Mekalbler / Atasözleri

Transkript

1 Mekalbler / Atasözleri Başka pek çok halkın edebiyatında olduğu gibi Tatar Halk Edebiyatında da atasözleri ve deyimler büyük bir yer tutarlar. Bunlar halkın gündelik hayatında asırlar boyunca çok ciddi bir role sahip olup, bugün de içtimaî, kültürel-edebî ehemmiyetlerinden bir şey kaybetmemişlerdir. Bunların ortaya çıkması ve yayılması ise çok eski zamanlarda olmuş olmalıdır. Atasözleri ve deyimleri elimizdeki bilgilere göre şöyle tarif edebiliriz: Atasözleri, küçük hacimli, büyük çoğunluğu şiir yapısında, derin içtimaî-felsefî manaları olan manzum halk hikmetleridir. Bunların muhtevasında bir umumileştirme hakimdir. Bu yüzden aynı atasözünü farlı hal ve hadiseler için kullanmak mümkün olur. Tatar halk edebiyatında atasözleri dışında hikmet unsuru taşıyan bir tür de deyimlerdir. Bunların muhtevaları üzerinde fazla durmadan yalnızca Avızuuu aç ta aynı ey t, küzinni aç ta künni ayt. Ay nurnı kuyaştan ala. Ay yaktısı, ni hetli gine yaktı bulsa da, kuyaşnıkına çite almıy. Aynı itek bilen kaplap bulmıy. Bir kükte iki ay bulmas. Kiç karangı bulgan sayın, yuldız yaktırak bula. Kuyaş barda yuldız kürinmi. Kükke karap, cirni uyla. Çulpan kalıktı - ay battı. Yarkanat yaratmıy dip, kuyaş çıkmıy turmıy. Cıym yuldız cıyılsa da yaktılıgı ayday yuk. Ay birdi, kuyaş küpsindi. Kişi üstine ay bilen kuyaşını da çıgarmas idi. Biyik tavnın tumanı da biyik. Kişige taş atsan, üz mangayina tiyer. Kırık yıl yaftgır yavsa da, mermer taşka su ütmes. Taş çülmekke berilse de, çülmek vatıla; çülmek taşka berilse de, çülmek batıla. Tüben cirde bir tübe tavga sanagan. Altın saz tübinde de yaltırıy. Bakımı ni kader yusan da, altın bulmas. İnci bürtigi zur bulmıy. İncini it muyimna takmıylar. Ağım sudan çista bulmassın. İdil kiçmiçe ayagınnı kiptirme. Say suni bulgatırga vak balıklarnın da küçi çite. Say yılga şaltırap aga, tiren yılga - tavışsız. İşmem digen kuyidan üç eylenip su içersin. şunu söyleyelim: Deyimler, atasozlerine son derece yakındır. Ancak bunlar, şiir yapısında olmaktan ziyade, bir gramer unsuru olarak kullanılırlar. Hikmete dayanan başka türler de vardır: Dualar (alkışlar), beddualar, efsun-büyü sözleri, yeminler, kalıp cevaplar, şehir ve kasaba isimleriyle ilgili hicivler (ürteviçler) 1, şaşırtmacalar, iğneli sözler (cor süzler) vb. Bu türlerin hepsi üzerinde geniş geniş durmak mümkün olmadğmdan, son yıllarda Tatar halk edebiyatının hikmetli türleriyle ilgili pek çok çalışmalar, geniş hacimli kitaplar hazırlayan, bu tür eserleri derin bir incelemeyle ele alan Nakiy İsenbet ve X. Mahmutov'un eserlerine müracaat edilmesini okuyucularımızdan rica ediyoruz. Bunlar şunlardır: Tatar Halik Mekalleri, 1. cilt, Kazan 1959; 2. cilt 1963; 3. cilt 1967; Tatar Halik teati, Mekaller