Kahramanmaraş ta Hanehalklarının Gıda Tüketim Talebi Ekonometrik Analizi

Transkript

1 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 Kahramanmaraş ta Hanehalklarının Gıda Tüketim Talebi Ekonometrik Analizi Cuma AKBAY Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET: Bu çalışmada, Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından yapılmış olan Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi kullanılarak, Kahramanmaraş ili kentsel alanda hanehalklarının gıda tüketim yapıları analiz edilmiştir. Gıda ve içecek talebinde, iki aşamalı talep modeli kullanılmıştır. Bu amaçla, gıda ve diğer tüketim malları talep parametreleri tahmini ve gelir esnekliklerinin hesaplanmasında Working-Leser modeli kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, hanehalkları toplam tüketim harcamalarının yaklaşık %28.6 sını gıda harcamalarına ayırmaktadırlar. Bu çalışma, Kahramanmaraş ta yaşayan hanehalklarının, Türkiye ortalamasına göre gelirlerinin daha fazla oranını gıda harcamalarına ayırdıklarını göstermiştir. Alt gruplara ayrılmış olan gıda ürünleri gelir esneklikleri bir sistem modeli olarak tahmin edilmiştir. Anket verileri kullanılarak yapılan talep parametrelerinden elde edilen gelir esneklikleri beklendiği gibi pozitif ve beklenen büyüklükte saptanmıştır. Sonuçlara göre, alkolüz içecekler ile et ve et ürünleri gelir esnekliği en yüksek olan iki ürün grubudur. Anahtar Kelimeler: Hanehalkı, gıda tüketim talebi, Kahramanmaraş, ekonometrik analiz, Econometric Analysis of Households Food Consumption Demand in Kahramanmaras ABSTRACT: This study analyzed food consumption patterns of households in the urban area of Kahramanmaras by using the cross sectional data from Household Consumption Expenditures Survey conducted by State Institute of Statistics. Demand for food and beverarages are estimated within a two-stage demand model. For that purpose, Working-Leser model was employed to investigate the food and other consumption goods income elasticities. According to results, households spend average 28.6% of their total consumption expenditure on food consumption. Our analysis indicates that households devoted higher proportion of their budget to food then the average Turkish households. Income elasticities for disaggregated food commodities have been estimated within a system framework. The elasticities by using cross sectional data are of the expected signs and reasonable magnitudes. According to results, non-alcoholic beverages and meat and meat products are found to be the food types with most elasticitik demand. Finally, some policy and marketing considerations are provided on the basis of the empirical results. Key Words: Household, food consumption demand, Kahramanmaras, econometric analysis GİRİŞ Talep sistem tahminleri önceki yıllarda zaman serisi verileri kullanılarak yapılıyor ise de, nüfus ve demografik faktörler ile kültürel yapıdaki değişiklikler (örneğim, nüfus dağılımı, eğitim, kadının iş hayatına daha yoğun katılımı gibi) araştırmacı ve ekonomistlerin kesit veriler kullanmasına neden olmuştur. Dolayısıyla, talep esnekliklerinin tahmininde çoğunlukla hanehalkı verilerinin kullanımı tercih edilmektedir. Çünkü zaman serisi verilerinde olduğu gibi tüketici taleplerinin toplanabilirliği ile ilgili problem kesit veriler veya panel veriler kullanıldığı zaman önlenebilmekte ve ayrıca oldukça geniş ve istatistiksel olarak zengin sayılabilecek bir örnek sağlanabilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye deki sosyo-ekonomik yapıdaki gelişmeler, ailelerin yaşam ve kültürel düzeyi ile tüketim eğilimlerinin değişmesine paralel olarak, Kahramanmaraş ilinde ailelerin tüketim taleplerinin saptanması amaçlanmıştır. Bu amaca yönelik olarak DİE nin 1994 yılında yapmış olduğu Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anket inin Kahramanmaraş ile ilgili verileri değerlendirilecek ve ailelerin gelir grupları itibariyle tüketim yapıları analiz edilecektir. Bir hanehalkının belirli bir ürün grubu için yaptığı harcamalar ile hanehalkının toplam harcaması arasındaki ilişki birçok araştırmacının ilgi alanı olmuştur. Bu ilişki veya diğer bir ifade ile Engel teorisi, ülkelerin gelir