UÇAN ROBOTLAR: GELECEĞİN ASKERİ HAREKÂT ORTAMINDA İNSANSIZ HAVA ARACI SİSTEMLERİ

Transkript

1 UÇAN ROBOTLAR: GELECEĞİN ASKERİ HAREKÂT ORTAMINDA İNSANSIZ HAVA ARACI SİSTEMLERİ Cengiz KARAAĞAÇ STM Savunma Teknolojileri Mühendislik ve Ticaret A.Ş., Bilkent Cyberpark, ANKARA ÖZET Başlangıçta potansiyel faydaları çok geç görülen İnsansız Hava Aracı (İHA) sistemleri, 2000 li yılların başından itibaren hızla yayılmış, sistemlerin sayısı ve çeşitleri artarken aynı zamanda kabiliyetleri de oldukça gelişmiş ve askeri güvenlik ortamına yeni bir anlayış getirmiştir. Hava savunma tehdidinin ihmal edilebilir sevide olduğu Afganistan benzeri harekat ortamlarında etkin çözümler sunan İHA sistemleri, entegre edilen silahlar sayesinde, özellikle yüksek değerlikli ve zamana hassas hedeflere karşı etkin bir silah sistemine dönüşmüştür. Ancak, günümüzün harekat ortamlarına göre tasarlanan mevcut istihbarat odaklı İHA sistemleri, konvansiyonel harekatlar için oldukça yetersizdir. Yakın gelecekte İHA sistemlerinin mevcut insanlı savaş uçaklarına benzer kabiliyetlere sahip olacağı öngörülmektedir. Orta ve uzun vadede ise, halen geliştirilmekte olan pilot müdahalesi gerektirmeden sürü halinde görev yapacak olan robot İHA'ların harekat ortamlarında da kullanılacağı tahmin edilmektedir. Bu çalışma kapsamında ilk olarak, geleceğin muhtemel harekat senaryoları dikkate alınarak İHA sistemlerinin potansiyel askeri uygulamaları ile İHA çeşitleri listelenmiştir. Müteakiben, geleceğin İHA sistemleri için gerekli olan yapay zekâ vb. teknoloji gereksinimleri incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: İHA Sistemleri, Hava Harekatı, Teknoloji. GİRİŞ Başlangıçta potansiyel faydaları çok geç görülen İnsansız Hava Aracı (İHA) sistemleri, 2000 li yılların başından itibaren hızla yayılmış, sistemlerin sayısı ve çeşitleri artarken aynı zamanda kabiliyetleri de oldukça gelişmiş ve askeri güvenlik ortamına yeni bir anlayış getirmiştir. Hava savunma tehdidinin ihmal edilebilir sevide olduğu Afganistan benzeri terörle mücadele odaklı harekat ortamlarında etkin İstihbarat, Gözetleme ve Keşif (İGK) çözümleri sunan İHA lar, entegre edilen silahlar sayesinde, özellikle yüksek değerlikli ve zamana hassas hedeflere karşı etkin bir silah sistemine dönüşmüştür. Yakın geçmişin ve günümüzün harekat ihtiyaçlarına göre oldukça kısa sürelerde tasarlanan mevcut İHA sistemlerinin beka kabiliyeti oldukça kısıtlıdır. Geleceğin muhtemel konvansiyonel savaşları için oldukça yetersiz olan mevcut İHA lar, belirli bir seviyenin üstünde savunma gücüne sahip ülkeler tarafından kolayca etkisiz hale getirilmektedir. Halihazırda en gelişmiş sistemlerden biri olan ABD Hava Kuvvetlerine ait RQ-170 Sentinel İHA sının 2011 yılında GPS aldatmasıyla İran tarafından ele geçirilmesi bu kapsamda verilebilecek ilk örneklerdendir. Şu an için tek stratejik İHA sistemi olan ABD Hava Kuvvetlerine ait RQ-4 Global Hawk İHA larından iki adedinin Çin hava sahasında uçarken Çin hava savunma unsurları tarafından düşürülmesi ise bir diğer önemli örnektir [1]. Geleceğin klasik savaş ortamlarında görev yapacak İHA sistemlerini geliştirme çalışmaları birçok ülkede devam etmektedir. Yakın gelecekte İHA sistemlerinin mevcut insanlı savaş uçaklarına benzer kabiliyetlere sahip olacağı öngörülmektedir. Orta ve uzun vadede ise fazla pilot müdahalesi gerektirmeden sürü halinde görev yapacak olan robot İHA'ların görülmeye başlanacağı tahmin edilmektedir. Çalışmada, Hava Kuvvetleri sorumluluk alanındaki İHA sistemlerine ve bunlarla gerçekleştirilen askeri uygulamalara odaklanılmıştır. Bu kapsamda ilk olarak 2050 yılına kadar olan dönemi kapsayan geleceğin muhtemel harekat ortamı öngörülmüştür. Sonrasında, İHA sistemlerinin potansiyel askeri uygulamaları incelenmiştir. Son olarak ise geleceğin İHA sistemleri için gerekli olan düşük görünürlük, kendini koruma, otonomi, vb. teknoloji gereksinimler irdelenmiştir. 1

2 İHA SİSTEMLERİ Uzun bir süre sadece İHA kelimesiyle adlandırılan insansız hava platformları için yakın zamanda İHA sistemleri ifadesi kullanılmaya başlanmıştır. Bunun nedeni, İHA ifadesinin sadece uçan platformu ifade etmesi ve sistemin tamamını kapsamamasıdır. Hâlihazırda ağırlıkları 2 gr ile 15 ton aralığında değişen çok farklı kategorilerdeki İHA sistemleri, pek çok açıdan insanlı uçaklara benzemektedir. İHA sistemleri; hava aracı, görev sistemleri, yer sistemleri ve hava-yer tümleşik sistemler olmak üzere genelde dört ana unsurdan oluşmaktadır (Şekil 1). İHA sisteminin kullanım maksadına göre bu unsurların içeriği ve/veya boyutu değişebilmektedir. Şekil 1. İHA Sistemlerinin Unsurları [2]. İnsanlı uçaklara göre İHA sistemlerini daha avantajlı kılan temel özellik, "sıkıcı, tehlikeli ve kirli" olarak adlandırılan üç kritik durumda daha etkin, ekonomik ve/veya emniyetli çözümler sunabilmesidir. Sıkıcı (dull) göreve örnek olarak; yüzlerce kilometre uzunluğundaki bir petrol boru hattının kontrol edilmesi veya terörist unsurların bulunduğu değerlendirilen bir evin saatlerce, belki de günlerce devamlı gözetlenmesi verilebilir. Tehlikeli (dangerous) göreve örnek olarak; düşman hava savunma tehdidinin yüksek olduğu bir bölgede gözetleme/keşif görevi icra edilmesi veya çok alçak irtifadan yapılan orman yangını söndürme faaliyeti verilebilir. Kirli (dirty) göreve örnek olarak ise; kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer (KBRN) kirlenme tespiti görevi verilebilir. İHA SİSTEMLERİNİN GELİŞİMİ 1900 lu yılların başında ilk defa ABD de başlayan İHA çalışmalarının ardından, münferit çeşitli çalışmalar dışında uzun bir duraklama dönemi yaşanmıştır. Vietnam Savaşı esnasında yeniden görülmeye başlanılan İHA lar, ilk defa gerçek anlamda farklı bir silah sistemi olarak 1982 Beka Hava Muharebesi nde İsrail tarafından kullanılmış ve muharebe alanına yeni bir anlayış getirmiştir li yıllardan itibaren birçok ülke silahlı kuvvetleri envanterine giren İHA sistemleri, Bosna-Hersek, Kosova, Afganistan, Irak, Filistin, Lübnan, Yemen, Pakistan, Libya, Mali ve Suriye çatışma alanlarında yoğun olarak kullanılmıştır. Başlangıçta bir gözetleme/keşif platformu olarak kullanılan İHA lar, üzerlerine takılan lazer güdümlü füze ve bombalar sayesinde, özellikle yüksek değerlikli ve zamana hassas hedeflere karşı etkin bir silah sistemi haline gelmiştir. İHA sistemlerinin askeri alanda kullanımının yaygınlaşmasına paralel olarak dünyada İHA sanayisi de hızla büyümektedir yılı Haziran ayı itibarıyla, dünya genelinde toplam 56 ülkede, 589 firma tarafından adet farklı tipteki İHA üretilmekte veya geliştirilmektedir (Şekil 2) [3]. Bugün gelinen noktada birçok havacılık 2

3 otoritesi tarafından, Joint Strike Fighter (JSF) Projesi kapsamında üretilmekte olan F-35 uçağının son insanlı savaş uçağı olacağı [4] ve 6 ncı nesil savaş uçaklarıyla birlikte pilotun artık uçak kokpitinde olmayabileceği ifade edilmektedir [5]. Şekil 2. İHA Sistemleri Üreticisi Ülkeler. Türkiye de İHA sistemleri geliştirilmesi ve Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) envanterine girmesi yönündeki çalışmalar, dünyadaki gelişmelere paralel olarak 1980 li yılların sonunda başlamıştır (Şekil 3). Meggitt firması üretimi olan Banshee sistemi, ilk insansız hedef uçağı olarak 1989 yılında TSK envanterine girmiştir yılında TUSAŞ tarafından çalışmalarına başlanılan İHA-X1 Şahit sistemi ilk geliştirilen yerli İHA'dır. General Atomics/ABD firması üretimi olan GNAT-750 sistemi ise TSK envanterine alınan ilk İHA sistemi olarak 1996 yılında kullanılmaya başlanmıştır. Şekil 3. İHA Sistemlerinin Türkiye ve Dünya da Gelişimi. 3