Hem Eytimner, Hazırlayan, Xuciehmet Mahmutov, Kazan Ağzını aç da ayı söyle, gözünü aç da günü söyle. Ay ışığını güneşten alır. Ay ne kadar parlak olsa da güneşinkine ulaşamaz. Ay etekle örtülmez. Bir gökte iki ay olmaz. Gece karanlık olursa, yıldız parlak olur. Güneş varken yıldız görünmez. Göğe bakıp yeri düşün. Çolpan doğdu, ay battı. Yarasa sevmiyor diye güneşlik doğmazlık etmez. Takım yıldız toplansa da aydınlığı ay gibi değil. Ay verdi, güneş çoğumsadı. İnsan, üstüne ay ile güneşi de çıkarmaz idi. Büyük dağın sisi de büyük. Ele taş atsan, kendi alnına çarpar. Kırk yıl yağmur yağsa da mermere su işlemez. Taş çömleğe çarpsa da çömlek kırılır; çömlek taşa çarpsa da çömlek kırılır. Alçak yerde bir tepe kendini dağ sanırmış. Altın, sazlık dibinde de parlar. Bakın ne kadar yıkasan da altın olmaz. İnci tanesi büyük olmaz. İnciyi it boynuna takmazlar. Akar sudan temiz olmazsın. Dereyi geçmeden ayağını kurutma. Sığ suyu bulandırmaya küçük balıkların da gücü yeter. Sığ dere şarıldayıp akar, derin dere sessiz. İçmem dediğin kuyudan üç defa dönüp su içersin. 1 Ürteviç, şehir, kasaba, köy gibi yerleşim birimlerini alaya alan, hicveden, gayesi o yöre halkını küçük düşürmek olan kalıp sözlerdir. Mesela bizdeki şu söz bu türe girer: "Olmayasın üç beldenin birinden: Divriği'den, Darende'den, Gürün'den."

2 İdil çıkkançı baltasın bire, İdil çıkkaç sabin da tuttırmıy. İsine tüşkeç, İdil kiçer. Az kitirsen sügerler, küp kitirsen tügerler. Aknı küp tavşaldırsafi, karaga eylenir. Belekeynifi zurı bulgançı, zurnın belekeyi bulu yahşi. Kiçi bulsan-zur bulırsufi, zur bulsan-hur bulırsın. Kin cirde tar utırsafi, tar cirde kin utarsın. Adaşkannı artındagı bilir, yalgışkannı yanıfidagı bilir. Yukarı mingen sayın, alga yıragrak kararga kirek. Avıl başı manara, akıl başı zamana. Vakit akça tügil, yugaltsan taba almaşsın. Zamanın niçik bulsa, bürkinni şulay ki. Yaz kaygısın kış kaygırt, kış kaygısın yaz kaygırt. Yazgı hizmet - küzgi hürmet. Ayaz künnin yaşininnen kurık. Tamçısız dingiz bulmıy. Küçlep askan çeçeknifi isi bulmas. Matur gül çeniçkili bula. Ulı yulga ülen üsmi. Ambarın bilen maktanma, aşlığın bilen maktan. Aşlık - yıl baylıgı. Ni çeçsefi şunu urırsın, di çeçsen buran urırsın. Tufrakru cir itken - izgilik kürgen, cirni tufrak itken - açtan ulgen. Arşnın baş çıgargan drennen urak yüri. Agaşnıfi tamırına balta çabıp, yafragı bilen dus bulma. Uşak yafragı kündeşli hatınnar şikilli: dlsiz künde de kıymıldap tura. Cimişli ağaç zur bulmıy. Mileş diyip kapkan idim, balan bulıp çıktı bu. Urmanbürisiz, tav kuyansız bulmas. Arıslan ayga minmese de, sikirüyi dan. Ayirılgannı ayu aşar, bülingenni büre aşar. Kulın tuyagma kum tirek, kuş ayagma di tirek. Kuyan tuzaknı unıtsa da, tuzak kuyannı unıtmıy. Kart tülkini urmannan