T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNCELENMESİ DOKTORA TEZİ SVETLANA STOMATOV

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BATI DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (RUS DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI RUS DİLİNDE DEYİMLERİN TARİHSEL (ETİMOLOJİK) AÇIDAN İNCELENMESİ DOKTORA TEZİ SVETLANA STOMATOV ANKARA -2007

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BATI DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (RUS DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI RUS DİLİNDE DEYİMLERİN TARİHSEL (ETİMOLOJİK) AÇIDAN İNCELENMESİ Doktora Tezi Svetlana Stomatov Danışman Prof. Dr. Ayşe DİETRİCH ANKARA -2007

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...iii GİRİŞ...1 I. BÖLÜM 1.1. Deyimbilim Deyince Deyimbilimin Konusu ve Anlamı Hakkındaki Görüşlerin İki Boyutu.13 II. BÖLÜM 2.1. Deyimlerin Sınıflandırılmasına İlişkin Yaklaşımlar Deyimlerin Anlamsal Bitişikliklerine Göre Sınıflandırılması Deyim Kaynaşmaları Deyim Birlikleri Deyim Birleşmeleri Deyim İfadeleri Deyimlerin İçerik Açısından (po sostavu) Sınıflandırılması Deyimlerin Yapıları Açısından (po strukture) Sınıflandırılması Yapıları Açısından Tümceye Eşdeğer Deyimler Yapıları Açısından Söz Birleşimlerine Eşdeğer Deyimler Deyimlerin Anlatımsal-Üslûpsal Özellikleri Açısından Sınıflandırılması Üslûplar Arası Deyimler Konuşma Dilinde Kullanılan Deyimler.49

4 Edebi Deyimler Eskimiş ve Tarihsel Deyimler 57 III. BÖLÜM 3.1. Etimoloji Sözcük Kökenlerini İrdeleyen Bilim Rus Dilindeki Alıntılar Sözcüklerinin kökenleri açısından çağdaş Rus dilinin sözvarlıksal içeriği Deyimlerin Kökenleri Açısından Sınıflandırılması Tamamen Rus Kökenli Deyimler Alıntı Deyimler Deyimsel Taklitler Deyimsel Yarı Taklitler Eski Yunanca dan Geçen Bazı Deyimler Latince den Geçen Bazı Deyimler Eski Slavca dan Geçen Bazı Deyimler Eski Rusça dan Kalan Deyimler Batı Avrupa Dillerinden Geçen Bazı Deyimler Asıl Rusça Deyimler.229 SONSÖZ..271 ÖZETLER..273 Türkçe İngilizce.275 Kaynakça...277

5 I ÖNSÖZ Dil, bir toplumun aynası ve gelecek nesillere bırakacağı en değerli mirastır. Bir dilin en küçük ve en önemli yapı taşını oluşturan sözcüklerin incelenmesi, o dilin geçmişi, şimdiki durumu ve gelişme aşamaları hakkında bilgi edinmemize olanak tanır. Dilin çağın ve toplumun ihtiyaçlarına göre çeşitli sözcükler türeterek ya da başka dillerden alıntı yaparak söz varlığını zenginleştirmesi doğal bir süreçtir. Çünkü dil, her şeyden soyutlanarak bağımsız bir şekilde gelişen bir sistem değildir. Dil her toplumda tarih, coğrafya, edebiyat, felsefe, din, psikoloji, sosyoloji gibi çok çeşitli alanlarla sıkı sıkıya bağlıdır. Bir toplumun kültürel yapısı, dünya görüşü, inançları, savaşları, örf ve adetleri, ekonomik yapısı, bilim, teknik ve sanat gibi alanlardaki gelişmeleri, dile yansıyan unsurlardır. Her dilde toplumun yaşam tarzını ve kültürel yapısını yansıtan deyimler ve atasözleri vardır. Başta toplumbilim, din, felsefe, ekonomi, tarih, folklor olmak üzere pek çok konuyu kapsayan ve çeşitli açılardan inceleme konusu edilmeye değer bulunan bu ulusal varlıklar, deyiş güzelliği, anlatım gücü ve kavram zenginliği bakımından bir dilin vazgeçilmez unsurlardır. Bir dil konuşulurken sadece sözcüklerden değil, aynı zamanda kalıplaşmış söz grupları ya da deyimlerden de yararlanılır. Ayrıca, konuşurken, bu deyimler o anda yaratılmayıp, tıpkı basit sözcükler gibi hazır kalıplar olarak kullanılır. Sözcükler ve deyimler, dili zenginleştiren en önemli yapı malzemeleridir. Dil sistemi

6 II içerisinde pek çok deyim, eş anlamlı karşılıkları olan sade sözcükler kadar sık kullanılır. Çünkü bazı deyimler genellikle olup bitenleri ifade etmek için tek bir araç olma özelliği taşırlar. Bir dilde kullanılan deyimler bilinmiyorsa, bu deyimleri oluşturan bütün sözcüklerin anlamı bilindiği halde bu deyimlerin gerçek anlamını kavramak olanaksızdır. Aynı kural Rusça için de geçerlidir. Rusça nın iyi bilinmesi ve kullanılması, sadece sözcüklerin değil, deyimlerin de iyi bilinmesine bağlıdır. Çalışmamızda ana hatlarıyla bir dildeki kalıcı ifadelerin tamamını kapsayan deyimbilim kavramına ve deyim sınıflandırmalarına değindik. Çalışmamızın araştırma konusu, Rusça deyimlerin çeşitli açılardan sınıflandırılması ve bunların etimolojik açıdan incelenmesidir. Bunu gerçekleştirirken Rusça daki tüm deyimsel ifadeleri değil, sadece günümüzde en yaygın olarak kullanılan deyimleri incelemeye çalıştık. Çalışmamız üç ana bölümünden oluşmaktadır. Giriş bölümünde genel anlamda dilin sözvarlığı ve onu zenginleştiren deyimlerin oluşumundan kısaca söz ettik. Birinci bölümde genel bir çerçevede deyimbilimin tarihçesini inceleyip, deyimbilimin konusu hakkında görüşlerin iki boyutuyla ilgili bilgi vermeye çalıştık. Çalışmamızın ikinci bölümünde deyimlerin genel kavramları, kapsamları ve sınırları hakkında bilgiler verdik. Deyimlerin sınıflandırılmasına ilişkin yaklaşımlardan söz ederek Rusça daki deyimleri bitişikliklerine, içeriklerine, yapılarına ve anlatımsal-üslupsal özelliklerine göre sınıflandırdık.

7 III Üçüncü bölümde ise çalışmamızın temel konusunu oluşturan etimolojiden söz ederek Rusça da en çok kullanılan deyimleri etimolojik açıdan incelemeye çalıştık. Bu aşamada Rusça daki alıntı ifadelerden söz ederek deyimleri kökenleri açısından sınıflandırdık. Ayrıca Eski Yunanca dan, Latince den, Eski Slavca dan, Eski Rusça dan ve Batı Avrupa dillerinden günümüz Rusça sına geçen belli başlı deyimleri kökenlerini açıklayarak ve örnek tümceler içinde kullanarak ele aldık. Bu şekilde çalışmamızın Rusça yı yabancı dil olarak öğrenenler ve araştırmacılar için yararlı olacağını umuyoruz. Rusça daki deyimlerin etimolojisini inceleyen bu çalışmanın her aşamasında değerli bilgilerini benimle paylaşan ve çalışmam boyunca her türlü destek ve özveriyi benden esirgemeyen sayın danışmanım Prof. Dr. Ayşe Pamir Dietrich e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalışmam sırasında her aşamada yanımda olan ve beni yüreklendiren sevgili eşime ve kızıma teşekkürlerimi borç bilirim.