dağılımı politikalarında önemli bir rol oynamaktadır. Gıda harcamaları ile gelir arasındaki bu güçlü bağ tüketici talep teorisinde önemli oranda yer bulmaktadır ve Engel e kadar geriye gitmektedir. Gıda harcaması gerek gelişmiş ve gerekse gelişmekte olan ülkelerde hanehalklarının refah seviyesini ölçmede önemli ölçütlerden biri olmuştur. Hatta özellikle gelişmiş ülkelerde hükümetler bunu uygulamada gıda yardım programlarının etkinliğini ve ekonomik refah seviyesini ölçmede sık sık kullanmışlardır. Gelirin gıda harcamalarını etkilediği varsayımından hareket ederek gelir dağılımının gıda harcamaları dağılımını da etkilediği kaçınılmazdır. Bu çalışmada hanehalklarının gıda harcamaları, gelir grupları itibariyle analiz edilecek ve seçilmiş mal grupları harcamalarının gelir gruplarına göre farklılık arz edip etmediği belirlenmiştir. Engel eğrilerinin tahmininde birçok fonksiyonel formlar ve tahmin metotları kullanılmaktadır. Örneğin, basit en küçük kareler yöntemi, çift logaritmik talep modeli, doğrusal harcama sistemi veya yaklaşık İdeal Talep Sistemi gibi. Bu çalışmada, tüketim ve gıda maddeleri grubu için Working-Leser yöntemi kullanılacaktır. Talep modeli, 11 tüketim harcamaları ve 11 gıda alt grubu için tahmin edilecektir. Ayrıca hanehakları beş eşit gruba bölünerek gelir grupları itibariyle hanehalklarının gıda harcamalarının farklılık gösterip göstermediği analiz edilecektir. Ürün grupları

2 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 gelir esneklikleri ise ortalama gelir esnekliği olarak hesaplanacaktır. İktisat teorisi ve tarım ekonomisi alanlarında en fazla uygulamalı çalışmaların yapıldığı konulardan biriside tüketici davranışlarının uygulamalı analizidir. Özellikle bilgisayar teknolojisindeki gelişmelerden dolayı, başta Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa, Çin ve Japonya olmak üzere bir çok ülkede uygulamaya dönük gıda tüketimi davranışlarıyla ilgili çalışmalar yapılmış ve yapılmaya devam edilmektedir. Gıda tüketimiyle ilgili yapılan çalışmalardan bazıları şunlardır: Tansel (1986) kentsel alan hanehalkı tüketim harcamaları anket verilerini kullanarak Türkiye deki hanehalklarının tüketim harcamaları gelir esnekliklerini tahmin etmiştir. Ekinci (1996) zaman serisi verilerini kullanarak süt ve süt ürünleri esnekliklerini hesaplamıştır. Çalışmada Doğrusal Yaklaşık İdeal Talep Modeli kullanılmıştır. Orhan (1996) Türkiye de gıda tüketimini incelediği çalışmasında, gıda tüketimini etkileyen faktörleri analiz etmiş ve tarım sektörünün gıda sektörü açısından önemine değinmiştir. Üçdoğruk (1997) İzmir ili kentsel kesimde gıda harcamaları gelir esnekliklerini tahmin etmiştir. Paksoy (1998) Kahramanmaraş ili kentsel alanda hane halklarının hayvansal gıda maddeleri tüketimini incelemiş ve Working-Leser modelini kullanarak gelir-harcama esnekliklerini hesaplamıştır. Chern (1999) sağlıkla ilgili bilgi ve haberlerin gıda maddeleri talebine olan etkisini analiz etmiş ve önemli sonuçlar saptamıştır. McDowell ve ark. (1997) gelir grupları itibariyle hane halkı tüketim harcamalarını analiz etmişler ve seçilmiş gıda harcamalarının gelir tarafından etkilenip etkilenmediğini araştırmışlardır. Tobit modelinin kullanıldığı bu çalışmada, düşük gelir grupları ve yüksek gelir gruplarının gıda tüketim harcamalarının önemli oranda birbirinden farklı olduğu saptanmıştır. Chung (1994) İspanya gıda verilerini ve Geary-Khamis Metodu nda kullanarak değişik gelir gruplarının gıda tüketim harcamaları ve talep esnekliklerini saptamıştır. MATERYAL ve METOT Materyal Devlet İstatistik Enstitüsü, 1 Ocak - 31 Aralık 1994 tarihleri arasında, tüm hane ve yerleşim yerlerini kapsayacak şekilde örnekleme yöntemiyle seçilen toplam 236 kentsel ve kırsal yerleşim yerinde haneye Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi uygulamıştır. DİE tarafından yapılan bu anket, Kahramanmaraş ili kentsel ve kırsal yerleşim yerlerini de kapsamaktadır. DİE tarafından yapılan bu ankette, Kahramanmaraş ili kentsel alanda toplam 240 hanehalkı ile anket çalışması yapılmıştır. Örnekleme yöntemi olarak tabakalı çok aşamalı sistematik küme örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bu çalışmada söz konusu bu 240 hanehalkının