kuvıp çıgara almaşsın. Erlen urlap kiçinir, tutsan bitke sikirir. Malın mal bulsın disen, azıgıfi mul bulsın. At bilen tibişken taynm ayağı smar. Yaman atka mingençi, ceyev yüri talgançı. Kart alaşanı kamıt sukmıy. Argamak yıgılsa aldma yığılır. Yurganın kaderi cilgefide bilinir. Kulınnıfi yahşisi atka iyerer. Dufigız ay bilen künni ayirmas. Düye yulında yük kalmas. Yüklemegen isek urınınnan kuzgalmıy. Keçenin aşamagan erimi başın avırttırır, imiş. Sarıknın yıgılganı da kürinmi, düyenyifi sürin-geni de kürine. Keçe tekesi türe bulırga yaratır. Sıyır su içer - süt bulır, yılan su içer - agu buhr. 1 Erlen: İri avurtlarında yiyeceğini yuvasına taşıyan sıçan türünden kemirici bir İdil'i geçene kadar baltasını verir; İdil'i geçtikten sonra sapım da tutturmaz. Aklına gelince İdil geçer. Az getirsen söverler, çok getirsen döverler. Akı çok kullansan karaya döner. Küçüğün büyüğü olmaktan büyüğün küçüğü olmak yeğdir. Küçük olsan, büyük olursun; büyük olsan horlanırsın. Geniş yerde dar otursan, dar yerde geniş oturursun. Yoldan sapanı ardındaki, yanılanı yanındaki bilir. Yukarıya çıktıkça daha ileriye bakmak gerek. Köyün başı minare, aklın başı zamane. Vakit para değildir, kaybedersen bulamazsın. Zamanın nasılsa börkünü ona göre giy. Bahar için kışın, kış için yazın kaygılan. Baharda hizmet (iş), kışta hürmet. Ayaz günün şimşeğinden kork. Damlasız deniz olmaz. Zorla asılan çiçeğin kokusu olmaz. Güzel gül dikenli olur. Ana yolda ot bitmez. Ambarınla övünme, buğdayınla övün. Buğday, il zenginliği. Ne ekersen onu biçersin, yel eksen boran biçersin. Toprağı yer eden, iyilik görendir: yeri toprak eden açlıktan ölendir. Çavdarın baş çıkardığı yerden orak geçer. Meyvenin olmadığı yerde pancara elma derler. Ağacın köküne balta vurup, yaprağıyla dost olma. Titrek kavak (uşak) yaprağı kıskanç kadın gibidir: yeisiz günde de kımıldayıp durur. Meyveli ağaç büyük olmaz. Mileş (üvez ağacı) deyip almıştım, balan (kartopu ağacı) çıktı. Orman kurtsuz, dağ tavşansız olmaz. Arslan aya çıkmasa da sıçraması meşhur. Ayrılanı ayı yer; bölüneni kurt yer. Tay toynağına kum dayak, kuş ayağına yel dayak. Tavşan tuzağı unutsa da tuzak tavşanı unutmaz. Kocamış tilkiyi ormandan çıkaramazsın. Erlen 1 çalarak geçinir, yakalasan yüzüne sıçrar. Malın (hayvanların) mal olsun dersen, yemin bol olsun. At ile tepişen tayın ayağı kırılır. Kötü ata binip yorulacağına yayan yürü. Kocamış aygırı koşum acıtmaz. At düşerse önüne düşer. Yorga atın kadri tırısta bilinir. Tayın iyisi ata benzer. Domuz ay ile günü ayırmaz. Deve yolunda yük kalmaz. Yüklenmeyen eşek yerinden kalkmaz. Keçinin yemediği pelini başını ağrıtırmış. Koyun düşse de görünmez, deve sürünse de görünür. Teke, bey olmak istermiş. İnek su içer süt olur; yılan su içer zehir olur.