8 GİRİŞ Bir dilin yapısı, onun grameri ile sözvarlığı (leksikiloji) arasındaki etkileşimi çerçevesinde belirlenir. Fonetik özellikler hem gramer yönünden hem de sözvarlığı açısından dil yapısının organik ögesi olarak ortaya çıkmaktadır. Gramer ile sözvarlığı arasında yakın bir bağ ve etkileşim söz konusudur. Ancak, bir bilim olarak sözvarlığı, bir dilin gramerine oranla henüz derin bir değerlendirme ve genelleme sunamamaktadır. Bu durum, birçok dilin sözvarlığı yapısının tarihsel olarak hemen hemen hiç incelenmemiş olmasıyla açıklanabilir. Bundan dolayı genel olarak Rus dilinin ve özellikle de edebiyat dilinin tarihsel sözvarlığının yeni yeni gelişmeye başladığından söz edilebilir. Bir gelişim aşamasında sözcükler kendi karmaşık korelasyon ve kesişmeleri çerçevesinde biçimbilimsel (morfolojik) ve anlamsal (semantik) dizileri olan ortak bir sistem oluşturmaktadır. Anlam yapıları açısından farklı özellikler taşıyan sözcükler, yalnızca bu sistem kapsamında var olmakta ve kendi anlamsal olanaklarını bunun sınırları dahilinde keşfetmektedir. Sözcükbilim sisteminin içinde yer alan tüm sözcükler birbirine bağlıdır. Bunlar birbiriyle aynı anlamsal dizi ögeleri şeklinde ve birbirine paralel ya da birbirine bağlanabilen anlamsal dizilerin birimleri olarak ilişkilendirilmektedir. Bir sözcüğün anlamsal yapısının tüm gramer özellikleri ve fonksiyonları sadece bütünsel sözvarlığı sistemi ışığında ve ancak ona bağlı olarak açıklanabilir. 1

9 Bir sözcüğün sınırları, onun ifade yapısı içindeki fonksiyonu ve genel dil sistemi içinde aldığı konum tarafından belirlenmektedir. Bu nedenle bir dildeki deyimlerin incelenmesi o dilin içindeki sözvarlığında çok önemli bir yere sahiptir. Bir dilde konuşurken sadece sözcüklerden değil, aynı zamanda kalıplaşmış söz gruplarından ya da deyimlerden de yararlanırız. Ayrıca, konuşurken, bu deyimleri yaratmayıp, basit sözcükler gibi hazır birimler olarak kullanırız. Sözcükler ve deyimler bir tür yapı malzemesi olarak, dilin en önemli parçalarıdır. Pek çok deyim, dilin tek bir sözvarlığı sistemi çerçevesinde, eş anlamlı karşılıkları olan ayrı sözcükler kadar sık kullanılır. Çünkü bunlardan bazıları, genellikle olup bitenleri ifade etmek için tek bir araç olarak kullanılır. Bir dilin temel yapı taşları olan sözcüklerin incelenmesiyle, o dilin şimdiki durumu, geçmişi ve gelişme aşamaları hakkında bilgi sahibi olunabilir. Dilin, zamanın ihtiyaçlarına göre kendi yapısına uygun sözcükler türeterek ya da yabancı dillerden sözcükler alarak söz varlığını zenginleştirdiği görülebilir; ancak dil, tek başına oluşan ve gelişen bir mekanizma değildir. Örneğin; dil ve tarih arasında çok sıkı bir bağ vardır. Ayrıca dil, coğrafya, psikoloji, felsefe, edebiyat gibi alanlarla da iç içedir. Bir toplumun geçmişten günümüze yaşayışı, gelenekleri, dünya görüşü, inançları, savaşları, siyasi gelişmeleri, bilim, teknik ve sanattaki ilerlemeleri, o toplumun diline yansır. Her dil, çağının değişimlerini karşılayabilmek, toplumsal gelişmelere ayak uydurabilmek ve diğer toplumlarla iletişimini devam ettirebilmek için yeni sözcüklere ve ifadelere ihtiyaç duyar. Bu nedenle; ya kendi sözvarlığı temeline dayanarak yeni sözcükler yapma ya da başka dillerden sözcükler alma yolunu seçer. 2

10 Uzun yıllar boyunca birbiriyle komşu olarak yaşayan topluluklar arasında çeşitli ilişkilerin olması kaçınılmazdır. Bunun sonucu olarak başta dil olmak üzere pek çok alanda karşılıklı etkileşim olabilir. Toplumlar arasında meydana gelen dil etkileşimleri farklı bakış açılarıyla ele alınarak incelenebilir. Her dilde başka dillerden alınmış sözcüklere ve ifadelere rastlanır. Aynı şekilde Rus dilinde de bunların çoğu, zaman içerisinde tamamen benimsenerek Rusçalaştırılmıştır. Deyimler, dilin sözcük sistemindeki boşlukları doldurmakta ve çoğu zaman bir nesneyi, niteliği, süreci, koşulu ve buna benzer durumları tek bir ifade haline getirmektedir. Deyimlerin oluşumu, düşünce gereksinimi ile dilin sınırlı sözvarlığı kaynakları arasındaki çelişkiyi azaltmaktadır. Deyimler bir dilin hazinesidir ve genelde açık bir şekilde ulusal karakter taşımaktadır. Bir halkın tarihi, kültürü ve yaşam zenginliği deyimlerde anlam bulmaktadır. Rusça da tamamen ulusal özellik taşıyan deyimlerin yanı sıra, pek çok uluslararası deyim de vardır. Rusça daki deyimlerin birleşimi, çoğunluğu Rus kökenli olan ve az miktarda da alıntı deyimlerden oluşan karmaşık bir eriyiktir. Bazı deyimlerde eski çağların temsilcileri olan arkaik ögeler muhafaza edilmiştir. Bu çalışmamızda mümkün olduğu ölçüde Rus deyimlerinin kaynağı (etimolojisi) konusunu açıklamaya çalışacağız. Deyimler hakkında birçok makale, kitap, tez vb yazılar yazılmıştır. Buna rağmen bu alana olan ilgi araştırmacılar arasında olduğu gibi, söz sanatına duyarlı kimseler arasında da hâlâ devam etmektedir. Bu çerçevede deyimleri özgür ve kavranması güç olarak tanımlayan Danimarkalı dilbilimci Otto Espersen tarafından 20.yüzyılın başında ifade edilen formül desteklenmektedir. Dilde geleneksel sözcükler dışında kimi zaman bir sözcüğe eşdeğer, kimi zaman ise parlak bir ifade, 3

11 şekilsellik ve duygusallık özellikleri taşıyan dilbilimsel görüngü (fenomen) halindeki bazı sözcük takımlarının varlığı bizi özellikle stilistiğin bu dalını araştırmaya cezbetmektedir. Ancak bir dildeki kalıcı ifadelerin tamamını kapsayan deyimbilim (frazeoloji) bu gibi araştırmalar için çok geniş bir araştırma alanını ifade etmektedir. Çalışmamızda Rusça daki tüm deyimsel ifadeleri değil yalnızca günümüzde en çok kullanılan deyimleri ele aldık. Çalışmamızda, araştırma konusunun alanını belirlerken deyimleri sadece etimolojik açıdan incelemeye karar verdik. Deyimleri anlamsal bitişiklikleri, içerikleri, yapıları ve anlatımsal-üslupsal özellikleri açısından sınıflara ayırdık. Başka dillerden Rusça ya geçen deyimleri ve asıl Rusça olan deyimleri etimolojileriyle birlikte sunmaya çalıştık. Verdiğimiz örnek tümcelerle deyimlerin ne şekilde kullanıldığını gösterdik. Tezimizde kullanılan örnekleri, çok çeşitli sözlüklerin ve Rusça kaynakların taranması suretiyle elde ettik. Örneğin; Ojegov S.İ., Şvedova N.Yu., Tolkovıy slovar russkogo yazıka, Rossiyskaya Akademiya Nauk, Moskva, 2003; Dal V.İ., Tolkovıy slovar russkogo yazıka. Sovremennoye napısaniye., Moskva, Astrel, 2004; Molotkov A.İ., Frazeologiçeskiy slovar sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka, Moskva, 1978; Tihonov, A.N., Frazeologiçeskiy slovar sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka, Moskva, 2004; Fasmer M., Etimologiçeskiy slovar russkogo yazıka, 4-c, Moskva, Progress, 1986; Çernıh P,Ya., İstorikoetimologiçeskiy slovar sovremennogo russkogo yazıka, 2-c, Moskva, Russkiy yazık. Mediya, 2004, Vinogradov V.V., İstoriya slov, Rossiyskaya Akademiya Nauk, Moskva, 1999 vb. kaynaklardan yararlandık. Ayrıca çeşitli Rusça gazete, dergi ve İnternet sayfalarını da titizlikle inceledik. 4