tüketim verileri kullanılacaktır. Ayrıca bu çalışmada, çeşitli yerli ve yabancı araştırma sonuçlarından, DİE ve ilgili kurum ve kuruluşlardan elde edilen verilerden önemli ölçüde faydalanılmıştır. Metot Anket sonucu elde edilen bilgilerin değerlendirilmesinde SPSS ve SAS paket programlarından yararlanılmıştır. DİE nin Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi ni değerlendirme yönteminde olduğu gibi, bu çalışmada da 240 örnek hanehalkı elde ettikleri toplam gelire göre küçükten büyüğe doğru sıralanmış ve hanehalkları 5 eşit parçaya bölünmek suretiyle %20 lik gruplar oluşturulmuştur. Hanehalklarının tüketim harcamaları ve gıda tüketim yapıları bu gruplar itibariyle analiz edilmiştir. Talep modeli seçiminde, değişik talep sistem modelleri test edilmiş ve Working-Leser talep modeli kullanılması uygun bulunmuştur. Working-Leser talep modeli aşağıdaki fonksiyonda açıklanmıştır: W ih =β 0 + β i Log(X h )+ є i i =1. n h =1 240 burada, W ih h inci hanehalkı tarafından tüketilen i inci mal grubunun toplam gelirdeki oranı, X h h inci hanehalkının toplam geliri, β 0. β i tahmin edilen katsayılar ve є i ise hata terimini göstermektedir. Gelir esnekliğinin hesaplanmasında aşağıda gösterilmiş olan esneklik formülü kullanılmıştır. e i = 1+β i /W i burada, e i i inci mal grubunun gelir esnekliği ve β i ise yukarıda açıklanmıştır. Şayet yukarıdaki modelde gelir yerine toplam harcama kullanırsa, elde edilecek esnekliğin harcama esnekliği olduğu unutulmamalıdır. Hanehalklarının herhangi bir mala karşı olan talebi diğer mallara karşı olan talebini de etkileyeceğinden dolayı, bu çalışmada gerek tüketim harcamaları ve gerekse gıda alt gruplarında bulunan her bir mal grubu ayrı değil bir sistem olarak birlikte model de yer alacaklardır. Dolayısı ile hem tüketim harcamaları grubu ve hem de gıda alt grubunda bulunan 11 er alt tüketim grupları sistem denklemi olarak tahmin edilmiştir. BULGULAR ve TARTIŞMA Hanehalklarının Demografik Özellikleri Anket yapılan 240 hanehalkında, ailelerin genişlik grupları incelendiğinde, ailelerin yaklaşık %12.92 sinin 1 veya 2 bireye sahip olduğu, %37.08 inin 3 veya 4 bireye sahip olduğu ve %34.58 sinin 5 veya 6 bireye sahip olduğu gözlenmiştir. 7 den fazla bireye sahip olanların oranı ise yaklaşık olarak %15.42 dir. Tablo 1. Hanehalklarının genişlik grupları Hane genişlik Grupları (kişi) Frekans Oran Toplam

3 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 Anket sonuçlarına göre Kahramanmaraş ili kentsel alanda, ortalama aile genişliği 4.65 kişidir. Hane halklarında çalışan birey sayısı ise ortalama 1.21 olup, yüksek gelirli gruplarda çalışan birey sayısı düşük gelirli gruplardan daha yüksektir. 12 ve daha büyük yaştaki birey sayısı ortalama 3.43 iken, 12 yaşından küçük birey sayısı ortalama 1.22 olarak tespit edilmiştir (Tablo 2). Kahramanmaraş ilinde hanehalkı reisinin işteki durumu incelendiğinde ise aile reislerinin %36.66 sının ücretli, maaşlı ve yevmiyeli, %11.67 sinin işveren, %7.92 sinin kendi hesabına çalıştığı, %22.5 inin ücretsiz aile işçisi ve %21.25 inin iktisaden faal olmadığı saptanmıştır (Tablo 3). Ayrıca, çalışmada anket yapılan ailelere aile reisinin kim olduğu sorulmuş ve alınan yanıtlara göre aile reislerinin %90 ının erkek olduğu tespit edilmiştir. Tablo 4 de hanehalkı reislerinin eğitim durumları verilmiştir. Hanehalkı reislerinin yaklaşık %16.25 inin okur-yazar olmadığı, %6.67 sinin ise okur yazar olup bir okul bitirmediği tespit edilmiştir. Kahramanmaraş ili kentsel alanda, hanehalkı reisi ilkokul mezunu olan haneler ise yaklaşık %41.24 ile ağırlık kazanmaktadır. Ortaokul ve lise mezunlarının oranı % ve üniversite mezunlarının oranı ise yaklaşık %8.75 olup Türkiye kentsel alan ortalaması olan %9.9 oranından (Anonim, 1997) daha düşüktür. Tablo 2. Hanehalkıyla ilgili genel bilgiler Ailedeki birey sayısı Ailede çalışan birey 12 ve daha büyük 12 yaşından küçük Gelir grupları sayısı yaştaki birey sayısı birey sayısı 1. % % % % % Ortalama Tablo 3. Hanehalkı reisinin işteki durumu Hanehalkı reisinin işteki Oran Frekans durumu Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli İşveren Kendi hesabına çalışan Ücretsiz aile işçisi İktisaden faal olmayan Toplam Tablo 4. Hanehalkı reisinin eğitim durumu Hanehalkı reisinin eğitim durumu Frekans Oran Okuryazar olmayan Okuryazar olup bir okulu bitirmeyen İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise mezunu Üniversite mezunu Toplam Tablo 5. Gelir grupları itibariyle hanehalklarının aylık ortalama ve toplam geliri Gelir grupları Hane halkı sayısı Oranı Ortalama gelir (1000 TL) Toplam gelirdeki Pay 1.