3 Sıyırı nindi - buzavı. şundıy. Tana buzav tarlavda, ügiz buzav ülende. Bir ügiznin mügizine suksan, nün ugiznin tuyagı şakıldar. Meçi bulmagan cirde tıçkannar huca. Avıl iti talaşır, büri kilse yaraşır. İrni avga barganda gına aşatmıylar. Belekey küçikayudan kunkmıy. Kanatıbeyli kuş uşmas. Akkuş ayağına su yukmas. Büdene simirip batman bulmas. Bürkitnin uyası biyik taşta bulır. Karakuş ta kuyaştan arı küterile almıy. İdil kargası İdil ibine, Cayık kargası Cayık çayına uçar. Bir karlıgaç kilip yaz bulmıy, bir sayiskan kilip kış bulmıy. Bir çibiş algan karçıga ikincisine yene kaytır. Kuzgınga da üz balası bılbıl kürinir. Kügerçin balası, küriksiz bulsa da, üskeç kügerçin bula, di. Aldan kıçkırgan kükinin başı taz bula. Pisnek bir butakta uzak utırmas. Sandugaç sayraganda turay tik tura. Sıyırçık bala çıgargançı gına şayrıy. Bir tartarga dünya tar. Turna da kıyblaru taşlap tugan cirine kayta. Turgay kilgen-tugız künkarkalgan. Tutıy süyli bilse, kürke tik tura bile. Avcı çıpçıkka tuzak kurmas. İki şunkar sugışsa, bir kargaga cim bulır. Ayırılgan kaz tuplangan kargaga cim bulır. Tavik birer bürtik çüplep te tuk tura. Kart eteç kıçkıruçan bula. Aptırgan ürdek külge artı bilen çumar. Balık aşagan tuk bulır, tiz buvıru yuk bulır. Agulı yılan üçin agusız tuzbaş yılarını ütireler. Ana kurt gayretli bulsa, umarta kuvetli bulır. Alla helak itim digen kırmıskasına kanat üstirir. Kurt agaçmı içten aşıy. Kırmıska kayçan yangır bulasın bilip iş ite. Agaçnın başın kissen, tübi kalır; ikinin birse ülse, birsi kalır;yalgıznın üzi ülse, kimi kalır? - Mingen atı, kigen turu yatka kalır. Yurttan ayirılgan ilni yav çabar. Yalgız yal kürmes, kümek aru bilmes. Abzar satıp alma, kürşi satıp al. Kalanın urtasında, avılrun çitinde tur. Uram küzsiz bulmas, urman kulaksız bulmas. Avızrn tuh kan bulsa da, düşman aldında tükirme. Duşmanra kuy dip uylama, büri dip çuyla. Devlet kadiri bitkeç biline, dus kadiri ülgeç sizile. Yana duşlar tap, iskisin taşlama. îneği neyse buzağısı odur. Dişi buzağı tarlada, erkek buzağı çayırda. Bir öküzün boynuzuna vursan bin öküzün toynağı şakıldar. Kedinin olmadığı yerde sıçanlar ev sahibi. Köy iti dalaşır, kurt gelse anlaşır. İte avda yemek vermezler. Enik ayıdan korkmaz : Kanadı bağlı kuş uçmaz. Kuğunun ayağında su durmaz. Bıldırcın semirip batman olmaz. Kartalın yuvası büyük taşta olur. Kartal güneşten yükseğe çıkamaz. İdil kargası İdil boyuna; Cayık kargası Cayık boyuna uçar. Bir kırlangıç gelmesiyle bahar olmaz; bir saksağan gelmesiyle kış olmaz. Bir piliç alan doğan, ikinci defa yine gelir. Güvercin yavrusu, çirkin olsa da, büyüdüğünde güvercin olur. Vaktinden önce Öten guguk kuşunun başı kel olur. Baştankara, denizi yakamaz. Saksağan bir dalda fazla oturmaz. Bülbül öttüğünde turgay sessizce durur. Sığırcık yavru doğurana kadar öter. Bir yelveye dünya dar. Turna da kıbleyi bırakıp doğduğu yere gider. Turgay gelmiş: Dokuz gün kar kalmış. Papağan konuşabilse hindi sessiz durabilir. Avcı, serçeye tuzakkurmaz. İki sungur dvüşse bir kargaya yem olurlar. Ayrılan kaz, birleşen kargalara yem olur. Tavuk bir iki taneyle de tok durur. Kart horoz bağırgan olur. Şaşkın ördek göle kıçından dalar. Balık yiyen tok olur, diz bağlan çözülür. Zehirli yılan için kara yılanı (zehirsiz yılanı) öldürürler, Ana arı gayretli olsa, kovan kuvvetli olur. Allah öldürmek istediği karıncaya kanat verir. Kurt ağacı içten yer. Karınca ne zaman yağmur yağacağını bilerek çalışır. Ağacın başını kessen dibi kalır; İki kişiden biri ölse biri kalır; yalnız ölse kimi kalır? Bindiği atı, giydiği donu ele kalır. Yurttan ayrılan boyu düşman basar. Yalnız olan rahat görmez; yardımlaşan, yorulma bilmez. Ağıl alma, komşu al. Kalenin ortasında, köyün kıyısında dur. Sokak gözsüz olmaz, orman kulaksız olmaz. Ağzın dolu kan olsa da düşman önünde tükürme. Düşmanı koyun sayma, kurt say. Devlet (zenginlik) kadri bitince, dost kadri ölünce bilinir. Yeni dostlar edin, eskisini bırakma.