12 Bir sonraki bölümde araştırmamızın amacı olan konuları ele almaya başlamadan önce deyimbilimin tarihçesine göz atmayı uygun buluyoruz. 5

13 I. BÖLÜM 1.1. Deyimbilim deyince Deyimbilim (frazeoloji) Sovyet dilbilimi bünyesinde ayrı bir dilbilim alanı olarak XX. yüzyılın 40 lı yıllarında ortaya çıkmıştır. Deyimbilim kuramıyla ilgili ilk görüşler A. A. Potebnya, İ. İ. Sreznevskiy, A. A. Şahmatov ve F. F. Fortunatov un çalışmalarında yer almaktadır. Deyimbilimin gelişmesine ayrıca Fransız dilbilimci Ş. Bali nin fikirleri de etki etmiştir. Batı Avrupa ve Amerikan dilbilimlerinde deyimbilim dilbilimin ayrı bir bölümü olarak görülmemektedir. Değişmez sözcük düzenlerinin dilbiliminde ayrı bir bölüm olarak, yani deyimbilim çerçevesinde incelenmesi gereği daha 20 li ve 40 lı yıllar döneminde kaleme alınmıştır ve E. D. Polivanov, S. İ. Abakumov ve L. A. Bulahovski nin eğitim-yöntemsel çalışmalarında ortaya konmuştur. Deyimbilim çalışmaları, bir taraftan sözlükçülük çerçevesinde, diğer taraftan ise deyimbilimin temel kavramları açısından bu yeni alanın kapsamı ve görevlerinin ortaya konduğu Vinogradov un çalışmalarında («Основны е поня тия ру сской фразеоло гии как лингвисти ческой дисципли ны.» (Bir Dilbilim Dalı Olarak Rus Deyimbilimin Temel Kuramları.), «Об основны х ти пах фразеологи ческих едини ц в ру сском языке.» (Rus Dilindeki Temel Deyim Tipleri Hakkında.) ) yoğunlaştırılmıştır. 50 li yıllarda dikkat ekseriyetle deyimlerin sözcüklerle ve sözcük birleşimleriyle (словосочетание) olan benzerlik ve farklılıkları üzerine yönelmiş olup, deyimbilimin konusu genel olarak deyim kriterleri ve deyimlerin sınıflandırma esaslarının açıklanmasıyla sınırlı kalmaktaydı. 6

14 50 li yılların sonu itibariyle deyimbilimine karşı daha sistemli bir yaklaşım fark edilmeye başlanmış, deyimleri dilin yapısal birimleriymiş gibi tanımlayan görüşler (A. İ. Smirnitskiy, O. S. Ahmanova) ortaya çıkmıştır li yıllarda ise deyimbilimin gelişimi araştırmacıların yoğun bir şekilde deyimbilimsel yöntemleri geliştirme çabalarıyla desteklenmiştir. Örneğin; dil olaylarının sistem-aşamalı analizi (Систе мно-у ровневый ана лиз) (V. L. Arhangelskiy, N. N. Amosov, V. P. Jukov, A. V. Kunin, M.-T.Tagiev), deyim yapısının (фразеологи ческий соста в) sisteme göre incelenmesi (İ. İ. Çernıyşev, N. M. Şanskiy) ve onun gelişimi (V. N. Mokienko, F. N. Popov, A. İ. Fedorov), deyimlerin semantiğine (сема нтика) ve onun yalın durumuna (номинати вный) özel önem verilmiş (V. N. Teliya), kendi dinamiği içinde tümce oluşumu (S. G. Gavrin, Y. A. Gvozdarev), öge-sözcüklerin (сло вокомпоне нт) birleşim özellikleri (Y. Y. Avaliani, L. İ. Rozeyzon) ve ayrıca sözlüklerde deyimlerin tanımının yapılması (A. M. Babkın, A. İ. Molotkov) gibi araştırmalar yapılmıştır. Deyimbilim kendi inceleme yöntemine sahip olması gereken ve ayrıca araştırmalarında leksikoloji, gramer, üslûp bilimi, fonetik, dil tarihi, tarih, felsefe, mantık ve farklı ülkelerin dil bilgisi gibi diğer bilimlerin bilgilerini kullanması gereken çok karmaşık bir olgudur. Dilbilimciler deyimbilimle ilgili olan pek çok problem konusunda farklı fikirlere sahiptirler ve bu gayet doğaldır. Ancak deyimbilim alanında çalışan dilbilimcilerin en önemli görevi, deyimbilim teorileri alanında olduğu gibi yabancı 7

15 dil öğretim uygulamalarında da çabaların birleştirilmesi ve ortak payda noktalarının bulunmasıdır. Deyimbilimin dilbilimin ayrı bir bölümü olarak değerlendirilmesi ilk olarak Sovyet dilbilimcisi E. D. Polivanov tarafından öne sürülmüştür. E. D. Polivanov bu konuya defalarca değinmiş ve leksikolojinin sözcüklerin ayrı sözlüksel anlamlarını, biçimbiliminin sözcüklerin biçimsel anlamlarını, sözdiziminin ise sözcük öbeklerinin biçimsel anlamlarını incelediklerini belirtmiştir. Ve işte, sözdizimi ile paralel olacak, ancak genel çeşitleri ile değil de belirli ayrı sözcük öbeklerinin bireysel anlamlarını göz önünde bulunduran ayrı bir bölümün geliştirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Dilbilimin bu bölüme ve onun çerçevesinde incelenen olayların bütününe ben deyimbilim terimini kullanarak bu anlam için deyim bilgisi (idiomatika) gibi bir başka terimin de önerildiğini işaret etmeliyim.) 1 E. D. Polivanov deyimbilimin çeşitli sorunlarının sistemli bir biçimde irdelenmesi sayesinde bilimimizin tesadüfî boşluklardan arındırılmış olacağını, gelecekteki dilbilimi literatüründe (sesbilimi, biçimbilimi vb dalları gibi) ayrı ve kalıcı bir pozisyon alacağını 2 belirtmektedir. B. A. Larin, E. D. Polivanov dan sonra deyimbilimi ayrı bir dilbilim dalı olarak tekrar gündeme getiren ilk bilim adamıdır. Ona göre Deyimbilimin, dilbilimin bir bölümü olarak hâlâ gizli gelişim aşamasında bulunmaktadır... Ancak deyim bilim hazırlık çalışmalarının olgunlaşmış bir meyvesi olarak henüz şekillenememiştir... Oysa böyle bir dalın oluşturulmasına ihtiyacımız vardır, çünkü 1 E. D.Polivanov, Vvedeniye v yazıkoznaniye (dl a vostokovedçeskih vuzov), Editorial URCC, Moskva, 2002, s a.g.e. s. 61 8

16 bu dalın sözlükçülük, üslûp bilimi ve sözdizimi gibi alanlarda gelişigüzel ve tesadüfî bir şekilde irdelenmesinin amatörce olduğunu, fikir ayrılığı yarattığını ve başarısızlığını herkes açıkça fark etmektedir. 3 V. V. Vinogradov un çalışmaları çeşitli dillerin deyim bilimi hakkında birçok çalışmanın ortaya çıkmasına aracı olmuştur. Sistematik bilgilenin bu denli birikmesi, deyimbilimin ayrı bir dilbilim dalı olarak oluşturulmasına öncülük etmiştir. Deyimbilim tarih, edebiyat bilgisi ve ülkelerin dil bilgisi (лингвострановедение) başta olmak üzere sözcükbilimi, semantik, gramer, sesbilimi, üslûp bilimi, dil tarihi, etimoloji, metin dilbilgisi ve genel dilbilimi gibi çeşitli dilbilim dallarıyla ilişkilidir. Deyimler sözcüklerden oluşmaktadır, sözcükler ise sözcükbiliminin en önemli araştırma konusunu teşkil etmektedir. Sözcükbiliminde mevcut veriler (sözcük anlamı, sözcük biçimi, çok anlamlılık, eş anlamlılık) deyimlerin ögesel özelliklerini ve bu ögelerin farklı sözsellik seviyesini belirlemeye olanak tanımaktadır. Semantiğin çerçevesinde geliştirilen sözlüksel anlam teorisi (тео рия лекси ческого значе ния), deyimlerin semantik özelliklerinin ve deyimbilim alanında mevcut farklı anlamların belirlenmesine katkıda bulunmaktadır. Deyimlerin içinde yer alan sözcük her zaman kendi biçimbilimsel özelliklerini kaybetmemektedir ve biçimbilim aslında kaybolanın ve geriye kalanın belirlenmesine yardımcı olmaktadır. girmektedir. Deyimbilimin kapsamına sözcük birleşimleri ve tümce şeklindeki deyimler 3 B. A.Larin, Oçerki po frazeologii, Moskva, 1977, s.125 9