4 1990 lı yılların hemen başında başlayan yerli İHA üretim çalışmaları, son dönemde daha da yoğunlaşmıştır yılında TSK envanterine giren TUSAŞ firması üretimi Turna sistemi, ilk yerli üretim hedef uçaktır. Kalekalıp Baykar Makina Ortak Girişimi tarafından geliştirilen Bayraktar mini İHA sistemi ise, ilk yerli İHA olarak 2007 yılında TSK envanterine girmiştir. Özellikle 2004 yılı sonrasında gerçekleştirilen çalışmalar neticesinde, Türkiye'de İHA sistemleri konusunda faaliyet gösteren geniş bir sanayi altyapısı oluşmaya başlamıştır. Yurt içinde geliştirilen taktik ve üzeri sınıflardaki İHA sistemlerinin yakın zamanda TSK envanterine alınması beklenmektedir. MEVCUT ASKERİ İHA UYGULAMALARI 2000 li yılların başından itibaren hızla yayılan ve askeri alanda her geçen yıl daha fazla olgunlaşan İHA sistemlerinin insanlı hava platformlarına, uydulara ve/veya çeşitli yer sistemlerine göre daha etkin, ekonomik, güvenilir ve emniyetli çözümler elde etmesine bağlı olarak uygulama alanları genişlemektedir. İHA sistemleri halihazırda İGK ile saldırı maksatlı olmak üzere temel olarak iki uygulamada kullanılmaktadır. Bu kapsamda Havadan Gözetleme ve Keşif, Yakın Hava Desteği ile Hava Tecrit Harekatı görevleri icra edilebilmektedir. Düşman hava savunma tehdidinin neredeyse hiç olmadığı harekat alanlarında görev yapan İHA sistemleri, insanlı hava araçlarına göre oldukça uzun süre görev bölgesinde kalabilmektedir. Bu sayede, İGK maksatlı uygulamalarda anlık keşif kavramının önüne sürekli gözetleme geçmiştir. Uzun süreli uçuşlarda, çok sayıda hedefin veya hedef bölgesinin kapsanması mümkün olabilmekte ve ayrıca dinamik görevlendirme sayesinde acil ihtiyaç olan yeni hedef bölgelere İHA kaydırılabilmektedir. İHA sistemlerinden alınan anlık video görüntüleri ve diğer istihbarat verilerinin harekat ve istihbarat füzyon merkezlerinde anlık olarak kıymetlendirilmesi mümkün olabilmektedir. Bu sayede karar vericilerin hızlı reaksiyon göstermesi ve daha doğru kararlar alması mümkün olabilmektedir. Terörle mücadelede ve özellikle yüksek değerlikli hedeflere karşı çok önemli bir farklılık yaratan bu özelliğin en çarpıcı örneği, Mayıs 2011 de Pakistan'da gerçekleştirilen Osame Bin Laden operasyonudur. İHA'lardan ve diğer sistemlerden alınan görüntüler sayesinde yaklaşık km mesafeden ABD Başkanı operasyonu canlı olarak izlemiştir. İHA'lara silah entegrasyonu sayesinde hassas angajman imkanları artarken yan hasar oranı oldukça azalmıştır. Aynı görev esnasında, hem hedeflerin tespiti hem de etkisiz hale getirilmesi mümkün olmaya başlamıştır. Ayrıca, İHA'larda bulunan lazer hedefleme imkanı sayesinde, insanlı savaş uçaklarının atış başarı seviyesi önemli oranda yükselmiştir. Terörle mücadelede çok etkin bir araç haline gelen İHA'lar, aynı zamanda terör örgütlerinin de ilgisini çekmektedir. Bu kapsamda yakın zamanda İspanya, ABD, Almanya ve Pakistan'daki terör girişimleri son anda tespit edilerek önlenmiştir. İHA UYGULAMALARINI ETKİLEYEN MEVCUT KISITLAR Mevcut askeri İHA uygulamalarını kısıtlayan hususların başında olumsuz hava koşulları, sürekli haberleşme linkine ihtiyaç duyulması, sivil hava sahasına entegrasyonun olmaması, pilot durumsal farkındalığının yetersiz olması, halihazırdaki algıla ve sakın sistemi teknolojisinin yetersiz kalması, sertifikasyon ve uçuşa elverişlilik standartlarının henüz olgunlaşmaması ve İHA'lara tahsisli frekans bantlarının olmaması gelmektedir. Irak ve Afganistan gibi sivil hava trafiğinin neredeyse hiç olmadığı harekat ortamlarında serbestçe görev yapan askeri İHA sistemleri, aynı müsait ortamı ait oldukları ülkelerde bulamamaktadır. Bunun ana sebebi, İHA sistemlerinin yeterli olgunluk seviyesine ulaşamaması nedeniyle güvenilir bulunmamasıdır. Bu ülkelerde askeri İHA sistemlerinin uçuşlarına, bazı geçici düzenlemelerle ve diğer hava trafiklerinden yeterli uzaklıktaki tahsisli hava sahalarında izin verilmektedir. İHA ların sivil hava sahasına entegrasyonuna yönelik uluslararası ve ulusal düzeyde çalışmalar 2010'lu yılların başında yoğunlaşmaya başlamıştır. Entegrasyonun ne kadar sürede tamamlanacağına yönelik ortak bir yaklaşım bulunmamasına rağmen, kısmi entegrasyonun 2016 yılına kadar, tam entegrasyonun ise 2030 yılı civarında tamamlanabileceği değerlendirilmektedir. 4

5 Başta sivil ve ticari uygulamaları olmak üzere İHA uygulamalarının gelecekte yaygınlaşması, esas olarak üç alanda gerçekleşecek ilerlemelere bağlı olacaktır. İlk olarak İHA ların emniyetli bir şekilde entegrasyonu için bazı teknolojik ilerlemeler gerekecektir. İkinci olarak ise İHA uygulamaları için gerekli kuralların belirlenmesi ve düzenlemelerin gerçekleştirilmesine ihtiyaç olacaktır. Son olarak ise, kamuoyunun İHA lara karşı olan negatif algısının giderilmesi amacıyla İHA kültürünün oluşturulması gerekecektir. GELECEĞİN GÜVENLİK VE HAREKAT ORTAMI 21. yüzyılla birlikte konvansiyonel savaş tehlikesinin önüne asimetrik tehditler çıkmaya başlamıştır. Küreselleşen terör, siber kabiliyetlerle değişime uğramaya başlamıştır. Ülkeler arasındaki ve hatta ülke içindeki gelir dengesizlikleri sonucunda, daha iyi yaşam şartlarına ulaşmak amacıyla milyonlarca insan büyük göçler yapmaya başlamıştır. Ekonomik ve siyasi nedenler başta olmak üzere çeşitli nedenlerle başlayan toplumsal olaylar, kısa sürede tüm ülkeye yayılarak ciddi sonuçlar yaratmıştır. Arap Baharı örneğinde olduğu gibi başka ülkelere de yayılan bu toplumsal olaylar, iktidar değişikliklerine bile neden olmuştur. Ancak, Ukrayna'da yaşanan ve Kırım'ın Ukrayna'dan koparak Rusya'ya fiilen bağlanmasına neden olaylar, Soğuk Savaş dönemine geri dönüşün sinyallerini vermeye başlamıştır. Soğuk Savaş sonrasında hızla küçülen Batı ülkeleri orduları ve dolayısıyla oldukça azalan savunma harcamalarının yetersizliği sorgulanmaya başlanmıştır. STRATFOR düşünce kuruluşu başkanı George Friedman tarafından 20 Nisan 2014 tarihinde yapılan Ukrayna sonrasındaki küresel güvenlik ortamı değerlendirmesinde; Soğuk Savaş sonrasında gündeme gelen belirli bir gelişmişlik seviyesinin üstündeki ülkeler arasında konvansiyonel savaş olasılığının sona erdiği anlayışının yıkıldığı ifade edilmektedir. Ayrıca, nükleer silahlara rağmen gelecekte meydana gelebilecek krizlerin konvansiyonel savaşa sebep olabileceği ve ABD'nin Avrasya da konvansiyonel çatışmalar yaşayacağı belirtilmektedir [6]. Bu kapsamda, Türkiye çevresindeki coğrafyada asimetrik çatışmalara ilave olarak gelecekte Türkiye'yi de etkileyebilecek konvansiyonel savaşların da görülebileceği değerlendirilmektedir. Siber Savaş artık krizlerin ve savaşların ayrılmaz bir parçası olmaya başlamıştır. Kırım krizi kapsamında NATO ve Ukrayna devlet organizasyonlarının uğradığı siber saldırılar bunun en güzel örneğidir. Halihazırda Siber Savaş ın genelde Siber Savunma kısmına odaklanılmaktadır. Ancak, Siber Savunma ile kendi sistemlerimizin düşman saldırılarından korunması sağlanırken, aynı zamanda düşmanın siber ortamı kullanmasını engellemek için Siber Saldırı lar da gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Askeri harekatların başarısında belirleyici olan faktörler sırasıyla "Kara Üstünlüğü", "Deniz Üstünlüğü", "Hava Üstünlüğü" ve "Bilgi Üstünlüğü" olmuştur. Şimdi ise "Hava-Uzay Üstünlüğü" ve "Siber Uzay Üstünlüğü"ne ilave olarak "Elektromanyetik Spektrum Üstünlüğü" kavramı öne çıkmaya başlamıştır. 21. yüzyılda Elektromanyetik Spektrum Üstünlüğü olmadan, diğer üstünlüklerin elde edilmesi ve sonrasında korunması mümkün görünmemektedir. Gelişmiş savunma sistemlerinin neredeyse hepsi belirli bir frekans bandını belirli oranda kullanmaktadır. Gelecekteki askeri harekat konseptlerinin temelini oluşturan ağ merkezli harekatın başarısı, büyük oranda frekans spektrumunun kesintisiz kullanımına bağlı olacaktır. Günümüzün ve geleceğin İHA sistemlerinde frekans spektrumu kullanımı, olmazsa olmaz bir ihtiyaçtır. Hem İHA platformunun ve üzerindeki görev sistemlerinin kontrolü hem de görev sistemlerinin çalışması için frekans spektrumunun kullanımı gerekecektir. Bu kapsamda kendi sistemlerimizin görevi için gerekli frekans bandını korurken, aynı zamanda düşman İHA sistemlerinin görevlerini engellemek için onların serbestçe frekans spektrumunu kullanımını engelleyecek tedbirler alınması gerekecektir. Bu kapsamda; 21. yüzyılın bundan sonraki kısmında İHA sistemleri için elektronik harp, günümüzle karşılaştırılamayacak seviyede çok daha önemli olacaktır. Frost & Sullivan tarafından yakın zamanda yayımlanan bir raporda [7]; askeri İHA pazarını etkileyebilecek temel parametreler olarak; 5-6 yıl içinde, uzun havada kalışlı İHA ihtiyacının "Yüksek'ten Orta'ya azalacağı" ve yüksek hava savunma tehdidinin olduğu ortamlarda görev yapacak mevcut savaş uçaklarına benzer İHA ihtiyacının ise "Düşük'ten Yüksek'e çıkacağı" tahmin edilmektedir (Şekil 4). Özetle; MQ-1 Predator, MQ-9 Reaper, Heron, ANKA benzeri İHA sistemlerine olan ihtiyacın azalacağı, fakat RQ-170 ve X-47B/C benzeri gelişmiş İHA sistemlerinin ise yaygınlaşacağı öngörülmektedir. 5

