da temizleyecektir. Altay ve Teleüt lehçelerinin Kor un kuzey grubunda veya Radloff un bat grubunda s n and r lmas n engellemeyecektir. Nitekim her iki akademisyenin adland rmalar n n kullan m yla kuzeybat s n and rmas n (çevirmenin notu) veya adland rmas n öneriyoruz. Bu grup, bir yandan y (yot) lehçeleri grubuna (güneybat grubu gibi), öte yandan bol- lehçeleri grubuna (kuzeydo u grubu gibi) aittir ama farkl la t r c hece olu turmayan u (tau- da ) sesbilgisel belirtisine göre tau-lehçeleri grubu olarak adland r labilir. Bu gruba ça da lehçelerden Altayca, Teleütçe, Kumandince, Kara-K rg zca, Kumukça, Karaçayca, Balkarca, Tobol Tatarcas, Barabince ve ç Rusya Tatarcas, Mi erce, Ba kurtça, K r m Tatarcas (güney k y lar d nda), Karayca (Osmanl la m lar n d nda), Nogayca, K rg z-kazakça girer. Kuzeybat grubu dillerinde ve lehçelerinde konu an Türk halklar n n ya- ad topraklar (Avrasya alan : Çevirmenin notu) veya bölgeler a a daki gibi saptanabilir: Altaylardan ba layarak Bat Sibirya y, büyük bozk r, Tanr da lar n n bat silsilesini, Pamir da lar n n bir bölümünü içerir; Buhara-Hive s n rlar na, dil-ural, Ok havzas na, Kuzey Kafkasya ve K r m da lar na kadar uzan r. Litvanya da, Vol n da ve Do u Galiçya da Karay kolonileri olarak küçük adalar hâlindeki bölgelerde de yay lm lard r (Troki, Lutsk, Haliç). Kuzeybat grubu dillerinde ve lehçelerinde konu an ça da Türk halklar n n ço unlu u, kökence Eski K pçaklara ba l d r (ba ka bir deyi le: Polovetslere veya Kumanlara). Bunlar n tümünü, K pçak grubu olarak adland rabiliriz 13. Kor un Polovets veya Kuman adland rmas yla do u grubuna dahil etti i K pçak dilini ise, Bang n 14 da kan tlar na ra men Radloff u izleyerek kuzeydo u grubuna ait ediyoruz. Ancak günümüze kadar eri en söz konusu dilin yaz tlar nda hem tau hem de tag-lehçeleri unsurlar bulundu unu da göz ard etmiyoruz. Di er gruplarla kar la t r lmada, özellikle çok say l olu uyla dikkatleri çeken Kuzeybat grubundaki dillerin ve lehçelerin niceli ine göre alt gruplara bölünmesi ihtiyac bulunmaktad r. Lehçeler aras nda yak nl k belirlenmektedir: Altay, Teleüt, Kara K rg z (tuu//too- lehçeleri) aras nda; Kumuk, Karaçay, Malkar, Karay 15 ve Tatarca aras nda; Kara K rg z ve Nogayca aras nda. Son alt grubun Mo ol sonras, ilk ikisinin ise Mo ol öncesi olarak adland r lmas n öneriyorum. VII. Tau K pçak (Polovets, Kuman) dil çe itlili i belirgin bir biçimde kuzeybat grubuna aittir. Oysa tag çe itlili i, ne kuzeydo u ne de güneybat grubuna dahil edilemez. Kuzeydo u grubunun temel sesbilgisel, dolay s yla dilbilimsel (çevirmenin notu) belirtilerinden biri, K pçakça y sesiyle ayak olarak seslenen biçimbirim (morfem) de il, adak, atak, azak ayak biçimlerine uygun d, t, z sesleriyle 13 Radloff da böyle önermi tir (Mél. Asiat, IX, 2. s. 89). Berezin de K pçakça demi tir (s. 27). 14 Osttürkische Dialektstudien. Von W. Bang und I. Marquart (Abhandlungen der K. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingcn. Phil.-hist. Klasse. Neue Folge. XIII. N: 1. Berlin, 1914). V. V. Bartold un ele tirisi. Rus Tarihi Dergisine at fta bulunularak (1921 y.), s Bk. Grzegorzewski. Ein türk-tatarischer Dialekt in Galizien (Sitzungsberichte der K. Ak. der Wiss. n Wien, 1903) ve Caraimica (Rocznik Oryentalislyczny I. 2, Kraków yy. s. 252). 181