17 Örneğin; birleşimi; «на седьмо м не бе» (na sed mom nebe) göklerde uçmak: - sözcük «Челове к э то звучи т го рдо!» (Çelovek eto zvuçit gordo!) İnsan, gururun ta kendisidir! - tümce. Sözdizimi alanındaki veriler bu deyimlerin gramer özellikleri, gramer yapısı ve fonksiyonlarının ortaya çıkarılması açısından çok önemlidir. Deyimin kapsamındaki sözcük, belirli bir sesbilimsel şekle sahiptir; ancak gelişim sürecinde bu şekil kimi zaman değişikliğe de uğrayabilir. Örneğin; a) Eskiden kullanılan «клопо т по лон рот» (klopot polon rot) deyimi günümüzde «хлопо т по лон рот» (hlopot polon rot) - kafasını kaşıyacak zamanı yok; şeklinde kullanılmaktadır.yani, К sesi Х sesine dönüşmüştür. b) «бить баклу ши» (bit bakluşi) - aylak aylak dolaşmak; deyimi eskiden kullanıldığı gibi günümüzde de aynı şekilde kullanılmaktadır. Yani değişime uğramamıştır. Her iki durumda da fonetiğin verileri göz ardı edilemez. Dilin tarihi ve etimolojinin verileri, deyimlerin etimolojik analizi açısından önemlidir. Deyimlerin dilsel analizi aynı zamanda metinsel dilbilgisi teorilerine de dayanmaktadır. Deyimbilimcisi, deyimbilime karşı sistem-yapısal (систе мно- 10

18 структу рный) bir yaklaşım geliştirirken, dilin sistemi ve yapısı ile dilsel değerlendirme gibi genel dilbilim bölümlerini kullanmaktadır. Deyimbilimin kapsamı o denli karmaşık ve özeldir ki, onun incelenmesine yönelik çalışmalar yukarıda bahsedilen alanların yeni verilerle zenginleştirilmesine de olanak tanımaktadır. Deyimbilim deyimdeki birimlerin (фразеологи ческая еди ница) yapısında bulunan sözcüklerin uğradığı değişimler hakkındaki bilgilerle leksikolojiyi zenginleştirmekte, deyimlerin var olan ve bağımsız stilistik özellikleri hakkındaki bilgilerle ise sözcüksel stilistiği genişletmekte ve ayrıca genel dilbilimin birçok alanına ek bilgiler vermektedir. Deyimsel malzemenin analizi ülkelerin dil bilgisi açısından çok önemlidir. Buna rağmen deyimsel bilgiler, dilbiliminin diğer alanlarında çok az kullanılmaktadır. Ancak deyimsel malzemenin E. M. Vereşçagin ve V. G. Kostomarov un Dil ve Kültür isimli kitabında çok geniş ölçüde kullanıldığı gerçeği sevindirici bir olay olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kitapta yazarlar bazı deyimler kendi semantiği tarafından ya çağdaş dil anlayışı açısından eşzamanlı olarak ya da prototip-sözcük öbeğinin ulusal kültürü ile ilişkili oluşundan dolayı art zamanlı olarak bir ulusal-kültür ögesi içermektedir. 4 diye belirtmektedirler. Son yirmi yıllık dönem içerisinde deyimbilim dilbilimi içerisinde büyük bir bölüm olarak gelişmiştir: deyimbilime ve onun birçok konusuna ilişkin olarak binlerce çalışma yapılmıştır. Buna rağmen, yine de, deyimbilimin konusunun net olarak belirlenmesi ya da en azından özelliklerini ve çeşitlerini sıralayarak deyim 4 E.M.Vereşçagin, V.G. Kostomarov, Yazık i kultura: Lingvostranovedeniye v prepodavanii russkovo yazıka kak inostrannogo, Moskva, 1983, s.88 11

19 biriminin (фразеологи ческая едини ца) açık tanımının yapılması hemen hemen imkânsızdır. Çünkü deyim biriminin ne olduğu konusunda yazarların fikirleri çok farklılık göstermektedir. Aşağıda bu konuya detaylı olarak değineceğiz. 12

20 1.2 Deyimbilimin konusu ve anlamı konusundaki görüşlerin iki boyutu Dilbilimin bir dalı olan deyimbilimin kapsamına, deyimin temel özelliklerinin belirlendiği deyim sınıflandırma ölçütünün incelenmesi, dilin özel birimleri olarak deyimlerin anlam konusunun çözümlenmesi ve ayrıca deyimlerin konuşma dilindeki fonksiyonu ve bunların oluşum süreçlerinin tespit edilmesi gibi konular girmektedir. Deyim bilim hakkında çok sayıda ayrıntılı çalışma yapılmış olmasına rağmen şu ana kadar deyimin ne olduğu ve Rus dilindeki deyimlerin nasıl bir boyuta sahip olduğu konularında farklı bakış açıları ortaya çıkmıştır. Bilim adamlarının Rus dilinde kullanılan deyimlerle ilgili olarak verdikleri listeler birbirinden o denli farklıdır ki, her biri araştırma konusu oluşturacak, birbirine taban tabana zıt, hatta birbirini reddeden görüşlerdir. Ayrıca mevcut kavramlar hakkında kullanılan bilimsel terminolojide de görüş ayrılıkları vardır. Bunun nedeni deyimbilim (frazeoloji) teriminin görevleri, amaçları ve esas içeriğinin anlaşılmasındaki belirsizlikle ve ayrıca Rus dilindeki deyimlerin semantik bitişikliği (семанти ческая сли тность) açısından yeterince somut ve tek bir sınıflandırma sisteminin olmayışıyla açıklanabilir. Rus dilbilimciler arasında V.V. Vinogradov un sınıflandırma sistemi (bunun üzerine yapılan netleştirmeler ve ilavelerle) en yaygın kullanılan sistemdir. Ancak V.V. Vinogradov dan sonra Rus deyimsel sisteminde pek çok konu henüz yeni incelenmeye başlanmıştır. Aşağıda deyimbilim hakkındaki görüşleri özetleyeceğiz. Çağdaş dilbiliminde iki araştırma yöntemi benimsenmiştir. Birinci yöntemin çıkış noktası sözcüklerden oluşan, yani doğası itibariyle sözcük öbeği olan dilin bir birimi olduğudur. Bu durumda bazı bilim adamları, aralarındaki niteliksel 13

21 farklılıklara bakılmaksızın belirli bir dilde fiilen mümkün olabilen tüm somut sözcük öbeklerinin deyimbiliminin konusuna girdiği görüşünü öne sürmüşlerdir. Örneğin; Kopılenko aşağıdaki düşüncesini bizlerle şöyle paylaşmaktadır: Deyimbilim her şeyi kapsar... serbest sözcük öbekleri olarak tanımlananlar dahil olmak üzere belirli bir dilde var olan tüm sözcük birimini (лексема) de. 5 Diğer taraftan bu eğilimin sınırları içinde deyimbilimin konusuna sadece konuşma dilinde var olan deyimlerin içinden kendine has farklı özellikleriyle diğerlerinden ayrılan bazı sınıfların ve sözcük öbeği gruplarının girdiği kabul edilmektedir. Buna bağlı olarak bu tür sözcük öbeklerinin belirlenmesinde hangi özelliklerin hesaba katılacağı ve böylece ortak farklılık gösterenlerin nasıl gruplandırılacağı belirlenir. Ve sadece bu farklı sözcük öbekleri deyim olarak tanımlanabilir. Kavram koşullarına ve buna bağlı olarak da sınırlamaya bakılmaksızın genel olarak deyimbilim aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır: a) Sözcüğün geniş anlamıyla kendi içinde tamamen yeniden algılanmış sözcük öbekleri ve tamamen algılanmamış sözcük-ögeleri olan sözcük öbeklerini kapsayan bir bilimidir. Deyimbilimin kapsam ve içeriğini bu şekilde tanımlayanlar V. L. Arhangelskiy, O. S. Ahmanova ve N. M. Şanskiy dir. b) Sözcüğün dar anlamıyla kendi içinde sadece yeniden tam algılanmış sözcük öbeklerini içeren bir bilimidir. Deyimbilimin kapsam ve içeriğini bu şekilde yansıtan çalışmaları V. P. Jukov, A.V. Jukov ve Yu.P. Salodub yapmışlardır. 5 M.N. Kopılenko, Z.D. Popova, Oçerki po obşçey frazeologii, Voronej, VGU, 1972, s