% % % % % Ortalama Gelir Oranı Gelir Dağılımı Lorenz Eğrisi Hanehalkı Oranı Şekil 1. Hanehalkı oranı ile gelir oranı arasındaki Lorenz Eğrisi Hanehalklarının Tüketim Yapılarının Analizi DİE nin 1994 yılında Türkiye genelinde yapmış olduğu Hanehalkı Gelir Tüketim Harcamaları anketlerinde Kahramanmaraş ta ikame eden hanehalklarının gelir, tüketim ve harcama miktarları sorulmuştur. Anket sonuçlarına göre, en düşük gelire sahip olan hanehalklarının, anket yapılan toplam hanehalkları içerisindeki oranı %20 olmasına karşılık, toplam gelirden aldıkları pay sadece %5.2 olarak tespit edilmiştir. Başka bir ifade ile, en düşük gelir grubundaki ilk %20 lik grup toplam gelirin ancak %5.18 ini alırken, en yüksek gelir grubundaki son %20 lik grup toplam gelirin %54.36 sını yani yarıdan fazlasını almıştır. En düşük gelirli ailelerin yıllık ortalama gelirleri en yüksek

4 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 gelir grubundaki ailelerin yaklaşık 1/10 udur. Gelir dağılımındaki bu dengesizliği Şekil 1 de Lorenz eğrisiyle de görebiliriz. Kahramanmaraş ta ailelerin toplam harcamalarının harcama grupları itibariyle dağılımı incelendiğinde ise, ilk sırada %28.63 ile gıda harcamalarının yer aldığı görülmektedir (Tablo 6). İkinci sırada %24.12 ile ev eşyası ve %16.21 ile konut ve kira harcamaları gelmektedir. Ancak ortalama ev eşyası harcama oranının oldukça yüksek olmasının en önemli nedeni en yüksek gelir grubunda bulunan hanehalklarında ev eşyası harcamalarının %40.70 gibi oldukça yüksek çıkmasındandır. Nitekim diğer gelir grupları incelendiğinde, ev eşyası harcamalarının yaklaşık %4 ile %11 arasında olduğunu görülmektedir. Bu harcama gruplarını yaklaşık %5 lik oranlarla ulaştırma ve çeşitli mal ve hizmetler grubu takip etmektedir. Sağlık harcamalarının toplam harcamalar içerisindeki oranı yaklaşık %2.43 iken, eğitim harcamalarının oranı ise %0.65 olarak saptanmıştır. Hanehalklatının gelirleri arttıkça, gelirlerinden gıda tüketimi, konut ve kira grubu harcamaları için ayırmış oldukları oranı azalttıkları, giyim harcamaları ve ev eşyası için ayırmış oldukları oranları ise artırdıklarını görülmektedir. Tablo 6. Gelir grupları itibariye hanehalklarının tüketim harcamaları oranı Gelir grupları Harcama grupları 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 Ortalama Gıda Giyim, ayakkabı Konut ve kira Ev eşyası Sağlık Ulaştırma Eğlence, kültürel Eğitim Ev dışı gıda ve otel Çeşitli mal ve hizmetler Alkollü içkiler ve sigara Toplam Hanehalklarının Gıda Tüketim Yapılarının Analizi Tablo 7 de ortalama gıda tüketiminin gelir grupları itibariyle dağılımı ve toplam tüketim harcamaları ile toplam gelir içerisindeki oranları verilmiştir. Ortalama gıda tüketimi incelendiğinde, Kahramanmaraş ilinde en düşük gelir grubunda bulunan hanehaklarının ortalama gıda tüketimi ile en yüksek gelir grubunda bulunan hanehalklarının ortalama gıda tüketim harcamaları arasındaki farkın 2.5 kat olduğu görülmektedir. Yani en yüksek gelir grubunda bulunan hanehalkları en düşük gelir grubunda bulunan hanehalklarından 2.5 kat daha fazla gıda tüketimi harcamaları yapmaktadır. Yine gelir grupları itibariyle toplam gıda tüketimine bakıldığında en düşük gelir grubunda bulunan hanehalkları toplam gıda harcamalarının sadece %11.68 sini harcarken, bu oran en yüksek gelir grubunda ise %29.38 olarak saptanmıştır. Buna karşılık, hanehalkı geliri arttıkça hanehalklarının gıda tüketimine ayırdıkları payın giderek azaldığı görülmektedir. Tablo 7 de ortalama gıda tüketimi ve her bir gelir grubunun toplam gıda tüketiminden aldığı payın yanı sıra, gıda harcamalarının toplam tüketim harcamaları ve toplam gelir içerisindeki oranları da verilmiştir. Tablodan da görüleceği üzere, ilk gelir grubunda hanehalklarının toplam gıda harcamalarının toplam gelir içerisindeki