8 A. Samoyloviç kullan lan biçimbirimlerdir. Güneybat grubunun temel dilbilimsel belirtilerinden biri, K pçakça kalgan olarak seslenen biçimbirim de il, kalan biçiminde kullan lan biçimbirimdir. Kor un do u (bize göre kuzeydo u) grubu içerisinden ç kar p ele ald m z Ça atay dili de, taraf m zdan kabullenilen sesbilgisel belirtilerin toplam say s ndan dolay ne kuzeybat, ne de güneybat grubuna ait olabilir. Böylece Türk dilleri ve lehçeleri s n and rmas n n dördüncü grubu, a a da belirtilen sesbilgisel belirtilerin çe itli gruplardaki kullan mlar ndan, dolay s yla niceliksel bulunu lar ndan dolay kendili inden belirlenmektedir. öyle ki; Kuzeybat ve güneydo u gruplar nda y sesbilgisel belirtisi; kuzeydo u ve kuzeybat gruplar nda bol-ol ve kalgan-kalan sesbilgisel-biçimbirimsel (morfolojik de i keler) belirtileri; kuzeydo u ve güneybat gruplar nda tag-tau belirtisi bulunmaktad r. Bir ba ka deyi le, belirtilen grup öncekilerin aras nda orta bir pozisyonda yer almaktad r. Söz konusu grup, baz düzeltmeleriyle Radloff un s n and rmas ndaki Orta Asya grubuyla ve Kor un s n and rmas ndaki 16 kar k olarak nitelendirilen a alt grubuyla örtü mektedir. Biz, bu grubu daha net nitelendirmek ve ayn zamanda tag K pçak dil çe itlili inin söz konusu gruba, sözgelimi Tarançi lehçesine dahil edilemeyece ini göstermek için Kor un seçti i sesbilgisel belirtinin uygulanma alan n geni letmeyi öneriyoruz. G sesinin, önceki geni ünlüyle hece sonunda (tag-tau) ve ünsüzle biten sözcük sonunda (kalgan-kalan) bulunulu lar d nda. Önceki dar ünlüyle g sesinin kullan m ise, ayr ca ele al nmal d r. Çünkü g sesinin söz konusu ses birle imindeki kaderi, daha önce belirtilen ses birle imlerindeki belirledi imiz g sesinin kullan mlar yla örtü memektedir. Burada sar k-sar sar, atl g-atl atl gibi sözcük ve biçimbirimlerinde yer alan g, ig tiplerindeki ses birle imi 17 veya biçimbirimi söz konusudur. -Ig biçimbirimindeki g sesi, kuzeydo u grubunda yerini muhafaza etmektedir. Kuzeybat ve güneybat gruplar nda ise bulunmamaktad r. Söz konusu biçimbiriminde gözlemlenen g sesi, bizim belirledi imiz grupta muhafaza edilir veya k sesiyle de i tirilir (sar g//sar k, serig// erik; atl k). Söz konusu belirtiye göre nitelendirilen her iki K pçak dil çe itlili i (tag//tau), Ça atayca ve onun benzeri dillerle ayn grupta yer alamaz. Dolay s yla Bang n adland r lmas na göre Do u Türkçesi, Radloff un sistemine göre ise Orta Asya Türkçesi gibi. Böylece bizim belirledi imiz dördüncü grupta, tart lmaz olarak a a da belirtilen dil, lehçe ve a zlar yer almaktad r: Ça atayca, Çin veya Do u Türkistan daki bütün Türk lehçeleri (Sar Uygur ve Salarca d nda), Bat Türkistan da Sart olarak adland r lan a zlar (Hive Sartças d nda) ve Fergana, Ta kent, Semerkent bölgelerinin ve Buhara n n bize belli olan Özbek a zlar. Tomsk vilayetinin 18 yer ald bölgedeki Çul m, Abin ve Çernevoy a zlar, bizim kabullendi imiz sesbilgisel belirtilerin nicelikselli ine göre y lehçeleri nite- 16 Berezin e göre Ça atayca veya Do uca (s. 26). Do u Avrupa da bu grupta yer alan diller genellikle Do u-türkçe veya Türkçesi olarak adland r lmaktad r. 17 Bk. Katanov, Op t issledovaniya. s ve uygun emalar: No III, IV. 18 Bk. S. E. Maloff un, Rusya, Orta Asya ve Do u Asya ara t rma yüksek kuruluna sundu u raporu. No: 9. (1909 y.) s

9 Türk Dillerinin S n fland r lmas na Dair Baz Eklemeler likli kuzeydo u ve imdiki gruplar n s n rlar nda yer almal d r. Terminoloji aç s ndan daha düzgün olsun diye bu grubu güneydo u, temel sesbilgisel belirtisine göre ise tagl k- lehçeleri olarak adland r yorum. Henüz söz konusu grubun en eski ögeleri üzerine bilgi azd r. Bunun yan s ra, temel dili olan Ça atayca ya göre söz konusu grubu iki alt gruba bölüyorum: 1) Özel Ça atay alt grubu ve 2) Çul m, Abin, Çernovoy a zlar. Güneydo u grubunun sonraki s n fland r l sürecinde iki ba ms z grubun ortaya ç kaca n san yorum. Ça atay grubu dilleri ve lehçelerinde konu an ça da Türk nüfusu, Do u ve Bat Türkistan da (Hive 19 d nda) ve Hazar ötesi (Türkmen) bölgesinde (Afgan Türkistan Özbek lerinin a zlar n bilmiyorum) ve Tomsk vilayetinin baz yerle- im birimlerinde meskûnla m t r. VIII. Tag dil çe itlili iyle belirlenen K pçak lehçeleri ve ça da Harezm Cumhuriyeti (Eski Hive hanl ) lehçesi özellikleri, dolay s yla Hive Özbekçesi ve Hive Sartças, bizi Radloff un s n and rmas ndaki Orta Asya grubunu iki grup olarak ele almaya te vik etmektedir: Yukar da bahsetti imiz dördüncü ve birazdan niteliklerini ara t raca m z be inci grup olarak. Be inci grubun dördüncü gruptan fark udur: Söz konusu grup, - g, - k sesbilgisel-biçimbirimsel belirtisine göre dördüncü grup gibi kuzeydo u grubuyla de il, kuzeybat ve güneybat gruplar yla ba l bulunmaktad r. Ayr ca Hive Özbekçesi ve Sartças lehçelerinde a rl kl olarak güneybat grubu unsurlar na rastlanmaktad r. Bunu öyle aç klayabiliriz: Hiva Sartlar ve Özbek leri Türkmenlerle s n r kom usudurlar. Be inci grup için gerek belli bir Türk boyuna, gerek bölgedeki ülkelere, gerekse sesbilgisel belirtilerine göre ay rt edici bir adland rma bulmak zor gibi gözüküyor. Ben a a daki adland rmalar öneriyorum: Orta grup, K pçak-türkmen, tagl grubu. IX. Yakut dilini (t- alt grubu) kuzeydo u grubunda düzeltmeleriyle bir alt grup olarak s n and rd m. Çuva dili için ise, s n and rmam zda alt nc, dolay s yla özel bir grup olu turmaya karar verdim. Bunun için s n and rmam za birinci derecede ilave olarak bir ba ka kategorile tirici nitelikli sesbilgisel belirti ekledim. Çuva