22 Her iki durumda da deyimlerin sözcüksel özelliğinin yanı sıra, bunların ögelerinin sözcük birimsel özelliği bu bilim adamları tarafından tartışılmamaktadır. Deyime sözcüklerin ve sözcük öbeklerinin özelliklerinin etkileşimi olarak bakılması gerektiği tavsiye edilip, deyimin ve onunla yapısal açıdan benzeşen sözcük öbeklerinin eşsesliliğine dikkat çekilmektedir. Örneğin; a) Па па намы лил ше ю сы ну. - Baba oğluna gününü gösterdi. b) Ма льчик намы лил ше ю мы лом. - Çocuk boynunu sabunladı. a örneğinde намы лил ше ю deyim olarak kullanılmış, b örneğinde ise serbest sözcük öbeği olarak kullanılmaktadır. Rus deyimbiliminin ikinci akımı deyimin sözcük öbeği olmadığı (ne şekil, ne de içerik bakımından), sözcüklerden oluşmayan dilin bir birimi olduğu noktasından hareket etmektedir. Deyimbilimin objeleri özü itibariyle sadece genetik açıdan sözcük öbeklerine benzer. Onlar sadece etimolojik olarak, yani çağdaş dil sisteminin dışında tarihsel planda ayrıştırılabilir objelerdir. 6 Bu deyimler sözcük öbekleriyle kıyaslanabilse de niteliksel olarak onlardan farklı ve eşsesli değildirler. Deyimin incelenmesinde esas olan, onu yapılandıran ögelerin anlamsal ve biçimsel tanımı ve ögeler arasındaki ilişki değildir. Önemli olan bir bütün olarak deyimin belli bir şekli, içeriği ve konuşma dilinde kendine has kullanım özelliği olan dilin bir birimi olduğudur. Deyimbilimin yapısı kategorik olarak tek tip birimlerden oluşmaktadır. Her deyimin tarihi ve etimolojisi sözcük öbeklerinin yeniden 6 B. A. Larin, Oçerki po Frazeologii, Moskva, 1977, s

23 algılanmasına ilişkin bazı üniversal şemalara doğrudan bağlantılı olarak değil de, ögelerin semantik bitişiklik düzeyi ve sözcük öbeklerinin içindeki sözcüklerin anlamsızlaşma (desemantizasiyon) düzeyine bağlı olarak araştırılır. Bu yöntemin temel özellikleri A.İ. Molotkov tarafından «Фразеологический словарь русского языка» (Frazeologiçeskiy slovar russkovo yazıka) - Rus Dili Deyimler Sözlüğü isimli sözlüğün giriş makalesinde, «Основы фразеологии русского языка» (Osnovı frazeologii russkovo yazıka) - Rus Dilinin Deyim Esasları isimli kitabında ve diğer çalışmalarında ele alınmaktadır. N. M. Şanskiy tarafından yapılan çalışmalarda ve özellikle «Фразеология современного русского языка» (Frazeologiya sovremennovo russkovo yazıka) - Çağdaş Rus Dilinin Deyimleri isimli kitabında ifade edilen görüşler bize daha yakındır, çünkü bu bakış açısı daha gerçekçi görünmektedir. Üstelik birçok bilim adamı ve özellikle «Русский язык» (Ruskiy Yazık) - Rus Dili ansiklopedisi yazarları tarafından benimsenmektedir. Bu kaynakta deyim hakkında aşağıdaki tanım yapılmaktadır: Deyim, deyim birimi, konuşma sırasında oluşmayan (onlara şekil açısından benzeyen sözdizimsel yapılar - sözcük öbekleri ve ifadeler gibi) anlamsal olarak serbest olmayan sözcük birleşimlerinin genel adını ifade etmektedir. Sözlüksel ögelerin içindeki anlamsal değişim, onların kalıcılığı ve yeniden oluşabilirliliği deyimin birbirine bağlı üniversal ve ayırt edici özelliklerini ifade etmektedir. 7 7 F.P. Filin, Russkiy Yazık. Entsiklopediya, Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva, 1979, s

24 Şanskiy e göre de: Deyim, iki ve daha fazla tam anlamlı sözcükten oluşan, kullanıma hazır ve anlamı itibariyle bütünsel, içeriği ile yapısı açısından ise kalıcı olan dilsel bir birimdir. Deyimlerin toplamına ise deyimbilim (frazeoloji) denilmesi kabul edilmiştir. 8 «Фразеология современного русского языка» (Frazeologiya sovremennovo russkovo yazıka) - Çağdaş Rus Dilinin Deyimleri isimli çalışmasında Şanskiy aşağıdaki tanımı yapmaktadır : Deyim, sözcüksel özelliğe sahip iki veya daha fazla vurgulu ögeden oluşan, anlamı, içeriği ve yapısı itibariyle belirlenmiş (yani sabit) ve hazır bir şekilde hayata geçirilen dilsel bir birimdir 9. Dilbilimci, deyimlerin iletişim sürecinde yaratılmayan hazır ve bütünsel birimler olarak hayata geçirilen 10 yapılar olduğu için deyimin temel özelliğinin üretici dönüşümsellik (воспроизводи мость) olduğunu savunmaktadır. Örneğin; «за три девять земе ль» (za tridevyat zemel ) - dünyanın öbür ucunda, «след просты л» (sled prostıl) - sırra kadem bastı, 8 N.M. Şanskiy, Russkiy yazık v şkole, Moskva, 1957, s N.M. Şanskiy, Frazeologiya sovremennogo russkogo yazıka, Moskva, Vısşaya şkola, 1969, s a.g.e. s

25 «не чем крыть» (neçem krıt ) - laf söyleyemez gibi deyimler hafızada bir bütün olarak yer almaktadır. Deyimler için sabit ve kesin olarak belirlenmiş anlam, içerik ve yapı açısından hazır bir şekilde hayata geçirilebilirlik esastır. Deyimler, onları oluşturan ögelerin anlamlarından bağımsız ve kendine has anlamları olan önemli dilsel birimlerdir. Deyim birbirinin ardından kesin olarak belli bir sıraya göre yerleştirilen aynı ögelerden oluşmaktadır. Ancak bazı deyimlerde ise «Сгоре ть со стыда» «со стыда сгоре ть» (sgoret so stıda - so stıda sgoret ) - utancından kızarmak - kızarmak utancından, «тяну ть волы нку» «волы нку тяну ть» (t anut volınku - volınku t anut ) - işi uzatmak - uzatmak işi, örneklerde olduğu gibi, ögelerin farklı konumu gözlemlenmektedir, ancak bu tür deyimlerde onları oluşturan sözcükler iki farklı varyasyon bazında sabitlenmiştir. Deyimleri farklı kılan yapılarının geçirimsizliğidir. Deyimlerin büyük bölümü kendi içine ilave yapma imkânı vermeyen bütünsel dil birimleridir. Örneğin; «от ма ла до вели ка» (ot mala do velika) - yediden yetmişe, «во цве те лет» (vo tsvete let) - yaşamın baharında, «на седьмо м не бе (быть)» (na sedmom nebe (bıt )) - göklerde uçmak, «де ло в шля пе» (delo v şlyape) - iş avucumda. Bu tür deyimlere ilave yapmak olanaksızdır. ayrılabilir. Ancak bazı deyimlerde ögeler birbirinden bir ya da daha fazla sözcükle 18