payı % iken bu oran hanehalkı geliri arttıkça azalma eğilimi göstermekte ve en yüksek gelir grubunda %13.65 e düşmektedir. Yine anket yapılan hanehalklarının toplam gıda tüketim harcamalarının toplam harcamalar içerisindeki oranı yaklaşık %28.63 iken toplam gelirdeki oranı ise %25.25 dir. Bu da hanehaklarının gelirlerden daha fazla miktarda harcama yaptıklarını göstermektedir. Hanehalkı oranı ile gıda tüketim harcamaları oranı arasındaki ilişki Şekil 2 ve 3 deki Lorenz eğrileri ile verilmiştir. Tablo 7. Gelir grupları itibariyle hanehalklarının gıda tüketim yapısı Gelir grupları Ortalama gıda tüketimi (TL/Ay) Toplam gıda tüketimindeki Toplam tüketim harcamalarındaki oranı Toplam gelirdeki oranı %) oranı 1. % % % % % Ortalama

5 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 Gıda Tüketim Oranı Gıda Tüketimi Lorenz Eğrisi Hanehalkı Oranı Şekil 2. Hanehalkı oranı ile gıda tüketimi arasındaki Lorenz Eğrisi Gıda ve Gelir Oranı Lorenz Eğrisi Gıda Gelir Hanehalkı Oranı Şekil 3. Hanehalkı oranı ile gelir ve gıda harcaması arasındaki Lorenz Eğrisi Tablo 8. Gelir grupları itibariyle hanehalklarının gıda harcama oranları Gıda grupları Gelir grupları 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 Ortalama Ekmek ve tahıllar Et ve et ürünleri Balık Süt, peynir ve yumurta Hayvansal ve bitkisel yağlar Sebze ve meyveler Şeker Reçel, bal, çikolata, şekerleme Diğer gıda ürünleri Kahve ve çay ürünleri Alkolsüz içecekler Toplam Alkolsüz İçkiler 1.3% Kahve ve Çay 2.5% Diğer Gı dalar 3.8% Ailelerin Gıda Harcama Oranları Reçel 3.5% Şeker 3.5% Sebze-meyve 22.3% Ekmek 23.7% Yağlar 8.4% Et 16.8% Süt 14.1% Şekil 4. Hanehalklarının gıda harcama oranları dağılımı Şekil 3 de görüleceği üzere gelir grupları harcama dağılımı gelir dağılımına göre daha dengeli ve eşit dağılmıştır. Kahramanmaraş ilindeki hanehalklarının gıda harcamalarının gıda ve gelir grupları itibariyle dağılımı ise Tablo 8 de verilmiştir. Ekmek ve tahıllar grubu yaklaşık %23.71 ile gıda harcamaları içerisinde ilk sırada yer alırken, onu yaklaşık %22.32 ile sebze ve meyveler izlemektedir. Et ve et ürünlerinin toplam gıda harcamalarındaki oranı ise %16.25 tir. Bu gıda grubunu %14.14 ile süt ve süt ürünleri ile yumurta grubu ürünler izlemektedir. Alkolsüz içecekler oranı ise yaklaşık %1.31 dir (Şekil, 4). Hanehalkları gelirleri arttıkça genellikle ekmek, tahıl ve süt ürünleri gıda harcama oranlarını azaltmakta, et ve et ürünleri gıda harcama oranını arttırmaktadırlar. Gelir Esneklikleri Hanehalklarının Tüketim Harcamaları Gelir Esneklikleri Ailelerin gelir değişmelerine karşılık tüketimlerinde meydana gelebilecek değişimlerini analiz edebilmek için, aileler tarafından tüketilen her ürün grubuna ait gelir esneklikleri (talebin gelir elastikiyeti) hesaplanmalıdır. Herhangi bir malın fiyat ve tüm diğer faktörlerin sabit olduğu kabul edildiği varsayılarak kişinin geliri ile talebi arasında bir ilişki kurmak mümkündür. Tüketicinin gelir seviyesindeki değişmeler karşısında talep ettiği mal miktarları da malın cinsi ve

6 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 kalitesine göre değişebilmektedir. Örneğin, gelir seviyesi yükselen kişi düşük mallardan veya zorunlu mallardan (örneğin ekmek veya düşük kaliteli mallar) daha az satın alırken, lüks veya kaliteli mallardan (örneğin otomobil) daha fazla satın alacaktır. Talebin gelir elastikiyeti, kısaca talepteki % değişimin gelirdeki % değişmeye oranıdır ve genellikle pozitif bir değer alır. Sıfır veya negatif bir değer alması çok fazla rastlanan bir durum olmayıp sadece düşük malların taleplerinde karşılaşılmaktadır. Gelir esnekliğinin hesaplanmasında metot bölümünde de gösterilmiş olan esneklik formülü kullanılmıştır. e i = 1+β i / W i Harcama grupları için gelir esnekliği bu şekilde hesaplanırken, gıda harcamalarının alt grupları için ise gelir esnekliği iki aşamalı olarak hesaplanmıştır. Birinci aşamada, yukarıdaki denklem tahmin edilmiş ancak toplam harcamalar yerine toplam gıda tüketim harcamaları dikkate alınmıştır. Yani, gıda grubu tüketim harcamalarında, W i mal grubunun toplam harcamalardaki oranı değil, toplam gıda harcamalarına oranıdır. İkinci aşamada ise, toplam gıda tüketimi ile gelir arasında