dilinin birincil dört sesbilgisel belirtisini ele ald m. Söz konusu belirtiler, di er Türk dilleriyle kar la t rmada Çuva dilinin Mo ol 20 dil ailesiyle ile yak nl n göstermektedir. Söz konusu sesbilgisel belirtiye göre bütün Türk dilleri ve lehçeleri, her eyden önce e it olmayan iki kategoriye bölünmektedir: z (tokuz dokuz ) ve r (taxar dokuz ) dilleri. Birinci kategorile tirmede daha önce belirledi imiz be grubun 19 Hiveli Ebülgazi Han n (XVII. yüzy l) eseri Ça atayca de il, ancak Ça atayla m Özbekçedir. 20 Gombocz. Die Bulgarisch-lürkischen Lehnvörter in der Ungarischen Sprache (Mém. De la Soc. Finno-Ougrienne. XXX), s

10 A. Samoyloviç tümü, ikincide ise sadece Çuva ça ve onun ecdad olan Bulgar dili yer almaktad r. Bundan dolay s n and rmam z n bir üst ba l kla belirlenen söz konusu bölümünü Bulgar grubu olarak adland rmay öneriyorum. Bulgar grubundaki r sesi, kuzeydo u grubunda bir alt grubu belirleyen z sesine ve di er gruplardaki belirleyici y sesbirimine uygun dü mektedir (ura-azak-ayak). Böylece iki sesbilgisel belirtiye göre Bulgar grubu öncekilerden çok farkl d r. Di er sesbilgisel-biçimbirimsel belirtilerine göre ise, u veya bu biçimde gözlemlenebilir uygunluk veya temas söz konusudur. Sözgelimi, ol//bol belirtisiyle bol dilleri (pul), tag//tau belirtisiyle tau dilleri (tu da ), g// belirtisiyle dilleri (sulu, nemli anlam nda sulug yerinde vla ), kalan//kalgan sesbilgisel-biçimbirimsel belirtisiyle kalan dilleri ( Osm. tutan - Çuva çada t tna tutan anlam nda). Bulgar grubunun Türkmen grubuyla uygunlu u ise dikkate de erdir X. Hem Radloff un hem de benin s n and rmam, sadece sesbilgisel (fonetik) belirtilere göre kurulmu tur. Kor un önerdi i imdiki zaman biçimini olu turan biçimbilimsel (morfolojik) belirti ise, bana göre aç k ve belirleyici nitelikte de ildir. Çünkü söz konusu belirtinin ortadan kald r lmas ve ayn zamanda sesbilgisel belirtilerin artt r lmas, Türk dilleri s n and rmas nda olumsuz bir yank uyand rmamaktad r. Söz konusu s n and rman n sesbilgisel belirtilere göre sonraki kategorile tirilmesinde veya mükemmeliyete eri tirilmesinde, her eyden önce iki sesbilgisel özelli in de dikkate al nmas gerekmektedir: 1) Söz ba nda di er de i keleriyle (varyantlar yla) y-dj ses uygunlu u, 2) Dudaks l ünlüler temelinde, ikinci ve sonraki hecelerde o-a, ö-e ses uygunluklar. Sonuç olarak Türk dilleri s n and rmas n n basit emas öyledir: 1 Taxar grubu Tokuz (dokuz ve diğer) gruplar 2 Ura grubu Adak grubu Ayak gruplar 3 Bol (pol, pul, bul) gruplar Ol grubu 4 Tau(Tu) grubu Tag grubu Tau grubu Tag (dag) gruplar 5 I grubu Ig grubu I grubu Ik ( g) grubu I gruplar 6 Kalan (yulna) Kalgan gruplar Kalan gr. I. R grubu Bulgarca (b. IX) II. D grubu Uygurca (Kuzeydoğu) (b.v) III. Tau grubu K pçakça (Kuzeybat ) (b. VI) IV Tag-l k grubu Çağatayca (Güneydoğu) (b.vii) V. Tag-l grubu K pçak- Türkmen (Orta gr.) (b. VIII) VI. Ol grubu Türkmen (Güneybat ) (b. IV) 184