6 Şekil 4. Total DoD UAS Market: Key Market Drivers, US, [7]. Halihazırdaki geliştirilen İHA sistemlerinin büyük bir kısmı "Anavatan Güvenliği" ve "Barışı Destekleme Harekatları" kapsamındaki özellikle terörle mücadele odaklı uygulamalara uygundur. Ancak, Ukrayna-Kırım örneğinde olduğu gibi eski Doğu Bloğu ülkelerindeki değişimler, Uzakdoğu'da her gün daha gerilen ilişkiler, Ortadoğu'nun kararsız ortamı, Afrika'nın yeniden şekillenen yapısı, enerji, gıda ve su kaynaklı sorunlar dikkate alındığında, gelecekte "Konvansiyonel Savaş" ortamına uygun İHA sistemlerinin ön plana çıkacağı öngörülmektedir. Bu kapsamda; geleceğin askeri harekat ortamında öngörülen konvansiyonel savaşta ihtiyaç olacak İHA sistemleri için hız, menzil, irtifa, manevra, görünmezlik, otonomi, sürü, link güvenliği, kendini koruma gibi kabiliyetlerin gerekeceği değerlendirilmektedir (Tablo 1). Tablo 1. Geleceğin Harekat Ortamında İHA Sistem ve Kabiliyet İhtiyacı. İHA sistemlerinin geleceğin harekat ortamında yapabileceği çok önemli katkılar, aynı zamanda düşman unsurların sahip olacağı İHA sistemlerine karşı alınması gereken tedbirlerin de önemini ortaya koymaktadır. Kendi İHA'larımızın herhangi bir kısıtlama olmadan görev yapabildiği bir ortamda, düşman İHA sistemlerinin serbestçe hareket etmesi engellenmelidir. Bu kapsamda, geleceğin harekat ortamına göre İHA sistemleri geliştirilirken, aynı zamanda bu geliştirmeden elde edilen derslere göre düşman İHA sistemlerinin etkisiz hale getirilmesine yönelik çalışmalar da gerçekleştirilmelidir. 6

7 GELECEĞİN İHA HAVA-UZAY HAREKAT GÖREVLERİ ABD Hava Kuvvetleri İHA Sistemleri Yol Haritası olarak adlandırılabilecek "RPA Vector: Vision and Enabling Concepts " dokümanında, önümüzdeki 25 yılın öngörüsü yapılarak İHA vizyonu olarak aşağıdaki hususlar belirtilmiştir [8]. Her türlü harekat ortamında sinerjinin artırılması amacıyla İHA sistemlerinin hava, uzay ve siber-uzay ortamlardaki stratejik, operatif ve taktik seviyedeki harekatlara sorunsuz entegrasyonu, Zaman verimliliğinin artırılması ve düşmanlar üzerinde harekat üstünlüğü sağlamak amacıyla otonom sistem ve süreçlerin yaygın bir şekilde kullanımı, Yalın, daha etkin, idame edilebilir ve verimli bir kuvvet için sistem ve platformaların birlikte çalışabilirliğinin daha yüksek olması. Hava savunma tehdidinin ihmal edilebilir sevide olduğu harekat ortamlarında görev yapan, ağırlıklı olarak gözetleme/keşif ile sınırlı olarak taarruz maksatlı kullanılan mevcut İHA sistemleri gelecekte yetersiz kalacaktır. Teknolojik ilerlemeler ve İHA ların hava sahasına entegrasyonu sonucunda, gelecekte her türlü harekat ortamında çok farklı Hava Kuvvetleri harekat görevlerinde kullanılmaya başlanacaktır. Stratejik Taarruz Milli hedefleri elde etmek amacıyla, düşmanın stratejik komuta/kontrol kabiliyeti ile harp etme yeteneğini azaltacak şekilde stratejik kaynaklarına karşı uzun menzilli hava araçlarıyla yapılan hava harekatıdır. Düşmanın stratejik seviye lider kadrosu ile kritik haberleşme, ulaşım ve enerji tesisleri bu kapsamda hedef alınır. Ayrıca kitle imha silahları ile taktik balistik füzeler de hedef alınabilir. Stratejik İHA sistemleri kullanılarak düşmanın stratejik hedeflerinin tespiti, insanlı hava araçlarının hedeflere yönlendirilmesi ve ayrıca hedeflerin tahrip edilmesi mümkün olacaktır. Düşman hava savunma tehditinin yüksek seviyede olduğu ortamlarda icra edilen bu görevlerde insanlı sistemlerin yerine, belirli seviyede kendini koruma kabiliyetine sahip hassas angajman imkanı sağlayan silahları taşıyabilen stratejik İHA sistemleri kullanılabilir. Bu maksatla kullanılabilecek İHA sistemlerine yönelik halihazırda bilinen bir geliştirme çalışması yoktur. Ancak, ABD ve Çin'in bu kapsamda çok gizli çalışmalar yürüttüğü iddia edilmektedir. Alçak uzay olarak adlandırılabilecek atmosferin üst katmanlarını kullarak çok kısa sürede hedeflere ulaşmayı mümkün kılan hipersonik İHA sistemlerinin geliştirilmesinin hedeflendiği ifade edilmektedir. Önemli bir seviyede teknolojik ilerlemeyi gerektiren bu İHA sistemlerinin 2045 yılından sonra yaygınlaşacağı değerlendirilmektedir. Hava ve Füze Savunması Potansiyel hava ve füze tehditlerini zamanında tespit etmek ve tanımlanan hedeflerin etkilerini giderecek şekilde tedbir alınması maksadıyla icra edilir. Nükleer veya taktik balistik füzelere yönelik olarak stratejik İHA sistemleri, diğer düşman hava unsurlarına karşı ise operatif İHA sistemleri kullanılabilir. Halihazırda denemeleri devam eden JLENS benzeri erken ikaz ve atış kontrolü maksatlı yere bağlı balon İHA sistemlerinin 2020'li yılların başında yaygınlaşacağı değerlendirilmektedir (Şekil 5). Aynı amaç için sabit kanat stratejik İHA sistemlerinin kullanımın ise 2030'lı yılların başında başlayacağı tahmin edilmektedir. 7

8 Şekil 5. Raytheon Firmasının Geliştirdiği JLENS Sistemi. Bu sistemlerin üzerinde bulunan radarlar ve diğer sensörler ile hedefler çok uzak mesafelerden tespit edilebilecek, hedef bilgileri dost hava ve satıh unsurlarına gerçek zamanlı aktarabilecek, kendi konumunu açığa çıkarmadan dost silah sistemleri hedeflere angaje olabilecektir. Mukabil Hava Harekatı Hava üstünlüğünün sağlanması amacıyla yapılan hava harekatıdır. Düşman hava ve füze unsurlarını mümkün olduğunca kaynağında yok edilmesini amaçlayan "Taarruzi Hava Harekatı" ile düşman hava ve füze unsurlarının dost topraklarda veya yakınında etkisiz hale getirilmesini hedefleyen "Hava Savunma Harekatı" şeklinde ikiye ayrılır. Taarruzi Hava Harekatı kapsamında operatif İHA sistemleri havadan yere taarruz, önleme, himaye ve SEAD/DEAD (Suppression of Enemy Air Defense/Destruction of Enemy Air Defense) görevleri icra edebilecektir. Hava Savunma Harekatı kapsamında ise muharebe hava devriyesi (CAP) görevi icra edebilir. Bu maksatla kullanılabilecek İHA sistemlerinin geliştirme çalışmaları halihazırda bir çok ülkede devam etmektedir. ABD'nin X-47B ve Phantom Ray'i, Çin'in Sharp Sword'u, İngiltere'nin Taranis'i, Fransa önderliğindeki altı Avrupa ülkesinin Neuron'u bu kapsamda örnek verilebilir. Havadan yere taarruz, SEAD/DEAD ve muharebe hava devriyesi görevleri icra edecek İHA sistemlerinin 2025 yılından sonra; önleme ve himaye görevleri icra edecek İHA sistemlerinin ise 2035 yılından sonra yaygınlaşacağı değerlendirilmektedir. Elektronik Harp Düşmanın elektromanyetik spektrumu serbestçe kullanmasını engellemek ve harekat görevi icra eden dost kolların düşman hava savunma sistemlerinden korunması ve bunların düşman tarafından hassas bir şekilde tespit edilmesinin önlenmesi maksadıyla yakın karıştırma ve uzaktan karıştırma şeklinde elektronik harp görevleri icra edilir. Ayrıca, düşman harekâtlarının ve karar verme mekanizmasının bozulması maksadıyla düşman siber-uzay sistemlerine karşı icra edilen elektronik saldırılar da bu kapsamda değerlendirilir. Düşman hava savunma tehdidinin yüksek seviyede olduğu ortamlarda icra edilen bu görevlerde insanlı sistemlerin yerine, elektronik karıştırma, aldatma ve saldırı imkanı sağlayacak faydalı yüklere sahip operatif İHA sistemleri kullanılabilir. Elektronik saldırı kapsamında yönlendirilmiş enerji silahları da bu kapsamda değerlendirilebilir. 8