regresyon yapılarak toplam gıda harcamalarının gelir esnekliği hesaplanmıştır. Bu esneklik değeri Tablo 9 da diğer tüketim grupları ile birlikte hesaplanan 0.55 değeridir. Bu değer hanehalkı gelirinin %1 artması durumunda hanehalklarının toplam gıda harcamalarını %0.55 oranında arttırdıklarını göstermektedir. Daha sonra ise, bu değer gıda alt grubuna ait gıda harcama esneklikleri ile çarpılarak her bir gıda alt grubuna ait gelir esneklikleri elde edilmiştir. Hesaplanan tüm tüketim grupları gelir esneklikleri pozitif ve α = 0.05 seviyesinde istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Hanehalklarının tüketim harcama türlerinin gelir esneklikleri Tablo 9 da verilmiştir. Ev eşyası tüketim harcamaları 1.63 değerle en yüksek gelir esnekliğine sahiptir. Bunu yaklaşık 1.10 ile ulaştırma ve eğitim harcamaları takip etmektedir. Bu sonuçlara göre, gelir esnekliği 1 den yüksek olan ev eşyası, ulaştırma ve eğitim harcamalarını lüks tüketim malları olarak adlandırabiliriz. Ev eşyası gelir esnekliği bize, hanehalkı gelirlerindeki %1 lik bir artışın ev eşyası talebinde %1.63 lik bir artışa neden olabileceğini ifade etmektedir. Giyim, eğlence ve kültür ile çeşitli mal ve hizmetler tüketim grupları gelir esnekliği her ne kadar 1 den küçük olsa da birim esneklik değeri olan 1 e çok yakın değerlerdir. hanehalkları gelirlerindeki %1 lik bir artış bu ürünlerin taleplerinde hemen hemen aynı oranlarda bir artışa neden olmaktadır. Gelir esnekliği en düşük olan ürün 0.50 ile içki ve sigara ürünleridir. Bu da Kahramanmaraş ta yaşayan hanehalkları için alkol ve sigara tüketiminin lüks değil zorunlu mallar olduğu sonucunu doğurmaktadır. Bu sonuca göre, sigara ve alkollü içkiler gelir esnekliğinin düşük olması normal bir sonuç olarak düşünülebilir. Çünkü bireyler genellikle gelir artışıyla birlikte içtikleri sigara miktarını veya markasını değiştirmekte ancak gelir artışıyla birlikte daha fazla miktarda sigara veya tütün tüketmemektedirler. Düşük ve yüksek gelirli aileler arasındaki en önemli farklardan birisi, yüksek gelirli ailelerde genellikle fiyatı yüksek markaların tüketilmesidir. Alkollü içkiler ve sigara tüketiminden sonra gelir esnekliği en düşük olan ürün ise 0.55 ile gıda ürünleri grubudur. Bu sonuç beklenen bir sonuç olup, iktisat teorisindeki gıda ürünleri veya tarım ürünleri talep esnekliğinin düşük olması sonucuyla aynı yönde tespit edilen bir değerdir. Gıda ürünleri gelir esnekliğinin düşük olmasının en önemli nedeni bu ürünlerin zorunlu mallar olması ve gelir arttıkça ailelerin aynı oranda talepte bulunmamalarıdır. Aileler gelirleri arttığında her ne kadar başlangıçta gıda ürünleri tüketimlerini arttırsalar da gelir artışının ileri aşamalarında artan bu gelirlerinin önemli bir bölümünü gıda harcamaları değil de diğer mallar veya lüks tüketim malları talebine kaydıracaklardır. Ayrıca gelir artışı ile birlikte kalitesiz veya zorunlu gıda mallarının(örneğin fırın ekmeği) yerini kaliteli veya lüks mallar(çeşitli vitaminlerle katkılı ekmek) alacaktır. Buna göre, hanehalkı gelirlerinde meydana gelebilecek %1 artış, hanehalklarının gıda ürünleri taleplerini sadece %0.55 oranında arttıracaktır. Otel harcamalarını da içeren ev dışı gıda tüketimi talepleri gelir esnekliği ise 0.73 ile gıda tüketimi gelir esnekliğinden daha yüksek çıkmıştır. Bunun da en önemli nedeni hanehalkı gelirleri arttıkça seyahat, konaklama ve dışarıda yeme alışkanlığının artmasıdır. Konut ve kira harcamaları gelir esnekliği 0.63 ve sağlık grubu talep gelir esnekliği ise 0.75 olarak hesaplanmıştır. Bu sonuçlar tüketici gelirinin %1 artması durumunda, hanehalklarının konut ve kira taleplerini %0.63. sağlık taleplerini ise %0.75 arttırdıklarını göstermektedir. Tablo 9. Harcama gruplarının gelir esneklikleri Harcama türleri Gelir* standart esnekliği hata Gıda ürünleri Giyim ve ayakkabı Konut ve kira Ev eşyası Sağlık Ulaştırma Eğlence ve kültür Eğitim Lokanta, pastane ve otel Çeşitli mal ve hizmetler Alkol, sigara ve tütün *Hesaplanan tüm gelir esneklikleri α = 0.05 seviyesinde istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Ailelerin Gıda Malları Talebi Gelir Esneklikleri Birinci bölümde, ailelerin ana gruplar itibariyle tüketim türlerinin gelir esneklikleri verilmiş ve toplam gıda ürünleri gelir esnekliği 0.55 olarak hesaplanmıştır. Bu bölümde ise gıda ürünleri 11 alt kategoriye ayrılmış ve her bir kategorinin gelir esnekliği bulunmuş ve Tablo 10 da verilmiştir. Tabii ki burada unutulmaması gereken