4 Azamat irnin balası üstine yav kilse de mufiay-mas. İr yiğit üyde tuvar, yavda ülir. Yavga barsan - barın bar, davga barsan - birin bar. Avız açıp kişiden tilengennen tavga barıp tiri ayu tutu cinilerek. Bay - sangırav, türe - sukır. İr iki süylese - üzine bela han iki süyılese- yıline bela. Suda sultan bulsan, vezirin çurtan bulsın. Harının aldırman, atnıfi artman uzma. Yakası yuk tun bulmas, zakunı yuk yıl bulmas. Avır içke bilen bar, kıyu içke yürek bar. Mirini süylegennen birni işlep kürsetü artık. İş süygen kişige kün de urak üsti. İşki mavıkkan kişinin içi puşmıy. Usta barda kulın tıy, ustaz barda tilin tıy. Avıru bir üler, irinçek kün de üler. Tırışlık behit kitirir, yalkavhk açtan ütirir. Unmagan uyin buzar, rintek cıym buzar. Citizge yüz üliş, cibigenge bir üliş. Yalkavga mal bitmes, sıyırga yal bitmes. Uyin kibik cifül işten sun duyinı bula. Adaşkan kişige it ürgen sandugaç sayravınnan da lezzetlirek tuyıla. İrak yulga çıkmıyça, atınnın yakşı-yamanlıgm bilmessin. Yul kugan kaznaga uçrar, süz kugan belage uçrar. Kininin kim ikenin ddi künlik yulga çıkkaç bilirsen. Tayaksızga tayak bul kara tünde, mayaksızga mayak bul ulı yulda. Al tegermeç kaydan yürse, art tegermeç şunnan yürir. Bay bireçegin mal bilen, yarlı tir bilen tüli. Baylarga kün de beyrem, kün de tuy, yarlığa kün de hesret, kün de uy. Bir yarlı kişi eytken: "Bu bi gacap, bay kisesine akça cıralp kire, minim kisege yılap kire de, sunduk dulap çığa", - digen, di. İlde beyrem: bayda - meydan., yarlıda- eyren. Yarlılıktan yahşi nerse yuk, yatıp aşar aş bulsa. Barlık tınştınr, yuklık urıştırır. Yuk kadirin bar bilmes, aç kadirin tuk bilmes. Agaçak kan tamırdan turmıy, çıgaçak akça yançıkta turmıy. Bir kişi kilmegennen bazar tuktalmıy. Satkan vakıtta bir küz açık bulsa da yarıy, algan vakıfta iki kuzen de açık bulsm. Birip yaman bulgançı biri yaman bul. Ecet külip kile, yılap kite, di. İl yüge sıyar, üy üyge sıymas. Tursan - yurtın, ülsen kabirin kin bulsın. Kündiz çıra yandırgan kiçin karangıda utınr. Bir ağaç miçte de yanmas, iki ağaç dalada da sünmes. Yiğit adamın çocuğu üstüne düşman gelse de kederlenmez. Er yiğit evde doğar, savaşta ölür. Savaşa gitsen varlığın olur, davaya (kısır çekişmelere) gitsen birin olur. El açıp başkasından istemekten, dağa gidip diri ayı tutmakkolay. Zengin sağır olur, bey kör. Er iki söylese özüne belâ; han iki söylese iline belâ. Suda sultan olsun, vezirin turna balığı olsun. Sultanın önünden, atın arkasından geçme. Yakasız gömlek, yasasız il olmaz. Ağır işe bilek var, korkulu işe yürek var. Bin söylemekten bir işleyip göstermek y'eğdir. İşi seven kişiye her gün orak biçme. İşi seven kişinin içi sıkılmaz. Usta varken elini tut, üstad varken dilini tut. Hasta her gün ölür, üşengeç her gün ölür. Çalışkanlık