26 Örneğin; «ни зги не ви дно» «ни зги буква льно не ви дно» ( ni zgi ne vidno ni zgi bukvalno ne vidno) - göz gözü görmüyor, zifiri karanlık; «дать нагоняй» - «какой дал папа ему сегодня нагоняй!» ( dat nagon ay - kakoy dal papa yemu sevodn a nagon ay!) perişan etmek, canına okumak. Bu örneklerde görüldüğü gibi deyim içine birden fazla sözcük eklenebilir. N. M. Şanskiy deyimlerle serbest sözcük öbekleri arasındaki farklılıkları da incelemiştir. Deyimler, üretici dönüşümsellik, anlamda bütünlük, içeriği ve yapısı itibariyle kalıcılık ve kural olarak yapı geçirimsizliği özellikleriyle farklılık göstermektedir. 11 Şanskiy e göre, deyimlerin sözcüklerden farkı şu şekildedir: bir taraftan sözcükler biçimbirim (morfem) gibi basit dil birimlerinden oluşmakta, deyimler ise sözcüksel özelliğe sahip ögelerden oluşmaktadır. Diğer taraftan da sözcükler gramer açısından bir bütün olarak şekillenmiş oluşumlar gibi ortaya çıkmakta, deyimler ise gramer açısından ayrı olarak (разде льноофо рмленные) şekillenmiş oluşumlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle deyimler belirli ayrımsal özelliklere sahiptir: 1. iletişim sırasında yaratılmayıp hafızadan bir bütün olarak çıkartılan hazır dilsel birimlerdir; 2. anlam, içerik ve yapı açısından (sözcüklerde olduğu gibi) süreklilik özelliği taşıyan dilsel birimlerdir; 11 N.M. Şanskiy, 1969, s

27 3. vurgu açısından sesli kompleksler oluşturduklarından onları oluşturan öğeler iki (ya da daha fazla) temel vurguya sahiptir; 4. konuşan kişi tarafından sözcük gibi algılanan ögelere sahip parçalara ayrılabilir oluşumlardır. Deyimler, onları serbest sözcük öbeklerinden (свобо дные словосочета ния) ve sözcüklerden ayıran yukarıdaki özelliklerin tamamına sahip olmalıdırlar. 20

28 II BÖLÜM Deyimlerin sınıflandırılmasına ilişkin yaklaşımlar Dilbilimciler deyimbilimin farklı açılarını incelemişler, ancak bugüne kadar deyimbilimin kapsamı konusunda ortak bir görüş oluşturulmamış ve Rus dilindeki deyimlerin anlamsal bitişikliği açısından tek bir sınıflandırılması yapılamamıştır. Deyimsel deyişlerin anlamsal bitişiklikleri açısından sınıflandırılması ilk olarak Fransız dilinde Ş. Balli tarafından gerçekleştirilmiştir yılında S. İ. Abakumov ise deyimleri kendi yapıları, anlamsal bitişiklikleri ve etimolojik içerikleri açısından sınıflandırmayı denemiştir. Rus dilindeki deyimlerin kendi anlamsal bitişiklikleri açısından eşzamanlı sınıflandırılması ilk olarak V. V. Vinogradov tarafından gerçekleştirilmiştir. A. İ. Efimov 1954 yılında yazdığı «О языке художественных произведений» - (O yazıke hudojestvennıh proizvedeniy.) - Edebi eserlerin dili hakkında isimli kitabında deyimleri üslupsal açıdan sınıflandırmaktadır. «Очерки по общей и русской лексикологии.» - (Oçerki po obşey i russkoy leksikologii) - Genel ve Rus leksikolojisi hakkında denemeler (1957) isimli kitabında O. S. Ahmanova deyimlerin yapısını incelemiştir. Deyimlerin daha geniş sınıflandırılması N. M. Şanskiy nin «Фразеология русского языка.» - (Frazeologiya russkovo yazıka.) - Rus Dilinin Deyimleri başlıklı kitabında verilmiştir. Burada adı geçen bilim adamı 21

29 deyimleri anlamsal bitişiklikleri, içerikleri, yapıları, kökenleri ve çok anlamlı üslupsal özellikleri açısından sınıflandırmıştır Deyimlerin anlamsal bitişikliklerine göre sınıflandırılması. Deyimlerin anlamsal bitişikliklerine göre sınıflandırılması ilk olarak deyimleri üç tipe ayıran Ş. Balli tarafından önerilmiştir. V. V. Vinogradov ise Balli nin sınıflandırmasını gözden geçirerek kaynaştırmalar (сраще ния), birlikler (еди нства) ve birleşmeler (сочета ния) olmak üzere üç tip deyim ortaya çıkarmıştır. Bu konuda V. N. Şanskiy ise V. V. Vinogradov un sınıflandırması bazında geliştirilen dört deyim grubu öngörmektedir. Bu sınıflandırma bugün genel bir kabul görmektedir. Anlamsal bitişiklik olarak N. M. Şanskiy deyimin genel anlamı ve onun ögelerinin özel anlamları arasındaki orantıyı anlamaktadır. 12 Anlamsal bitişiklik açısından dört grup deyim gösterilebilir : 1. Deyim kaynaşmaları ( фразеологи ческие сраще ния) 2. Deyim birlikleri (фразеологи ческие еди нства) 3. Deyim birleşmeleri (фразеологи ческие сочета ния) 4. Deyim ifadeleri (фразеологи ческие выраже ния) Deyim kaynaşmaları ve birlikler, yapıları bakımından anlamları herhangi bir sözcüğe ya da birleşmeye uygun olan, anlamsal olarak ayrıştırılamaz oluşumlardır. 12 N. M. Şanskiy, 1969, s.76 22

30 Deyimsel birleşmeler ve ifadeler ise anlamları onları oluşturan sözcüklerin anlamlarına eşit olan, semantik olarak ayrıştırılabilir oluşumlardır Deyim Kaynaşmaları Deyim kaynaşması bütünsel anlamı tek tek ögelerinin anlamlarıyla uyuşmayan, semantik olarak ayrıştırılamaz bir deyim türüdür. 13 Deyim kaynaşmalarında birbirinden ayrı ve bağımsız anlamlara sahip sözcükler olmadığı için deyimin anlamı farklı ögelerin anlamlarından ortaya çıkmamaktadır. Örneğin, «бить баклу ши» (bit bakluşi) - boş gezmek, haylazlık yapmak, tek sözcüğüyle - безде льничать (bezdel niçat ); «очертя го лову» (oçertya golovu) - düşüncesizce, tek sözcüğüyle - безрассу дно (bezrassudno); «и никаки х гвозде й» (i nikakih gvozdey) - yeter o kadar, tek sözcüğüyle - хва тит (hvatit); gibi deyimler objektif gerçeğin çerçevesindeki olayların koşullu anlamlarıdır ve ögelerin gerçek anlamlarından ortaya çıkmamışlardır. Türemişliğin tamamen hissedilmediği ve sözcüğün anlamı onu oluşturan kısımlarının anlamlarına hiçbir şekilde uymayan «подража ть» (podrajat ) - taklit etmek, «стремгла в» 13 N. M. Şanskiy, 1969, s

31 (stremglav) - çok hızlı, «спаси бо» (spasibo) - teşekkür gibi sözcükler de oluşumları itibariyle aynı şekilde birleşiktir. Örneğin: Стремгла в (stremglav) - acele ile, hızla, çok çabuk sözcüğünün anlamı стрем (strem) - aşağı ve глав (glav) - baş sözcüklerinin gerçek anlamlarından oluşmamaktadır. Aynı şekilde «очертя го лову» (oçertya golovu) - aklına estiği gibi, çok hızlı şeklindeki deyimin anlamı da очертя (oçertya) çevresinde ve го лову (golovu) baş sözcüklerinin anlamlarından oluşmamaktadır. Böylece deyim kaynaşmalarının bütünsel, ayrıştırılmaz anlamsal birimler gibi belirli gramer kategorileri altına sokulabilen sözcüklere eşdeğer olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu deyimlerin en üst seviyedeki anlamsal bitişikliği aşağıdaki faktörler tarafından belirlenmektedir: 1. Deyim kaynaşmalarının içinde eskimiş ve dolayısıyla anlaşılmaz sözcüklerin varlığı : «попа сть впроса к» (popast vprosak) - yaş tahtaya basmak; oyuna gelmek, «точи ть баля сы» (toçit balyası) - çene çalmak, «бить баклу ши» (bit bakluşi) - aylak aylak dolaşmak. Örneklerde eskimiş ve tek başına kullanımdan çıkmış sözcükler vardır: проса к (prosak) - ip örme tezgâhı; баля сы (balyası) - sivrileştirilmiş korkuluk direkleri; баклу ши (bakluşi) - küçük objelerin yapımı için kullanılan odun parçası; 24