7 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 bir konu bu esnekliklerin gıda harcama esnekliği değil gelir esneklikleri olmasıdır. Bu gelir esnekliğinin neden tüm ürünler için 1 den küçük olduğunu göstermektedir. Çünkü her bir gıda alt grubunun harcama esnekliği 0.55 ile çarpılmakta ve böylece her bir grubun gelir esnekliği hesaplanmıştır. Örneğin et ve et ürünleri gelir esnekliği 0.73 olarak hesaplanmıştır. Bu değer 0.55 ile et ve et ürünleri harcama esnekliği olan değerinin çarpılması sonucu bulunmuştur. Bu sonuçlara göre, 11 alt kategoriye ayrılmış gıda ürünlerinin tamamının gelir esnekliği pozitif ve 1 den düşük çıkmıştır. Bu da incelenen tüm gıda ürünlerinin zorunlu mallar kategorisine girdiğini göstermektedir. Gelir esnekliği en yüksek olan mallar et ve et ürünleri grubu ile alkolsüz içecekler grubudur. Bu ürünlerin gelir esneklikleri sırasıyla 0.73 ve 0.80 olarak bulunmuştur. Bu esneklikler bize aile gelirindeki %1 lik artışın et ve et ürünleri talebini %0.73 oranında, alkolsüz içecekler talebini de %0.80 oranında arttırdığını göstermektedir. Yine bu ürünlerin gelir esnekliğinin diğer gruplara göre yüksek olması beklenen bir sonuçtur. Gelir esnekliği en düşük olan ürünler ise balık, şeker ve sebze-meyve grubu ürünleridir. Bu ürünlerin gelir esneklikleri sırasıyla ve 0.48 dir. Ancak balık gelir esnekliği pozitif olmasına rağmen istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Bunun en önemli nedenlerinden birisi Kahramanmaraş ta balığın çok sık tüketilmemesidir. Nitekim hanehalklarının %17.5 i anketin yapıldığı dönemde balık eti satın almışlardır. Gıda harcamalarında en büyük orana sahip ekmek ve tahıl ürünleri gelir esnekliği 0.51 olarak bulunmuştur. Türk insanı gıda tüketim yapısının genelde tahıl ve sebze ürünleri ağırlıklı olması bu ürünlerin zorunlu mallar olması niteliğini yansıtmakta ve bu gerek ekmektahıl grubu ve sebze-meyve grubunun gıda tüketim harcamaları ve toplam gelir içerisindeki oranı ve gerekse gelir esnekliği değeri açısından bu çalışmada elde edilen sonuçla desteklenmektedir. Tablo 10. Gıda malları gelir esneklikleri Katsayı Stand. Gelir Gıda alt grupları sapma esnekliği Ekmek ve tahıllar 0.927* Et ve et ürünleri 1.324* Balık Süt,peynir ve yumurta 0.918* Hay. ve bitkisel yağlar 1.118* Sebze ve meyveler 0.869* Şeker 0.824* Reçel,bal, ve şekerleme 1.147* Diğer gıda ürünleri 1.142* Kahve, çay ve kakao 0.909* Alkolsüz içecekler 1.453* *Gelir esnekliği α =0.05 seviyesinde istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. SONUÇ Bu çalışmanın amacı, Kahramanmaraş ili kentsel alanda ailelerin gıda tüketim yapılarını belirlemek ve analiz etmektir. Gıda ürünleri talebinin gelir ve toplam tüketim harcamalarının bir fonksiyonu olması nedeniyle, bu ana amacın yanı sıra gıda ürünleri dışındaki tüketim harcamaları türleri de analiz edilmiş, toplam gelir ve harcamalar içerisindeki oranları ve gelir esneklikleri bulunmuştur. Bu amaçları gerçekleştirebilmek için 1994 yılında DİE tarafından yapılmış olan Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anket verilerinin Kahramanmaraş kentsel alanda yapılmış olan 240 örnek aileye ait veriler kullanılmıştır. Bu anket verileri analiz edilerek, Kahramanmaraş kentsel alanda yaşayan ailelerin gıda tüketim yapıları ve gıda tüketimine etki eden sosyo-demografik ve ekonomik değişkenler araştırılmıştır. Araştırmada elde edilen sonuçlara göre, Kahramanmaraş ilinde ortalama aile genişliği 4.65 tir. Görüşülen ailelerde 12 ve daha büyük yaştaki birey sayısı 3.43 iken, 12 yaşından küçük birey sayısı sadece 1.22 olarak bulunmuştur. Ailelerde ortalama çalışan birey sayısı 1.21 olup, ailedeki toplam birey sayısının %26 sının herhangi bir işte çalıştığı saptanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, hanehalkı reislerinin yaklaşık %22.92 sinin okuma yazma bilmediği veya sadece okur yazar olduğu saptanırken, üniversite mezunu hanehalkı reislerinin oranı ise %8.75 