mutluluk getirir: tembellik açlıktan öldürür. Beceriksiz oyun bozar; akılsız meclis bozar. Becerikliye yüz pay, emsize bir pay. Tembele mal bitmez, sığıra istirahat. Oyun gibi hafif işinten sonra duyum (en zor yeri) olur. Yolunu kaybetmiş adama köpek havlaması, bülbül sesinden tatlı gelir. Uzun yola çıkmadan atının iyi olup olmadığını bilemezsin. Yol kovan (giden) hazineye uğrar, söz kovan belâya uğrar. Kimin kim olduğunu yedi günlük yola çıkınca anlarsın. Dayanaksıza dayanak ol kara günde; ışıksıza ışık ol ulu yolda. Ön teker nereden gitse arka teker oradan gider. Zengin borcunu mal ile, fakir ter ile öder. Zengine her gün bayram her gün düğün; fakire her gün keder her gün hüzün. Fakirin biri şöyle demiş: "Ne acayip, zenginin kesesine akçe şarkı söyleyerek giriyor, benim keseme ağlayarak girip yine hiç durmadan çıkıyor. Bugün bayram: Zenginde meydan, fakirde ayran. Fakirlikten güzel şey yok: Yatıp yer, aş olsa. Varlık çalıştırır, yokluk vuruşturur. Yok kadrini var bilmez, aç kadrini tok bilmez. Akacak kan damarda durmaz, çıkacak akçe kesede durmaz. Bir kişi gelmedi diye pazar bozulmaz. Satarken bir gözün açık olsa da yeter, alırken iki gözün de açık olsun. Verip kötü olacağına vermeyip kötü ol. Borç gülerek gelir, ağlayarak gider. II ile sığar, ev eve sığmaz. Dursan, evin; ölsen kabrin geniş olsun. Gündüz çıra yakan gece karanlıkta oturur. Bir ağaç ocakta da yanmaz; iki ağaç çayırda da sönmez.

5 : Utnı kürgeç, mamıktan tütin çığa. Aktıktan kim kire, kapkam şul yabar. Buyıfta karap kiyim kis. Tikkenni sütersen, kiskenni nişlersin. Ağaç kürki - yafrak, edem kürki - çüprek. İske kiyimrvi baplaganın-yafta kiyimni sakla-ganın. Asıl tüyme zur bulmıy, anı takkan hur bulmıy. Baş küpmi üsse de, bürik üstin. İtik kidim dip, çabatannı çıganp taşlama. Avız küngen açı katık künmegen kaymaktan yahşırak. İt kürmegenge üpke tansık, upke kürmegenge şulpa tansık. Talaşlı tabınga şaytan iyeleşir. Az aşadım dip birvakıtta da ükinmessin. Aş aşka, urını başka, bulsa tabakta, turmas tamakka. İserek duştan ayık düşman artık. Buş miçkenin tavışı şep bulsa sa, faydası yok - yartı kaza. Altı kunak - altı kaza, ceyveli konak yartı kaza. Sirek barsan, süyikli bulırsın. Akılsız başka altm bürik fayda birmes. Yangır yavganda bala başı cel, künil küzi kürmese. Avız bir, kulak iki: süyle bir, tınla iki. Açıkyüz - nur üstine nur. Kazan kayda - süz şunda, sılu kayda - küz şunda. Bilinnen biyik sikire almıysm. Batkan ayak çılangan. Yatkan ağaç yal tabar, yürgen ayak mal tabar. Ağaç biline cimişinnen, edem - kılanışınnan. Yürek bilen aldırmasan, til gine yardım itmes. Künilin rehet bulsın disen, vücdenmnı saf tut. Edem küyigi bulgançı urman kiyigi bul. Az bulsa da, üz akılın bulsın. Akıllılar yanına barsan, angıranı iyertme. İki tintek kuşılsa - yav bula, iki iple kuşılsa - tav bula. Tilirge kıngırav taksalar, cizninbeyesi altınga çıgar idi. Yulerler meclisinde akıllı mezek kürinir. Aşıkkan abmıp yıgılgan, sabır itken muradına çitken. Sabırlı - sultan, sabırsız - şaytan. Maktançı kişinin bar akılı maktanuga kiter. İzgiligin tigen kişinin yavızlıgınnan saklan. Yunsizge maylap birsen, yuyiş dip eytir, di. Yamannı kürmegen yakşımn kadirin bil. Açu aldan yüri, akıl arttan yüri. Hıyanetli kişi kurkuçan bula. Yarlılıkta yar tabılsa, kuzgalak ta aş bula. Abruylı yigitke ecelli kuyan yulıga, di. Altm kürgeç ferişte, kız kürgeç evliya yuldan yazgan, di, Kızınrun tüsyin maktama, çşyin makta. Otu görünce pamuktan duman çıkar. Arkadan kim girerse kapıyı o kapar. Boyuna bakıp elbise kes. Diktiğini sökersin, kestiğini neylersin? Ağaç yakışığı yaprak, adam yakışığı kıyafet. Eski giyim keyfine bakanın, yeniğiyim saklayanın. İyi düğme büyük olmaz, onu takan hor olmaz. Baş ne kadar büyüse de börk ondan üstündür. Edik giydim diye çarığını atma. Karın doyuran ekşi yoğurt, doyurmayan kaymaktan yeğdir. Et görmeyene ciğer garip, ciğer görmeyene çorba garip. Kavgalı sofraya şeytan oturur. Az yedim diye hiç bir zaman pişman olmazsın. Aş aşa, yeri başka, olsa tabakta, durmaz damakta. Sarhoş dosttan ayık düşman iyidir. Boş fıçının sesi güzel olsa da faydası yok. Çölmekçinin on günde yaptığını deynek bir vuruşta yok eder. Atlı misafir altı afet; yaya misafir yarım afet. Seyrek gidersen, sevimli olursun. Akılsız başa altın börk fayda vermez. Yağmur yağsa yavrunun başına yazık; dolu yağsa. kendi başına yazık. Baş gözünden ne fayda, gönül gözü görmezse. Ağız bir, kulak iki; söyle bir, dinle iki. Açık yüz, nur üstüne nur. Kazan nerede, söz orada; güzel nerede, göz orada. Belinden yukarı kalgıyamazsın. Batan ayak ıslanmış. Yatan ayak dinlenir; gezen ayak mal bulur. Ağaç meyvesinden bilinir, adam davranışından. Yürek ile aldırmazsan dil de yardım etmez. Gönlün rahat olsun dersen vicdanını saf tut. İnsan derdi çekeceğine ormanda hayvan ol. Az olsa da öz aklın olsun. Akıllıların yanına gidersen, akılsızı götürme. iki emsiz birleşse düşmanlık olur; iki becerikli birleşse dağ olur. Delilere çıngırak taksalar, pirincin fiyatı altın gibi olurdu. Ahmaklar meclisinde akıllı, gülünç görünür. Acele eden yıkılıp düşmüş, sabır eden muradına erişmiş. Sabırlı sultan, sabırsız şeytan. Övüngen kişinin bütün aklı övünmeye gider. İyiliğini anlatan kişinin kötülüğünden korun. Akılsıza yağlayıp versen, ıslak der. Kötüyü görmeyen iyinin kadrini bil. Öfke önden gider, akıl arkadan yürür. Hain adam korkak olur. Fakirlikte yar bulunsa, kozalak da aş olur. İtibarlı yiğidin karşısına eceli gelmiş tavşan çıkarmış. Altın görünce melek, kız görünce evliya yoldan çıkarmış. Kızının güzelliğini övme,, işini öv.