9 Mukabil Hava Harekatı na benzer şekilde, belirli seviyede düşük görünürlük ve kendini koruma kabiliyetine sahip operatif İHA sistemleriyle icra edilecek yakın karıştırma kapsamında muhtemel tehditlere uygun çeşitli elektronik karıştırma ve koruma sistemleri kullanılabilir. Uzaktan karıştırma görevi icra edecek İHA sistemlerinin 2025 yılından sonra; yakın karıştırma görevleri icra edecek İHA sistemlerinin ise 2035 yılından sonra yaygınlaşacağı değerlendirilmektedir. Komuta Kontrol Komuta-kontrol harekâtını desteklemek, karar vericilere zamanında ve doğru bilgi ve haberleşme ortamı sağlamak ve muharebe unsurlarının haberleşme kabiliyetini genişletmek maksadıyla icra edilen hava harekatıdır. Harekat alanının belirli bir kısmında haberleşme röle desteği ile çeşitli platform ve sistemlerin oluşturulan cari taktik resmin ilgili dost unsurlara gerçek zamana yakın bir şekilde aktarılması amacıyla operatif İHA sistemleri kullanılabilir. Harekat alanının tümünde icra edilecek benzer görevler için stratejik İHA sistemlerinden faydalanılabilir. Bu görev kapsamında, halihazırda gözetleme/keşif maksatlı olarak kullanılan RQ-4 Global Hawk İHA sistemi, uygun görev sistemlerin entegre edilmesiyle değerlendirilebilir. Belirli seviyede kendini koruma kabiliyetine sahip bu maksatlı İHA sistemlerinin 2025'li yıllarda yaygınlaşacağı öngörülmektedir. Havadan Gözetleme ve Keşif Hedeflerin belirlenmesi, düşman kuvvetlerin konumlarının tespiti, savaş hasar tespiti, dost birliklerin izlenmesi, KBRN kirlenme tespiti amacıyla icra edilen hava harekatıdır. Düşman hava savunma tehdidinin son derece yüksek olduğu ve/veya KBRN kirlenme riskinin olduğu ortamlarda icra edilen bu görevler için İHA sistemleri etkin çözümler sunabilir. Düşmanın stratejik hedeflerine karşı icra edilen stratejik gözetleme/keşif görevlerinde stratejik İHA sistemleri, diğer maksatlarla ise operatif İHA sistemleri kullanılabilir. İcra edilecek görevin özelliğine göre çeşitli sensörler kullanılabilir. Bu kapsamda; EO/IR kameralar, hiperspektral/multispektral görüntüleme sistemleri, sentetik açıklıklı radar (SAR) sistemi, sinyal istihbaratı sistemleri, KBRN kirlenme tespit sistemi ve LIDAR (Light Detection and Ranging) gibi faydalı yükler kullanılabilir. Geniş alanların gözetlenmesi maksadıyla, harekat alanının belirli bir kısmını kapsayacak şekilde geniş alan gözetleme sistemleri kullanılabilir. Stratejik hava gözetleme/keşfi kapsamında halihazırda dünyada RQ/MQ-4 Global Hawk ile RQ-170 Sentinel İHA sistemleri ABD Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmaktadır yılında NATO envanterine girecek olan RQ-4 Global Hawk İHA sisteminin Avustralya, Güney Kore ve Japonya tarafından da tedarik edilmesi planlanmaktadır. Düşük görünürlük özelliği kısıtlı RQ-4 benzeri sistemlerin 2020 yılı sonrasında yaygınlaşacağı öngörülmektedir. Önemli bir görünmezlik özelliğine sahip RQ-170 benzeri İHA sistemlerinin ise ancak 2025 yılı sonrasında görüleceği tahmin edilmektedir. Hava Tecrit Harekatı Dost kuvvetlere tehdit olmadan önce düşman satıh unsurlarının taciz edilmesi, geciktirilmesi, tesirsiz hale getirilmesi veya imha edilmesi amacıyla icra edilen hava harekatıdır. Düşman kontrolündeki bölgede icra edilen bu görev için belirli seviyede düşük görünürlük ve kendini koruma kabiliyetine sahip operatif İHA sistemleri, hedeflere uygun çeşitli hava mühimmatıyla birlikte kullanılabilir. Mukabil Hava Harekatı na benzer şekilde, belirli seviyede düşük görünürlük ve kendini koruma kabiliyetine sahip operatif İHA sistemleriyle icra edilecek Hava Tecrit Harekatı kapsamında hedeflere uygun çeşitli hava-yer mühimmatı kullanılabilir. İlgili İHA sistemlerinin 2025 yılından sonra yaygınlaşacağı değerlendirilmektedir. Yakın Hava Desteği Dost kuvvetlere doğrudan tehdit olan veya olabilecek düşman satıh unsurlarına karşı dost satıh unsurlarının desteklenmesi amacıyla icra edilen hava harekatıdır. Düşman kontrolündeki bölgede icra edilen bu görev kapsamında dost satıh birlikleriyle sıkı koordinasyon gereklidir. 9

10 Mukabil Hava Harekatı na benzer şekilde, belirli seviyede düşük görünürlük ve kendini koruma kabiliyetine sahip operatif İHA sistemleriyle icra edilecek Yakın Hava Desteği kapsamında hedeflere uygun çeşitli hava-yer mühimmatı kullanılabilir. İlgili İHA sistemlerinin 2025 yılından sonra yaygınlaşacağı değerlendirilmektedir. Mukabil Deniz Harekatı Dost kuvvetlere doğrudan tehdit olan veya olabilecek düşman deniz unsurlarına karşı deniz harekat ortamında icra edilen hava harekatıdır. Düşman hava savunma tehdidi yüksek seviyede olan bölgede icra edilen bu görev için İHA sistemleri kullanılabilir. Mukabil Hava Harekatı na benzer şekilde, belirli seviyede düşük görünürlük ve kendini koruma kabiliyetine sahip operatif İHA sistemleriyle icra edilecek harekat kapsamında hedeflere uygun çeşitli hava-yer mühimmatı kullanılabilir. İlgili İHA sistemlerinin 2025 yılından sonra yaygınlaşacağı değerlendirilmektedir. Muharebe Arama Kurtarma (MAK) Düşman kontrolündeki bölgede mahsur kalmış dost personelin yerinin tespit edilmesi, gerekli yaşam ve destek malzemesinin atılması ve personelin kurtarılması amacıyla icra edilen hava harekatıdır. Düşman hava savunma tehdidinin belirli bir seviyede olduğu bölgelerde icra edilen bu görev için İHA sistemleri kullanılabilir. Bu maksatla kullanılacak operatif İHA sistemlerinde, kendini koruma kabiliyetine ilave olarak dost personelin yerinin tespit edilmesini sağlayacak sistemler ile çeşitli hava-hava ve/veya hava-yer mühimmatları olmalıdır. Halihazırda operasyonel olarak kullanılmakta olan MQ-9 Reaper ve Heron TP benzeri sabit kanat İHA sistemleri ile MQ-8B/C döner kanat İHA sistemlerine kendini koruma sistemlerinin eklenmesiyle 2015 yılından sonra MAK uygulamalarının desteklenebileceği değerlendirilmektedir. Döner kanat İHA sistemleri için hazırlanmamış bölgelere iniş kabiliyetinin kazanılması sonrasında ise personel kurtarma dahil olmak üzere tüm MAK görevlerinin 2025 yılı sonrasında yaygınlaşabileceği öngörülmektedir. Hava Ulaştırma Personel ve malzemenin havadan taşınması amacıyla icra edilen hava harekatıdır. Yüksek düşman tehdit ortamında operatif İHA sistemleri bu maksatla kullanılabilir. ABD Deniz Piyade Kuvvetleri tarafından K-MAX döner kanat taktik İHA sisteminin Afganistan'da denemeleri halihazırda devam etmektedir. Ancak, Hava Kuvvetleri tarafından icra edilecek olan Hava Ulaştırması kapsamında kullanılabilecek mevcut bir İHA sistemi yoktur. Mevcut insanlı ulaştırma uçaklarının insansızlaştırılması ve İHA ların sivil hava sahasına entegrasyonunun tamamlanması sonrasında, operatif ve stratejik İHA sistemlerinin 2030 yılı sonrasında kullanımının başlayacağı tahmin edilmektedir. Havada Yakıt İkmali Hava araçlarının menzilini uzatmak, faydalı yük ve silah kapasitesini artırmak ve/veya havada kalış süresini artırmak amacıyla iki hava aracı arasında havada gerçekleştirilen yakıt ikmal uygulamasıdır. Bu görev kapsamında stratejik İHA sistemlerinin kullanılabileceği değerlendirilmektedir. Havadan yakıt ikmali kapsamında hassas buluşmayı sağlayacak teknolojik gelişmelere ihtiyaç olacaktır. Bu maksatlı İHA uygulamalarının 2030 yılından sonra görülmeye başlanacağı tahmin edilmektedir. Uzay Kontrol Harekatı Uzay üstünlüğünün elde edilmesi amacıyla düşman uzay faaliyetlerinin engellenmesi ve dost uzay faaliyetlerinin devam ettirilmesi amacıyla icra edilen uzay harekatıdır. Bu kapsamda stratejik insansız uzay araçları (İUA) kullanılabilecektir. 10