32 2. Eski gramer biçimlerinin varlığı : «спустя рукава» (spustya rukava) - laf olsun diye, «сломя го лову» (slomya golovu) - şimşek gibi. Bu deyimlerde eski gramer biçimi olarak спустя, сломя (spustya, slomya) şeklindeki ulaçlar gösterilebilir (çağdaş Rus dilinde bitmişlik kategorisinin geçmiş zaman türündeki ulaçları -v ve -vşi sonekleri yardımıyla oluşturulduğu için bu sözcükler aslında спустя, сломя (spustya, slomya) değil de спусти в, сломи в (spustiv, slomiv) şeklinde olmalıdır); 3. Deyim ögeleri arasında sözdizimi bağlantısı eksikliği, sözdizimi düzensizliği ve bölünmezliğin varlığı : «как пить дать» (kak pit dat ) - mutlaka, yüzde yüz, gün gibi, «шу тка сказа ть» (şutka skazat ) - dile kolay, şaka değil, «была не была» (bıla ne bıla) - ne olursa olsun, «себе на уме» (sebe na ume) - çıkarını kollamak. Bu deyimlerde sözcükler arasında çağdaş gramer kurallarına uygun açık ve net sözdizimi bağlantıları mevcut değildir. Bu şekildeki deyim kaynaşmalarında doğrudan ve mecazi anlamlar arasındaki bağ kopmuş ve deyimler için mecazi anlam esas olmuştur Deyim birlikleri 25

33 Deyim birlikleri - anlamı onu oluşturan sözcüklerin anlamlarıyla belirlenen semantik olarak bölünmez ve bütünsel deyimlere verilen addır. 14 Deyim birliğin bölünmez bütünlüğü onu oluşturan sözcüklerin anlamlarının bir bütünsel ve genel olarak mecazi anlamla birleşmesi sonucunda ortaya çıkmaktadır : «заки нуть у дочку» (zakinut udoçku) - havayı koklamak, ağız aramak, durumu iskandil etmek; «тяну ть ля мку» (t anut l amku) hep aynı, sıkıcı iş yapmak; sevimsiz bir işle uzun süre uğraşmak; «зары ть тала нт в зе млю» (zarıt talant v zeml u) kendini harcamak, yeteneklerini kullanmamak; «семь пя тниц на неде ли» (sem p atnits na nedeli) günü gününe uymayan, ne dediği belirsiz. Deyim kaynaşmalarından farklı olarak deyim birlikleri başka sözcüklerin dahil edilmesine olanak tanımaktadır: Örneğin; «тяну ть служе бную ля мку» (t anut slujebnuyu l amku) - idari kemerleri sıkmak. Dahil edilmiş olan служе бную (slujebnuyu) - idari sözcüğü. Deyim birlik anlamsal olarak motive edilmiş, canlı ifadeye sahiptir: «уйти в свою скорлупу» (uyti v svoyu skorlupu) - içine kapanmak; «кровь с молоко м» (krov s molokom) yüzünden kan damlıyor, çok sağlıklı; «держа ть ка мень за па зухой» (derjat kamen za pazuhoy) deve kini gütmek, diş bilemek, unutmamak; «довести до бе лого кале ния» (dovesti do belovo kaleniya) (birini) çileden çıkartmak, son derece kızdırmak. 14 N. M. Şanskiy, 1969, s

34 Deyim birlikleri canlı ifadesi ve mecaziliği ile bir ölçüde deyim kaynaşmalarına benzemektedirler. 15 Ancak şekilsel içeriğin sadece art zamanlı olarak açıklandığı deyim kaynaşmalarından farklı olarak deyim birliklerinde şekilsellik ve mecazilik çağdaş dilin bakış açısından algılanmaktadır. V.V. Vinogradov bu nedenle şekilselliği sadece deyim birliklere has bir özellik olarak saymaktadır. Deyim birliğin ögeleri arasındaki ilişki iç içedir ve mecazileşme açıkça hissedilmektedir. 16 Deyim birliğini anlayabilmek için onun ögelerini mecazi anlamda algılamak gerekir. Deyim birliklerinde çağdaş dil açısından anlaşılmayan sözcükler bulunmamaktadır. Deyim birliklerine özgü özellikler özetle aşağıdaki gibidir: 1. Canlı şekilsellik ve buna paralel olarak sözcük öbeklerine benzerlik, 2. Farklı ögelerin anlamsallığının korunması, 3. Bazı ögelerin başka ögelerle değişmezliği, 4. Duygusal - çok anlamlılık açısından süslenmişlik (эмоционально экспрессивная окрашенность) 15 V.N.Teliya, Metafora v yazıke i tekste. Moskva, Nauka, s V.N.Teliya, 1988, s

35 yeteneği. 5. Ayrı sözcüklerle ya da diğer deyimlerle eşanlamlılık ilişkisine girme Deyim birleşmeler Deyim birleşmeleri - içeriğinde hem serbest anlamlı hem de deyimsel olarak bağlı anlama sahip sözcüklerin olduğu deyimlerdir. 17 Örneğin; «кроме шный ад» (kromeşnıy ad) cehennemi karanlık zifiri karanlık gülmek; «ска лить зу бы» (skalit zubı) sırıtmak, makaraya almak, alaylı alaylı «треску чий моро з» (treskuçiy moroz) - ayaz, çok soğuk bir hava; «насу пить бро ви» (nasupit brovi) yüzünü asmak. Bütünsel ayrıştırılamaz anlama sahip olan deyim kaynaşmalarından ve deyim birliklerinden farklı olarak deyim birleşmeleri anlamsal ayrıştırılabilirlilik özelliğine sahiptir. 18 Bu açıdan bunlar serbest sözcük öbeklerine benzemektedirler. 17 N. M. Şanskiy s.82 28

36 Deyim birleşmelerine özgü özellikler şunlardan ibarettir: 1. Ögelerden birinde varyant kullanma olanağı vardır, Örneğin; щекотли вый вопро с щекотли вое положе ние (şçekotlivıy vopros şçekotlivoye polojeniye) - nazik bir sorun nazik bir durum (uygunsuz) Bu deyimdeki щекотли вый (şçekotlivıy) sözcüğü aynı anlamı veren sadece вопро с (vopros) ve положе ние (polojeniye) varyantlarından biriyle kullanılabilir. 2. Çekirdek sözcüğün eşanlamsal değişimi mümkündür, Örneğin; кроме шный ад кроме шная тьма (kromeşnıy ad kromeşnaya t ma) cehennemi karanlık zifiri karanlık скоропости жная смерть внеза пная смерть (skoropostijnaya smert vnezapnaya smert ) ani ölüm kanatmak расква сить нос разби ть нос (raskvasit nos razbit nos) vurup burnu 18 N. M. Şanskiy, Frazeologiya sovremennovo russkovo yazıka. Moskva, Vısşaya şkola, 1985, s

37 Yukarıda örneklerde altı çizili çekirdek sözcükler eşanlamlı farklı sözcüklerle değiştirilebilir ve deyimin anlamı bozulmaz. 3. Deyime başka bir sözcüğün dahil edilmesi mümkündür, Örneğin; треску чий моро з (treskuçiy moroz) - ayaz, çok soğuk bir hava треску чий был моро з Yukarıdaki örnekte deyime был sözcüğü eklenmiş ve deyimin anlamı değişmemiştir. 4. Ögelerin yer değiştirme imkanı vardır, Örneğin; насу пить бро ви бро ви насу пить (nasupit brovi) yüzünü asmak ска лить зу бы зу бы ска лить (skalit zubı) sırıtmak, makaraya almak, alaylı alaylı gülmek; 5. Ögelerden biri mutlaka serbest kullanılır, diğer ise bağımlı kullanılır. Örneğin; закады чный друг (zakadıçnıy drug) can ciğer dost, can dostu закля тый враг (zakl atıy vrag) can düşmanı 30