olarak saptanmıştır. Hanehalklarının gıda harcamalarının toplam gelirlerindeki oranı %25.25 olarak saptanmıştır. Çalışmada, Kahramanmaraş ta yaşayan ailelerin gelir düzeyi arttıkça, ailelerin gıda harcama miktarı mutlak olarak artmasına rağmen, oransal olarak azalmaktadır. Araştırma sonuçlarına göre, en düşük gelir grubunda bulunan aileler toplam ailelerin %20 sini teşkil ettiği halde, toplam gıda tüketiminin sadece %11.68 ini harcamaktadırlar. Buna rağmen en yüksek gelir grubu ise toplam gıda tüketim harcamalarının %29.38 ini harcamaktadır. Yine, en düşük gelir grubunda bulunan hanehalklarının toplam gıda harcamalarının toplam gelir içerisindeki payı % iken bu oran aile geliri arttıkça azalma eğilimi göstermekte ve en yüksek gelir grubunda %13.65 e düşmektedir. Ailelerin gelir değişmelerine karşılık tüketimlerinde meydana gelebilecek değişimlerini analiz edebilmek için aileler tarafından tüketilen her ürün grubuna ait gelir esneklikleri hesaplanmıştır. Gelir esnekliklerinin hesaplanmasında Working-Leser talep modeli kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre ev eşyası tüketimi 1.63 değerle en yüksek gelir esnekliğine sahiptir. Gelir esnekliği en düşük olan ürün ise 0.50 ile içki ve sigara ürünleridir. Bu da Kahramanmaraş ta yaşayan aileler için alkol ve sigara tüketiminin lüks değil zorunlu mallar olduğu sonucunu doğurmaktadır. Alkol ve sigaradan sonra gelir esnekliği en düşük olan ürün ise 0.55 ile gıda ürünleri grubudur. Bu sonuç beklenen bir sonuç olup, iktisat teorisindeki gıda ürünleri veya tarım ürünleri talep esnekliğinin düşük olması sonucuyla aynı yönde tespit edilen bir değerdir. Otel harcamalarını da

8 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8(1) KSU Journal of Science and Engineering 8(1)-2005 içeren ev dışı gıda tüketimi talepleri gelir esnekliği ise ile gıda tüketimi gelir esnekliğinden daha yüksek çıkmıştır. Bunun da en önemli nedeni aile gelirleri arttıkça seyahat, konaklama ve dışarıda yeme alışkanlığının artmasıdır. Fiyat ve gelir gibi ekonomik değişkenler ile demografik değişkenlerin, ailelerin gıda tüketim yapısını nasıl etkilediğini bilmek çeşitli gıda, beslenme, gelir ve tarımsal destekleme program ve politikalarının biçimlendirilmesi ve değerlendirilmesinde gerek hükümet ve gerekse özel sektördeki politikacı ve planlamacılara yarar sağlayacaktır. Gıda endüstrisindeki yöneticiler ile pazarlamacılar, strateji ve planlama amacıyla bu çalışmadan sağlanacak bilgileri kullanabileceklerdir. Aynı zamanda, bu çalışmadan elde edilen sonuçlar, dar gelirli ve yoksul aileler ile bölgelerin refah seviyesini yükseltmeyi ve mutlak yoksulluğu gidermeyi amaçlayan bölgesel ekonomi ve politikaların geliştirilmesinde yardımcı olacaktır. Gıda tüketim yapısının geleceğini ve bugününü anlayabilmek hem Devlet İstatistik Enstitüsü ve Devlet Planlama Teşkilatı hem de özel sektör endüstri grupları için oldukça önemlidir. KAYNAKLAR Anonim Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara. Chern, W.S Demand for Food and Demand for Health: Some Methodological Issues. The Taipei International Conference on Health Economics, Taipei, Taiwan. Chung, C.F A Cross-Section Demand Analysis of Spanish Provincial Food Consumption. American Journal of Agricultural Economics, (76): Ekinci, S Türkiye de Bazı Gıda Maddelerinin Talep Analizi. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Master Tezi, No:1154, Adana. Mcdowell, D.R., Allen-Smith, J.E., Mclean-Meyinesse, P.E Food Expenditures and Socioeconomic Characteristics: Focus On Income Class. American Journal of Agricultural Economics, (79): Orhan, F Türkiye de Gıda Tüketimi, Gıda Tüketimini Etkileyen Etmenler ve Gıda Tüketimi Bakımından Tarım Sektörü. Verimlilik Dergisi, MPM Yayını, Sayı 1, Ankara. Paksoy, M Kahramanmaraş İli Kentsel Alanda Hayvansal Gıda Maddeleri Tüketimi ve Gelir- Harcama Esneklikleri. Ç.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü, Master Tezi, No. YL155, Adana. Tansel, A An Engel Curve Analysis of Household Expenditure in Turkey METU studies in development, 13(3): Üçdoğruk, Ş İzmir İli Kentselinde Kesimi Gıda Harcaması Gelir Elastikiyetleri. H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15(1):