11 İcra edilecek görevin savunma veya taarruz maksatlı olmasına bağlı olarak çeşitli faydalı yükler ve silah sistemleri kullanılması gerekecektir. Halihazırda bu kapsamda kullanılan herhangi bir insansız uzay aracı bilinmemektedir. İGK amaçlı olduğu değerlendirilen X-37B İnsansız Uzay Aracı, bu uygulamaya en yakın örnektir yılında gerçekleştirilen 225 günlük ilk X-37B uçuşunun ardından gerçekleştirilen ikinci uçuş 469 gün sürmüştür. Aralık 2012'de başlayıp Ekim 2014 te sona eren son uçuşta ise uzayda 674 gün kalınmıştır. Çok fazla teknolojik gelişmeyi gerektiren uzay kontrol harekatı kapsamındaki insansız sistem uygulamalarının 2035 yılı sonrasında görülmeye başlanacağı değerlendirilmektedir. Uzay Ulaştırması Uzaya uydu fırlatılması, uyduların geri kurtarılması ve bakımı, uzay istasyonlarına malzeme ve personel götürme ve uzaydan geri getirme amacıyla icra edilen uzay harekatıdır. Bu kapsamda stratejik insansız uzay araçları kullanılabilecektir. Halihazırda bu kapsamda kullanılan herhangi bir insansız uzay aracı bilinmemektedir. X-37B İnsansız Uzay Aracı benzeri yeniden kullanılabilir İHA sistemleri geliştirilmesine ihtiyaç olacaktır. Belirli seviyede teknolojik gelişmeyi gerektiren bu uygulamaların 2025 yılı sonrasında görülmeye başlanacağı değerlendirilmektedir. Seyrüsefer, Konumlama ve Zamanlama Başta hava araçları olmak üzere çok farklı sistem ve araç için hassas pozisyon ve zaman bilgisi sağlamak amacıyla icra edilen hava harekatıdır. Bu maksatla çeşitli stratejik İHA sistemleri kullanılabilir. Halihazırda bu maksatla uzay tabanlı sistemler kullanılmaktadır. Oldukça maliyetli olan bu uydu sistemlerinin yerine stratosferde yıllar seviyesinde kalabilecek stratejik İHA sistemleri görev yapabilir. Halihazırda tasarım ve geliştirme faaliyetleri devam eden bu İHA sistemlerinin 2025 yılı sonrasında yaygınlaşabileceği değerlendirilmektedir. GELECEĞİN İHA SİSTEMLERİ Geleceğin İHA sistemleri, icra edilecek görevlerin özellikleri dikkate alınarak altı grupta sınıflandırılmıştır. Geleceğin askeri harekat ortamı dikkate alındığında, çok küçük istisnalar dışında, operatif ve stratejik İHA sistemlerinin Hava Kuvvetleri sorumluluk alanındaki hava-uzay harekat görevlerinde kullanılacağı değerlendirilmektedir. Sistemlerin kullanım seviyesinde ülkeden ülkeye küçük farklılıklar olabilir. Nano İHA Sistemleri Özel kuvvetler ve istihbarat örgütleri tarafından yüksek değerlikli hedeflerin yakın gözetleme ve keşfi maksatlı kullanılan İHA sistemleridir. Tek personel veya tim seviyesinde olan bu sistemler, bazı görevler kapsamında Kara Kuvvetleri ve Deniz Piyadeleri tarafından da kullanılabilir. Ağırlığı ve boyutları oldukça küçük olan bu İHA'lar, doğal nesnelere ve canlılara oldukça benzerler. Kolay kamufle olan bu sistemlerin tespiti oldukça zordur. Mini İHA Sistemleri Tek er seviyesinden tabur seviyesi birliklere kadar ve ayrıca tek gemi seviyesinde kullanılan İHA sistemleridir. Harekat alanındaki hava üslerinin yakın savunması için Hava Kuvvetleri tarafından da kullanılabilir. Tabur seviyesi ve altı unsurların görüntü istihbaratıyla hedef tespiti, manevra ve atışların yönlendirilmesi ile atış hasar değerlendirmesi maksatları için kullanılırlar. Küçük İHA Sistemleri Alay ve tugay ile deniz görev grubu seviyesinde kullanılan İHA sistemleridir. Harekat alanındaki hava üslerinin yakın savunması için Hava Kuvvetleri tarafından da kullanılabilir. Görüntü ve sinyal istihbaratıyla hedef tespiti, manevra ve atışların yönlendirilmesi, atış hasar değerlendirmesi ve telsiz röle maksatları için kullanılırlar. Taktik İHA Sistemleri 11

12 Kolordu ve ordu ile deniz görev kuvveti seviyesinde kullanılan İHA sistemleri olup görüntü ve sinyal istihbaratıyla hedef tespiti, manevra ve atışların yönlendirilmesi, silahlı angajman, atış hasar değerlendirmesi ve telsiz röle maksatları için kullanılırlar. Operatif İHA Sistemleri Asli olarak Hava Kuvvetleri tarafından kullanılan İHA sistemleridir. Hava Kuvvetlerinin görevlerinin yanında diğer kuvvetlerin desteği için de kullanılabilirler. ABD benzeri deniz aşırı harekat gerçekleştiren ülkelerde Kara Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetleri tarafından da kullanılabilir. Operatif İHA sistemlerinin kullanılacağı hava harekat görevleri ve muhtemel uygulama başlangıç zamanı Tablo 2'de listelenmiştir. Stratejik İHA Sistemleri Stratejik seviyedeki maksatlar için Hava Kuvvetleri ve istihbarat örgütleri tarafından kullanılan İHA sistemleridir. Stratejik İHA sistemlerinin kullanılacağı hava harekat görevleri ve muhtemel uygulama başlangıç zamanı Tablo 3'te listelenmiştir. Tablo 2. Operatif İHA Sistemleri ve Uygulama Başlangıç Yılı. Operatif İHA Hava-Uzay Harekat Görevleri Sabit Döner Kanat Kanat Balon Hava ve Füze Savunması Mukabil Hava Harekatı* Elektronik Harp** Komuta Kontrol 2025 Havadan Gözetleme ve Keşif*** Hava Tecrit Harekatı 2025 Yakın Hava Desteği 2025 Mukabil Deniz Harekatı 2025 Muharebe Arama Kurtarma (MAK) Hava Ulaştırma 2030 * Mukabil Hava Harekatı kapsamında kullanılacak farklı iki İHA sisteminin uygulama başlangıç zamanları farklıdır. ** Elektronik Harp kapsamında kullanılacak farklı iki İHA sisteminin uygulama başlangıç zamanları farklıdır. *** Havadan Gözetleme ve Keşif kapsamında kullanılacak farklı iki İHA sisteminin uygulama başlangıç zamanları farklıdır. Tablo 3. Stratejik İHA Sistemleri ve Uygulama Başlangıç Yılı. Stratejik İHA İnsansız Hava-Uzay Harekat Görevleri Sabit Uzay Kanat Balon Aracı Stratejik Taarruz 2045 Hava ve Füze Savunması Komuta Kontrol 2025 Havadan Gözetleme ve Keşif* Hava Ulaştırma 2030 Havada Yakıt İkmali 2030 Uzay Kontrol Harekatı 2035 Uzay Ulaştırması 2025 Seyrüsefer, Konumlama ve Zamanlama * Havadan Gözetleme ve Keşif kapsamında kullanılacak farklı iki İHA sisteminin uygulama başlangıç zamanları farklıdır. 12