38 Bu örneklerde deyimler iki sözcükten oluşmaktadır. Bunlardan birisi друг (drug) serbest kullanılabilir, yani sadece закады чный (zakadıçnıy) sözcüğüyle değil, pek çok farklı sözcüklerle birlikte kullanılabilir Örneğin; хоро ший друг (horoşiy drug), мой друг (moy drug), лу чший друг (luçşiy drug). Закады чный (zakadıçnıy) sözcüğü ise sadece друг (drug) sözcüğüne bağlıdır ve sadece onunla birlikte kullanılabilir. Закля тый враг (zakl atıy vrag) deyimi hakkında aynı kural geçerlidir. Üretici dönüşümsellik niteliğinin deyimlerin temel özelliği haline getirilmesi N. M. Şanskiy e V. V. Vinogradov un sınıflandırmasını daha da geliştirme ve deyim ifadeleri 19 olarak isimlendirilen dördüncü tip deyimleri tespit etmesine olanak tanımıştır Deyim ifadeleri Deyim ifadeleri - anlamsal olarak parçalara ayrıştırılabilen ve tamamen serbest anlamlı sözcüklerden oluşan, içeriği ve kullanımı açısından kalıcı deyimlere verilen addır. 20 Deyim ifadeleri kalıcı anlam ve içeriği olan hazır birimler olarak ortaya çıkmaktadır: «любви все во зрасты поко рны» (l ubvi vse vozrastı pokornı) her yaşta aşık olmak mümkün; «волко в боя ться в лес не ходи ть» (volkov boyats a - 19 N. M. Şanskiy, 1985, s a.g.e., s

39 v les ne hodit ) kurttan korkan, ormana gitmez; «всерьёз и на до лго» (vser yoz i nadolgo) çok ciddi ve sonsuza dek. Deyim ifadelerinin deyim birleşmelerden farkı, içlerinde deyimsel olarak bağlantılı anlama sahip sözcüklerin olmayışıdır. Onları oluşturan sözcükler deyim birleşmelerindeki gibi eşanlamlı farklı sözcüklerle değiştirilemez. Deyim ifadelerini oluşturan sözcükler bağlantı özelliklerine ve genel anlamlarına göre serbest sözcük öbeklerinden farklılık göstermemektedir. Deyim ifadelerini serbest sözcük ögelerinden ayıran en önemli özellik, bunların konuşma sırasında kalıcı bir içeriğe ve anlama sahip hazır kalıplar olarak ortaya çıkmalarıdır. Deyim ifadeleri arasında iki grup ifadenin olduğu göze çarpmaktadır: bildiri özelliğine sahip deyim ifadeleri ve yalın özelliğe sahip deyim ifadeleri. Bildiri özelliğine sahip deyim ifadeleri tümcelere eşdeğer yüklemli sözcük öbekleridir. Bunlar her zaman bütünsel bir ifade taşırlar ve herhangi bir yargıyı ifade ederler: «Челове к э то звучи т го рдо!» (Çelovek - eto zvuçit gordo!) insan, gururun ta kendisidir; «Суждены нам благи е поры вы.» (Sujdenı nam blagie porıvı) herkese iyilik getiren işler bizi bekliyor; vb. Yalın özelliğe sahip deyimsel ifadeler ise tümcenin sadece belirli bir kısmı ile eşdeğer olan sözcük birleşmeleridir. Bunlar her zaman herhangi bir kavramın sözcüksel şekli olarak ortaya çıkmakta ve sözcükler gibi dilde adlandırma fonksiyonunu yerine getirmektedir: «на да нном эта пе» (na dannom etape) bu 32

40 etapta; «вы сшее уче бное заведе ние» (vısşee uçebnoe zavedenie) yüksek öğretim; vb Deyimlerin içerik açısından (po sostavu) sınıflandırılması. Konuşma sırasında hafızadan bir kalıp halinde kullanılan bir birim olarak deyimlerin en önemli özelliklerden biri içeriğinin sabit kalmasıdır. Deyimlerin içerik özelliklerini (onları oluşturan sözcüklerin karakteristik özelliklerini) dikkate alarak Şanskiy iki grup deyim belirlemiştir: 1. Serbestçe kullanılan ve çağdaş Rus dilinin aktif sözcük dağarcığında yer alan sözcüklerden oluşan deyimler. Örneğin; как снег на го лову (kak sneg na golovu) aniden, beklenmedik, tepeden inme iş gibi; че рез раз по ча йной ло жке (çerez raz po çaynoy lojke) 33

41 azar azar, yavaş yavaş, gıdım gıdım; подру га жи зни (podruga jızni) eş (kadın hakkında); бро сить взгляд (brosit vzglyad) - bakmak, göz atmak, bakış fırlatmak; тоска зелёная (toska zel onaya) sıkıcı olmak; стоя ть гру дью (stoyat grud yu) sonuna kadar savunmak; взять за го рло (vzyat za gorlo) boğazını sıkmak, nefes aldırmamak. Yukarıda geçen tüm sözcükler hem deyim içinde hem de kendi başına çağdaş Rus dilinde kullanılmaktadır. 2. Sözcüksel-anlamsal (leksiko-semantiçeskiy) özelliklere sahip, yani bir başka ögeye bağlı kullanımı olan sözcükler, eskimiş ya da lehçe (diyalektik) anlamı olan sözcükler içeren deyimler. Örneğin; мура шки бегу т (muraşki begut) tüyleri diken diken olmak, tüyleri ürpermek; о торопь нашла (otorop naşla) donup kalmak; при тча во язы цех (pritça vo yazıtseh) yalan, masal, hikâye anlatmak; в объя тиях Морфе я (v obyatiyah Morfeya) uykuda olmak; вверх торма шками (vverh tormaşkami) tersine, baş aşağı; души не ча ять (duşi ne çayat ) çok sevmek; чрева то после дствиями (çrevato posledstviyami) sonucu kötü olmak; как ку р во щи (kak kur vo şçi) suçüstü yakalanmak; разби ть вдре безги (pazbit v drebezgi) param parça etmek. Altı çizili olan bu sözcükler sadece deyim içinde karşımıza çıkar ve çağdaş Rus dilinde kendi başlarına kullanılmazlar. 34

42 2. 4. Deyimlerin yapıları açısından (po strukture) sınıflandırılması. Kalıplaşmış dil birimleri olarak deyimler kendi aralarında çeşitli sentaks ilişkilerinde bulunan ve morfolojik özellikleri bakımından farklı sözcüklerden oluşan bileşik özellikli yapısal bir bütünlük şekilde ortaya çıkmaktadır. Bundan yola çıkarak Şanskiy deyimleri (onların yapılarına dayanarak) iki gruba ayırmıştır: 1. tümceye uygun deyimler (sootvetstvuyuşçiye predlojeniyu) 2. sözcük birleşimlere uygun deyimler (sootvetstvuyuşçiye soçetaniyu slov) 35

43 Yapıları açısından tümceye uygun deyimler. Yapıları açısından tümceye uygun deyimler arasından anlam itibariyle N. M. Şanskiy iki grup belirlemektedir: 1. Adlandıran (nominatif) - yaşamın herhangi bir olayını ifade eden ve tümcenin rastgele bir ögesi olarak kullanılan deyimler. Örneğin; кот напла кал (kot naplakal) dişinin oyuğuna yetmez, yok denecek kadar az; ру ки не дохо дят (ruki ne dohod at) bir işi yapacak zamanı olmamak; ку ры не клюю т (kurı ne kl uyut) paraya para dememek, denizde kum onda para; куда глаза глядя т (kuda glaza gl ad at) başını alıp gitmek, gözlerin baktığı tarafa gitmek; след просты л (sled prostıl) sırra kadem basmak; 2. Bağlantılı (communicative) - tüm tümceyi aktaran ve bağımsız olarak ya da yapısal açıdan daha karmaşık tümcenin bir parçası olarak kullanılan deyimler. Örneğin; счастли вые часо в не наблюда ют (sçaslivıye çasov ne nabl udayut) âşıklar saati bilmez; го лод не тётка (golod ne t otka) açlıkta darı ekmeği helvadan tatlıdır; ба бушка на двое сказа ла (babuşka nadvoye skazala) olabilir de olmayabilir de, belki; голова идёт кру гом (golova id ot krugom), - fazla işten başın dönmesi; нашла коса на ка мень (naşla kosa na 36