13 TEKNOLOJİ GEREKSİNİMLERİ Halihazırda başta İHA sistemleri olmak üzere savunma teknolojileri alanındaki çalışmaların liderliğini ABD yapmaktadır. ABD nin bu kapsamda sorumlu organizasyonu olan DARPA nın ARGE çalışmaları, genelde 10 yıl ve ötesinin teknolojilerini hedeflemektedir. Geleceğin harekat ortamındaki askeri İHA uygulamalarına yönelik olarak DARPA tarafından çok sayıda proje yürütülmektedir. ABD de DARPA nın yürüttüğü çalışmaların yanında, başta Hava Kuvvetleri ve NASA olmak üzere birçok unsur tarafından da İHA sistemlerine yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Bir anlamda Hava Kuvvetlerinin geleceği olacak olan İHA sistemleri alanında ABD Hava Kuvvetlerinin çalışmaları oldukça dikkat çekmektedir. Bu kapsamda 2010 yılında yayımlanan ABD Hava Kuvvetleri Teknoloji Yol Haritası olarak nitelendirilebilecek AF/ST-TR PR Technology Horizons: A Vision for Air Force Science & Technology During dokümanı [9] ile 2014 yılında yayımlanan ABD Hava Kuvvetleri İHA Sistemleri Yol Haritası olarak adlandırılabilecek "RPA Vector: Vision and Enabling Concepts " dokümanları [10] referans alınabilecek önemli kaynaklardır. Başta bu dokümanlar olmak üzere diğer ülkelerde gerçekleştirilen çalışmalar dikkate alındığında, geleceğin askeri İHA uygulamalarının gerçekleşmesi için aşağıda listelenenler başta olmak üzere birçok alanda teknolojik ilerleme gerekeceği değerlendirilmektedir. Emniyetli Haberleşme Geleceğin askeri İHA sistemleri çeşitli seviyelerde otonomiye sahip olsa da, zaman zaman bir kontrol linki üzerinden İHA nın kontrol birimine irtibatlı olması gerekecektir. Kontrol linkinin kaybı veya kesintiler, görev etkinliğinin azalmasına, görevin başarısız olmasına veya en kötü olarak İHA nın kaybına neden olabilir. Bu nedenle, karıştırmaya veya dışarıdan müdahale edilmeye dayanıklı güvenli kontrol ve veri linkleri geliştirilmesine ihtiyaç olacaktır. Ayrıca, frekans spektrumunun belirli bir alanının kullanılamaz olması riskine karşı, kontrol ve veri linklerinde yedekleme olması gerekecektir. Hâlihazırda İHA lar için herhangi bir frekans aralığı tahsis edilmemiştir. Tüm dünyada olduğu gibi ihtiyaca bağlı olarak yapılan başvurulara göre frekans tahsisi yapılmaktadır. Ancak, İHA uygulamalarının artması ve ayrıca frekans spektrumunun çok farklı başka amaçlarla kullanılması nedeniyle, İHA uygulamaları için yeterli frekans aralığının bulunmasında sıkıntılar görülmeye başlanmıştır. Bu kapsamda, Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (International Telecommunication Union - ITU) tarafından başlatılan İHA'lara yönelik frekans tahsisi çalışmalarının tamamlanarak İHA'lara yönelik frekans aralıkları tahsis edilmesi gerekecektir. Gelişmiş Seyrüsefer Sistemleri Mevcut İHA sistemlerinin neredeyse tamamı GPS benzeri uydu tabanlı seyrüsefer yardımcıları kullanarak görevlerini gerçekleştirmektedir. Birçok İHA'nın otomatik kalkış ve iniş sistemleri için de uydu tabanlı sistemler gerekmektedir. Son derece zayıf bir sinyale sahip olan GPS benzeri Uydularla Konum Belirleme Sistemleri (Global Navigation Satellite Systems - GNSS), kolayca karıştırılabilmektedir. Ayrıca daha güçlü sinyaller yayımlayarak aldatma da yapılabilmektedir. Gelecekte elektromanyetik spektrumu kullanmanın daha zor olacağı öngörüsünden hareketle, geleceğin harekat ortamında görev yapacak İHA sistemleri için kolayca karıştırılamayan, güvenilirlik seviyesi yüksek ve yedekli seyrüsefer sistemlerinin geliştirilmesi gerekecektir. Hava Haberleşme/Komuta Kontrol Ağları Geleceğin harekat ortamında, insanlı ve insansız hava, kara ve deniz sistemlerinin müşterek harekat yapma özelliği oldukça artacaktır. Havada ve uzayda oluşturulacak internet benzeri ağlar sayesinde, sistemler birbiriyle sürekli irtibat halinde olacak, verileri otomatik olarak paylaşacak ve komuta kontrol seviyesi yükselecektir. Bu kapsamda; İHA sistemlerinin bu ağ merkezli harekat ortamında görev yapacak şekilde tasarlanması gerekecektir. Ayrıca İHA sistemleri kullanılarak bu ağlar oluşturulabilir veya buna katkı sağlanabilir. İHA'lar kullanılarak insansız kara araçları ve insansız deniz araçları için harekat alanında komuta kontrol ağı oluşturulabilir. Birlikte Çalışabilirlik Geleceğin harekat ortamında birlikte görev yapacak olan farklı tipteki ve belki de farklı ülke İHA sistemlerinin birlikte çalışabilirliği için ortak kontrol sistemlerine ihtiyaç olacaktır. Aynı kontrol istasyonu ve kontrol linki 13

14 kullanılarak, herhangi bir ilave sistem ve kullanım bilgisi gerektirmeden farklı tipteki İHA ların kullanımı mümkün olabilecektir. Düşük Görünürlük Düşman hava savunma tehdidinin belirli bir seviyenin üstünde olduğu ortamlarda görev yapacak hava araçlarının görünürlük seviyesinin düşük olması gerekecektir. Halihazırda bir çok ülke radar ve kızılötesi (motor) görünmezlik kabiliyetine sahiptir. Bu nedenle, radar ve kızılötesi olarak düşük görünür hava araçlarının tespitinde radyo frekans (RF) sinyaller (telsiz, veri linki) ile akustik (motor, pervane, uçağın havayla sürtünmesi) ön plana çıkmaya başlamıştır. Bu kapsamda, geleceğin İHA sistemleri, icra edilecek görev tipine uygun seviyede radar, kızılötesi, RF ve akustik olarak düşük görünürlüğe sahip olacaktır. Kendini Koruma Kabiliyeti Düşman hava savunma tehdidinin belirli bir seviyenin üstünde olduğu ortamlarda görev yapacak olan İHA sistemlerinde, düşük görünürlüğe ilave olarak yeterli seviyede kendini koruma kabiliyeti olması gerekecektir. Yüksek manevra kabiliyetine ilave olarak, düşman tehditlerini tespit eden, karıştıran, aldatan ve etkisiz hale getiren birçok aktif ve pasif sisteme ihtiyaç olacaktır. Otonomi Halihazırda doğrudan pilot/operatör kontrolünde görev yapan İHA sistemleri, geleceğin harekat ortamında belirli seviyede otonom görev yapma kabiliyetine sahip olacaktır. Bunun en temel sebebi, insanoğlunun düşünme ve karar hızının gelecekte gelişmiş sistemlerin çok gerisinde kalacak olmasıdır. Ayrıca, günümüzde bile sistemlerden gelen verilerin boyutu oldukça devasa seviyelere ulaşmış ve insanoğlunun kapasitesinin ötesine geçmiştir. Otonomi sayesinde İHA ların sürü halinde görev yapması mümkün olacaktır. Bu kapsamda, ABD de DARPA tarafından İHA ların sürü halinde görev yapmasına yönelik Collaborative Operations in Denied Environments (CODE) ARGE çalışması 2014 yılında başlatılmıştır. Sürü halinde harekat gelişmiş seviyede otonomiyi, otonomi ise yapay zekayı gerektirmektedir. Ancak, yapay zeka konusunda büyük endişeler vardır. Nobel ödüllü ünlü fizikçi Stephen Hawking, yapay zeka teknolojisinin insanlık tarihi için en büyük başarı olabileceğini, ancak bu alandaki gelişimin kontrolsüz olması durumunda, bu başarını insan ırkının son başarısı olacağını ifade etmektedir [11]. Hava Sahasına Entegrasyon Hâlihazırda dünya genelinde askeri İHA lar dahil olmak üzere tüm İHA sistemlerinin sivil hava sahasında nasıl uçacağına yönelik kalıcı usuller bulunmamaktadır. Sivil hava sahasındaki mevcut askeri İHA uçuşları geçici düzenlemelere göre yapılmakta ve her seferinde geçici yasak bölgeler oluşturulmak zorunda kalınmaktadır. Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu (International Civil Aviation Organisation - ICAO), Avrupa Havacılık Emniyet Ajansı (European Aviation Safety Agency EASA) ve ABD Sivil Havacılık Örgütü (Federal Aviation Administration - FAA) liderliğinde yürütülen çalışmalar sonucunda, sivil hava sahasına kısmi entegrasyonun 2016 yılına kadar, tam entegrasyonun ise 2030 yılı civarında tamamlanabileceği değerlendirilmektedir. İHA ların sivil hava sahasına entegrasyonu kapsamında en önemli üç temel ister; Güvenli Veri Linkleri, Algıla ve Sakın Sistemi ile Uçuşa Elverişlilik ve Sertifikasyon dur. Güvenli veri linkleri konusu Emniyetli Haberleşme başlığı altında incelenmiştir. Yer Kontrol İstasyonu içerisinde görev yapan taktik ve üstü sınıflardaki İHA pilotlarının, görsel imkânları ve dolayısıyla durumsal farkındalığı son derece düşüktür. İHA üzerinde bulunan kameralar ile etraf kontrolü kısıtlı olarak yapılabilmektedir. Bu nedenle, muhtemel bir hava çarpışması durumunda, pilot müdahalesi olmadan otomatik olarak kaçınma yapabilecek, Trafik Uyarısı ve Çarpışmadan Kaçınma Sistemi (Traffic-Alert And Collision Avoidance System TCAS) benzeri bir Algıla ve Sakın Sistemi ne ihtiyaç olacaktır (Şekil 6). 14

15 Şekil 6. Örnek Algıla ve Sakın Sistemi Çalışması [12]. Hâlihazırda dünya genelinde ortak kabul gören İHA sistemlerine yönelik uçuşa elverişlilik ve sertifikasyon standartları bulunmamaktadır. NATO nun yayımlamış olduğu STANAG 4671 dokümanı, bu kapsamda değerlendirilebilecek nadir dokümanlardan biridir. NATO, EASA gibi uluslararası organizasyonlar ile ABD gibi birçok ülke bu konuda çalışmalar yürütmekte olup yakın gelecekte insanlı hava araçlarının standartlarına benzer dokümanların hazırlanması beklenmektedir. Faydalı Yükler Hava platformlarının kabiliyetlerine uygun, performans olarak daha gelişmiş, ancak daha hafif, küçük ve az güç gerektiren faydalı yükler geliştirilecektir. Çok kötü hava şartlarında bile kullanılabilecek bu sistemlerin menzili, hassasiyeti ve veri kalitesi oldukça gelişmiş olacaktır. Bu kapsamda; sensör füzyonu, geniş alan gözetlemesi, insan tespit radarları, hiperspektral/multispektral görüntüleme sistemleri, video sentetik açıklıklı radar (SAR) sistemi, KBRN kirlenme tespit sistemi ve LIDAR (Light Detection and Ranging) teknolojileri ön plana çıkmaktadır. Performansı oldukça gelişmiş bu sensör ve faydalı yüklerin bazıları için otomatik hedef tespit kabiliyeti gerekecektir. Bu sayede, verilerin otomatik olarak havada işlenmesi ve potansiyel hedeflerin büyük doğrulukta tespit edilerek operatörlere hassas hedef tespiti için ipucu sağlanması mümkün olacaktır. Hâlihazırda İHA görevlerinin neredeyse tamamını oluşturan askeri amaçlı İGK uygulamalarında, gerçek zamanlı olarak çok büyük boyutlarda veri alınmaktadır. Bu verinin değerlendirilip bilgiye ve istihbarata dönüştürülmesinin klasik yöntemlerle yapılmasının çok zor olması ve çok sayıda istihbarat personeli gerektirmesi nedeniyle, bu işlemi otomatik olarak yapan sistemlere ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Bu kapsamda, anlık video görüntüsü kullanılarak yapılan hedef tespitinde, insan (faydalı yük operatörü) kaynaklı limitleri ortadan kaldırmak amacıyla, son zamanlarda belirli miktarda Otomatik Hedef Tespiti yapan bilgisayar yazılımları geliştirilmeye ve kullanılmaya başlanmıştır. Gelişmiş Veri İşleme EO, IR, radar, akustik, lazer vb. sensörlerin çeşitleri devamlı artarken, aynı zamanda bunların sağladığı verilerin boyutları logaritmik olarak devamlı büyümektedir. Sensör ve faydalı yük teknolojilerindeki gelişim sayesinde toplanacak anlık verinin boyutları insanoğlunun işleyebileceği limitlerin çok ötesine ulaşmaktadır. Otomatik veri işleme, kıymetlendirme ve dağıtım (Processing, Exploitation, and Dissemination - PED) yapan sistemler bu boşluğu dolduracaktır. Büyük Veri (Big Data) alanında geliştirilmeye çalışılan sistemler/programlar ile mümkün olduğunca az sayıda insan kullanılarak, otomatik olarak veri işlemesi ve kıymetlendirilmesi mümkün olacaktır. Silahlar İHA sistemlerinde kullanılacak silahların menzili ve hassas vuruş kabiliyeti daha da artacaktır. Yan etkinin azaltılması kapsamında çok küçük bomba ve füzelerin kullanımı daha fazla olacaktır. GNSS ve lazerin kullanılamadığı, elektronik karıştırmanın etkili olduğu harekat ortamlarında kullanılabilecek kabiliyette 15

16 silahların geliştirilmesi gerekecektir. Ayrıca, halihazırda deneme uygulamaları devam eden lazer esaslı yönlendirilmiş enerji silahlarının kullanımı artacaktır. Operatif ve üzeri sınıflardaki İHA sistemlerinden atılacak İHA benzeri tek kullanımlık silahlar yaygınlaşacaktır. İHA dan atılan bu küçük silahlı İHA lar, verilen görevi yerine getirmek amacıyla sürü halinde hareket ederek hedefleri etkisiz hale getirecektir. Gelişmiş İnsan-Makine Arayüzü İnsan kabiliyetleri, gelişmiş sistemlerin kabiliyetlerinin oldukça gerisinde kalmaya başlamıştır. Bu olumsuzluğun giderilmesi kapsamında, sistemlerin çalışmasında otonominin artırılmasının yanında, insan-makine ara yüzünün geliştirilmesi de gerekecektir. Ayrıca, sistemlerin doğrudan insan beyni tarafından kontrol edilmesi gerekecektir. Yüksek İrtifada Uzun Süreli Uçuş Yaklaşık ft üzerinde başlayan atmosferin Stratosfer tabakasında yağmur, bulut gibi meteorolojik olaylar olmaz, çok düşük şiddette rüzgarlar görülebilir. Stratosfer tabakasında sivil havacılık uçuşları gerçekleştirilmez. Bu nedenle hava araçlarının uzun süreli uçuşları için uygun bir ortam oluşturur. Ancak, hava yoğunluğunun düşük olması nedeniyle gelişmiş motor tasarımları gerektirmesi ve güneş kaynaklı kozmik radyasyon etkisinin yüksek olması Stratosfer in olumsuz taraflarıdır. Uyduların tedarik ve yörüngeye yerleştirme maliyetleri oldukça yüksektir. Manevra yeteneği oldukça kısıtlı olan uydular, yakıtı bitinceye kadar sınırlı süre görev yapabilmektedir. Çok az bir kısmı kurtarılıp yeniden kullanılabilmektedir. Uyduların bu olumsuz yönlerini dikkate alarak, Stratosfer'de görev yapacak uydumsu İHA sistemlerinin geliştirilme çalışmaları başlatılmıştır. Halihazırda başlangıç aşamasında olan bahse konu çalışmalar, bir çok teknolojik ilerlemeyi gerektirmektedir. Bu kapsamda ihtiyaç olan teknolojik ilerlemelerin başında, güneş gözeleri ve güneş enerjisi depolama bataryaları, yıllar seviyesinde bakım gerektirmeden çalışacak elektrikli kompakt motorlar, performansı gelişmiş ancak daha az elektrik gücü gerektiren daha hafif sensör ve faydalı yükler ile yıllar seviyesinde bakım gerektirmeyen ve arıza yapmayan hava sistemleri teknolojisi gelmektedir. Gelişmiş Güç ve Güç Aktarım Sistemleri Hem motorlar hem bataryalar hem de alternatörler alanında son dönemde yapılan çalışmalarla, daha küçük hacimli ve hafif olmasına karşın daha yüksek enerji verebilen modeller geliştirilmeye çalışılmaktadır. Uzun süre havada kalan İHA sistemlerinin en zayıf noktalarından biri yedek güç kaynağı olan bataryalardır. Tam alternatör arızasında bataryaya bağımlı kalan İHA'lar, bataryanın gücü kadar havada kalabilmektedir. Genelde 1-2 saat süresinde İHA'yı destekleyebilen günümüzün bataryalarının gücü tükendiğinde, iniş meydanına ulaşamayan İHA'lar küçük bir sorun nedeniyle kaybedilmektedir. Bu nedenle daha uzun batarya ömrü elde edilmesi yönünde çalışmalar gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Lockheed Martin ve Laser Motive firmaları tarafından yürütülen bir çalışma kapsamında, İHA lara lazerle güç transferi denemeleri yapılmıştır. Elektrik motorlu Stalker tipi mini İHA ların kullanıldığı denemelerde 600 metreye kadar lazerle güç transferi yapılmıştır. Henüz teknolojik gösterim aşamasında olan lazerle güç transferi konusunun ileriki yıllarda yeterli olgunluğa ulaşıp, yaygın bir şekilde kullanılabileceği değerlendirilmektedir. Fosil tabanlı yakıtlara göre daha verimli alternatif yakıtların kullanılmasına yönelik çeşitli çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Hacim ve ağırlık dikkate alındığında yaklaşık üç kat daha verimli olan sıvı hidrojen, bu kapsamdaki ilk örnektir. Emniyetli İHA'lar ABD Hava Kuvvetleri İHA sistemleri ile F-15 ve F-16 uçaklarının A Tipi kaza kırım oranları Şekil 7 de verilmiştir. İHA sistemlerinin uçuş saati, dolayısıyla sistemle ilgili tecrübe ve iyileştirmeler arttıkça, kaza-kırım oranları oldukça azalmıştır. İHA'lardaki gelişim F-15 ve F-16 uçaklarına benzer şekilde gerçekleşmiştir. MQ-1 Predator sisteminden alınan dersler ışığında geliştirilen MQ-9 Reaper sisteminin oranları, F-15 ve F-16 uçaklarından daha iyi seviyede gerçekleşmiştir. 16

17 Kamuoyuna hakim olan İHA sistemlerinin emniyetsiz olduğu anlayışı, büyük oranda bir yanlış algıdır. Bu yanlış anlayışın giderilmesi, ancak sistemlerin emniyet seviyesinin daha fazla iyileştirilmesiyle mümkün olabilecektir. Gelecekte gerçekleştirilecek teknolojik iyileştirmeler, kural ve düzenlemeler sayesinde İHA sistemleri sivil ve ticari alanda da hızla yaygınlaşacaktır. Şekil 7. ABD Hava Kuvvetleri A Tipi Kaza Kırım Oranları [13]. İdame-İşletme Maliyetini Azaltıcı Teknolojiler İHA sistemlerini insanlı hava araçlarına göre daha avantajlı yapacak unsurların başında maliyet gelmektedir. Halihazırda tedarik ve idame-işletme maliyeti nispeten düşük olan İHA sistemlerinin bahse konu maliyetlerinin daha fazla düşürülmesi gerekecektir. Bu maliyet azalması sayesinde, halihazırda insanlı hava araçlarıyla gerçekleştirilen birçok uygulama ve hava görevi İHA sistemleriyle yapılmaya başlanacaktır. Bu kapsamda gerçekleştirilecek çalışmaların başında daha az personelle görev yapabilecek İHA sistemleri olacaktır. Ayrıca, insanın çalışma yükünü azaltan tamamlayıcı sistemler sayesinde eğitim ihtiyacı önemli miktarda düşecektir. Uzun süre havada kalmaya dayanıklı İHA sistemleri sayesinde de lojistik destek maliyeti oldukça azalacaktır. SONUÇLAR Başlangıçta potansiyel faydaları çok geç görülen İnsansız Hava Aracı (İHA) sistemleri, 2000 li yılların başından itibaren hızla yayılmış, sistemlerin sayısı ve çeşitleri artarken aynı zamanda kabiliyetleri de oldukça gelişmiş ve askeri güvenlik ortamına yeni bir anlayış getirmiştir. Hava savunma tehdidinin ihmal edilebilir sevide olduğu Afganistan benzeri terörle mücadele odaklı harekat ortamlarında etkin İGK çözümleri sunan İHA lar, entegre edilen silahlar sayesinde, özellikle yüksek değerlikli ve zamana hassas hedeflere karşı etkin bir silah sistemine dönüşmüştür. Yakın geçmişin ve günümüzün harekat ihtiyaçlarına göre oldukça kısa sürelerde tasarlanan mevcut İHA sistemlerinin beka kabiliyeti oldukça kısıtlıdır. Geleceğin muhtemel konvansiyonel savaşları için oldukça yetersiz olan mevcut İHA lar, belirli bir seviyenin üstünde savunma gücüne sahip ülkeler tarafından kolayca etkisiz hale getirilebilmektedir. İnsanlı hava araçlarına göre oldukça uzun süre görev bölgesinde kalabilen İHA sistemleri sayesinde, İGK maksatlı uygulamalarda anlık keşif kavramının önüne sürekli gözetleme geçmiştir. 21. yüzyılla birlikte konvansiyonel savaş tehlikesinin önüne asimetrik tehditler çıkmaya başlamıştır. Ancak, Ukrayna'da yaşanan ve Kırım'ın Ukrayna'dan koparak Rusya'ya fiilen bağlanmasına neden olaylar, Soğuk Savaş dönemine geri dönüşün sinyallerini vermeye başlamıştır. 17

18 Halihazırda geliştirilen İHA sistemlerinin büyük bir kısmı "Anavatan Güvenliği" ve "Barışı Destekleme Harekatları" kapsamındaki özellikle terörle mücadele odaklı uygulamalara uygundur. Ancak, Ukrayna-Kırım örneğinde olduğu gibi eski Doğu Bloğu ülkelerindeki değişimler, Uzakdoğu'da her gün daha gerilen ilişkiler, Ortadoğu'nun kararsız ortamı, Afrika'nın yeniden şekillenen yapısı, enerji, gıda ve su kaynaklı sorunlar dikkate alındığında, gelecekte "Konvansiyonel Savaş" ortamına uygun İHA sistemlerinin ön plana çıkacağı öngörülmektedir. Geleceğin İHA sistemleri, icra edilecek görevlerin özellikleri dikkate alınarak altı grupta sınıflandırılmıştır (Tablo 4). Geleceğin askeri harekat ortamı dikkate alındığında, çok küçük istisnalar dışında, operatif ve stratejik İHA sistemlerinin Hava Kuvvetleri sorumluluk alanındaki hava-uzay harekat görevlerinde kullanılacağı değerlendirilmektedir. Sistemlerin kullanım seviyesinde ülkeden ülkeye küçük farklılıklar olabilir. Tablo 4. Geleceğin İHA Sistemleri. İHA Sınıfı Kullanım Seviyesi Asli Kullanıcı Diğer Kullanıcılar Nano Tek personel/tim Özel kuvvetler ve istihbarat örgütleri Kara Kuvvetleri ve Deniz Piyadeleri Mini Tek er, tim, manga, takım, Kara Kuvvetleri, Deniz Hava Kuvvetleri* bölük ve tabur; tek gemi Kuvvetleri ve Deniz Piyadeleri Küçük Alay ve tugay; deniz Kara Kuvvetleri, Deniz Hava Kuvvetleri* görev grubu Kuvvetleri ve Deniz Piyadeleri Taktik Kolordu ve ordu; deniz görev kuvveti Kara Kuvvetleri, Deniz Kuvvetleri ve Deniz Piyadeleri Operatif Harekat alanı Hava Kuvvetleri Kara Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetleri** Stratejik Harekat alanı Hava Kuvvetleri İstihbarat örgütleri * Harekat alanındaki hava üslerinin yakın savunması için. ** ABD benzeri deniz aşırı harekat gerçekleştiren ülkelerde. Teknolojik ilerlemeler ve İHA ların hava sahasına entegrasyonu sonucunda, İHA sistemleri gelecekte her türlü harekat ortamında çok farklı Hava Kuvvetleri harekat görevlerinde kullanılmaya başlanacaktır. Bu sistemlerin hava-uzay harekat görevlerine göre muhtemel kullanım başlangıç yılları Tablo 5'te verilmiştir. Tablo 5. Hava-Uzay Harekat Görevlerinde Kullanılacak İHA Sistemleri. Operatif İHA Stratejik İHA İnsansız Hava Harekat Görevleri Sabit Döner Sabit Uzay Balon Balon Kanat Kanat Kanat Aracı Stratejik Taarruz 2045 Hava ve Füze Savunması Mukabil Hava Harekatı Elektronik Harp Komuta Kontrol Havadan Gözetleme ve Keşif Hava Tecrit Harekatı 2025 Yakın Hava Desteği 2025 Mukabil Deniz Harekatı 2025 Muharebe Arama Kurtarma (MAK) Hava Ulaştırma Havada Yakıt İkmali 2030 Uzay Kontrol Harekatı 2035 Uzay Ulaştırması 2025 Seyrüsefer, Konumlama ve Zamanlama

19 Geleceğin klasik savaş ortamlarında görev yapacak İHA sistemlerini geliştirme çalışmaları birçok ülkede devam etmektedir. Yakın gelecekte İHA sistemlerinin mevcut insanlı savaş uçaklarına benzer kabiliyetlere sahip olacağı öngörülmektedir. Orta ve uzun vadede ise fazla pilot müdahalesi gerektirmeden sürü halinde görev yapacak olan robot İHA'ların görülmeye başlanacağı tahmin edilmektedir. Tablo 6'da geleceğin askeri İHA uygulamalarının gerçekleşmesi için gerekli olan teknolojik ilerleme alanları listelenmiştir. Tablo 6. İHA Sistemleri İçin Teknoloji Gereksinimleri. Operatif İHA Stratejik İHA İnsansız Teknoloji Gereksinimi Sabit Döner Sabit Uzay Balon Balon Kanat Kanat Kanat Aracı Emniyetli Haberleşme Gelişmiş Seyrüsefer Sistemleri Hava Haberleşme/Komuta Kontrol Ağları Birlikte Çalışabilirlik Düşük Görünürlük Kendini Koruma Kabiliyeti Otonomi Hava Sahasına Entegrasyon Faydalı Yükler Gelişmiş Veri İşleme Silahlar Gelişmiş İnsan-Makine Ara yüzü Yüksek İrtifada Uzun Süreli Uçuş Gelişmiş Güç ve Güç Aktarım Sistemleri Emniyetli İHA'lar İdame-İşletme Maliyetini Azaltıcı Teknolojiler li yılların başından itibaren hızla yayılan ve askeri alanda her geçen yıl daha fazla olgunlaşan İHA sistemlerinin insanlı hava platformlarına, uydulara ve/veya çeşitli yer sistemlerine göre daha etkin, ekonomik, güvenilir ve emniyetli çözümler elde etmesine bağlı olarak uygulama alanları genişleyecektedir. Sürecin ne kadar hızlı gerçekleşeceği bir çok alanda gerçekleştirilecek çalışmaların sonucunun ne kadar sürede ve hangi seviyede alındığına bağlı olacaktır. Başta bahse konu teknolojik ilerlemeler olmak üzere, İHA'lara yönelik kural ve düzenlemelerin gerçekleştirilmesi ile İHA kültürünün oluşmasının, bu süreçte belirleyici unsurlar olacağı tahmin edilmektedir. KAYNAKLAR [1] Bill Gerts, "Inside the Ring: Here come the drones", The Washington Times, 23 Ekim 2013, (14 Mayıs 2014). [2] Savunma Sanayii Müsteşarlığı, "İHA Sistemleri Yol Haritası ( )", [3] UVS International, "RPAS Yearbook 2014", 12th Edition, June [4] U.S. Joint Chiefs of Staff, ABD Genelkurmay Başkanı Oramiral Michael Mullen tarafından 14 Mayıs 2009 günü ABD Kongresi nde yapılan konuşma, (08 Aralık 2012). [5] Caitlin Harrington, USAF contemplates unmanned jet option. (IHS Jane s, 24 Ekim 2007), (08 Aralık 2012). [6] George Friedman, "U.S. Defense Policy in the Wake of the Ukrainian Affair", 08 Nisan 2014, STRATFOR, (14 Mayıs 2014). 19

20 [7] Frost & Sullivan, "US Unmanned Aerial System Domestic Demand Falls: Suppliers Turn to Foreign Military and Commercial Markets", 27 Mart 2014, (20 Nisan 2014). [8] United States Air Force, "RPA Vector: Vision and Enabling Concepts ", s.12, 17 Şubat [9] United States Air Force Chief Scientist (AF/ST), "AF/ST-TR PR Technology Horizons: A Vision for Air Force Science & Technology During ", 15 Mayıs [10] United States Air Force, "RPA Vector: Vision and Enabling Concepts ", 17 Şubat [11] Stephen Hawking, Stuart Russell, Max Tegmark, Frank Wilczek, "Stephen Hawking: Transcendence looks at the implications of artificial intelligence - but are we taking AI seriously enough?", The Independent, 01 Mayıs 2014, (02 Mayıs 2014). [12] Mark Contarino, All Weather Sense and Avoid System for UASs, s.12, [13] Dyke Weatherington, "Unmanned Aircraft Systems", AUVSI 2013, 13 Ağustos ÖZGEÇMİŞ Cengiz KARAAĞAÇ 1989 yılında Hava Harp Okulundan mezuniyeti takiben jet pilotu olmuştur. Hava Kuvvetleri Komutanlığının çeşitli tipteki uçaklarında yaklaşık saat uçuş yapmıştır yılında ODTÜ Havacılık Mühendisliği Bölümü nde Yüksek Lisans Eğitimi ni tamamlayarak Yüksek Mühendis olan KARAAĞAÇ, 2002 yılında Hava Harp Akademisi eğitimini bitirerek Kurmay Subay olmuştur. Hava Kuvvetleri Komutanlığı nın çeşitli birliklerindeki görevlere ilave olarak, Belçika daki NATO SHAPE Karargâhı ile Genelkurmay Başkanlığı nda görev yapmıştır. Hava Kuvvetleri Komutanlığı nın ilk İHA Filosunun Kurucu Filo Komutanı olan Cengiz KARAAĞAÇ, Kıdemli Albay rütbesinde 2012 yılında emekli olmuştur yılında STM Savunma Teknoloji ve Mühendislik A.Ş. de İHA Sistemleri Uzmanı olarak çalışmaya başlayan Cengiz KARAAĞAÇ, hâlihazırda Savunma Sanayii Müsteşarlığı İHA Sistemleri Proje Grubunda Kıdemli Danışman olarak görev yapmaktadır. 20