6 Yakşı kız - yakadagı kundız, yakşı yiğit -havadaki yuldız. Turmış iterge üzinnen yakşı iptesin bulsın. Nikah hükimi - ulı hükim. Kilin kayniş tufragınnan alına. Argamak atnm bilgisi - az utlar da küp yuşar, azamat irnin bilgisi - az süyler de küp tınlar. İrmin digen yigitnin içinde iyerli at yatır. Atım bar dip atlanma, hatınım bar dip maktanma, Hatın kineşi hanga yarıy. Alama bulsa da, ir yahşi; sukır bulsa da kız yahşi. Anadan birev de külmek bilen tumagan. Balan bullmıyça anan kadirin bilmessin. Behitli bulgan kişinin ulı ipli, kızı kürikli bulır. Yetimnerifi beyremi - yana külmek kigende. Alıp andan tuvar, argamak biyeden tuvar. Anan ügi bulsa, atan üzinnniki bulmas. Ağacına küre alması, anasına küre balası. Azamat irnin balası üstine yav kilse de munaymas. Ata tilin ul ala, ana tilin kız ala. Kardeş kardeşni kabirge kader taşlamıy. Ağanı kürip ini üser, apanı kürep sinil üser. Kayinanası nindi - kilini şundıç Tuganga tugan tabılır, yatka bela yağılır. Behit bir kilse, aldı bilen de, artı bilen de kile. Küz yaşi cirge tamsa da kipmi. Altmışka çitken kişige hannar nefisi kire. di. Kırıkta kuyan atmagan altmışta bulan atmas. Avırmagan - savlık kadirin bilmes. Bulır - bulmas kişige dilbige buyı tül birir, digenner. Avızdan çıkkan süz - havaga ceyıle, tüz. Bir yahşi süz miri künilnin cerehetin tüzete. Tatlı süz eytip tilin sınmas. Yala tili yılannan yaman. Mekalni adem çıgarmıy, zaman çıgara. Bilim-bilgiçlik patşalıktan yugarı. Galim üler - süzi kalır, yürgen cirinde izi kalır. Nadan derecege umıtıla, galim - kamillikke. Tili bilsefi - tilek, tili bilmesen - imgek. Alla, birse kalma, çıgarıp kuyar yulma. Hudaydan uzıp patşaga barıp bulmıy. Eytimner / Deyimler İyi kız, yakadaki kunduz (kürkü); iyi yiğit, havadaki yıldız. Ömür sürmeye kendinden iyi eşin olsun. Nikâh hükmü, ulu hüküm. Gelin kaynana toprağından alınır. Argamak at (yarış atı), az otlar çok yatar; babayiğit az söyler, çok dinler. Erim diyen yiğidin içinde eğerli at yatar. Atım var deyip atlanma, hatunum var deyip övünme. Hatun aklı Hana yarar. Fakir olsa da delikanlı yeğ, kör olsa da kız yeğ. Anadan hiç kimse elbiseyle doğmaz. Çocuğun olmayınca ananın kadrini bilmezsin. Bahtlı kişinin oğlu efendi, kızı güzel olur. Yetimlerin bayramı, yeni elbise giydiklerinde. Alp anadan, argamak (yarış atı) kısraktan doğar. Anan üvey olursa, baban senin olmaz. Ağacına göre elması, anasına göre yavrusu. Yiğit adamın çocuğu üstüne düşman gelse de kederlenmez. Baba dilini oğlu alır, ana dilini kız alır. Kardeş kardeşi kabire kadar bırakmaz. Abiyi görüp kardeşi büyür, ablayı görüp kız kardeşi büyür. Kaynanası nasıl, gelini öyle. Dosta dost bulunur, yabancıya belâ gelir. Baht bir defa gelirse önüyle de arkasıyla da gelir. Göz yaşı yere damlasa da kurumaz. Altmışa varan kişiye hanların nefsigirermiş. Kırkında tavşan vurmaya altmışında geyik vurmaz. Hasta olmayan sağlığın kadrini bilmez. Olur olmaz kişiye, dizgin kadar dil verir, demişler. Ağızdan çıkan söz, havaya yayılır, doğruca. Bir güzel söz bin hasta gönlü iyileştirir. Tatlı söz söylemekle dilin kırılmaz. Dedikoducunun dili yılandan kötü. Atalar sözünü adam çıkarmaz, zaman çıkarır. Bilim, uzmanlık, padişahlıktan yüksektir. Alim ölür sözü kalır, yürüdüğü yerde izi kalır. Cahil mertebe ister, âlim kâmillik. Dil busen, dilek; dil bilmesen emek (dert). Allah verse kuluna, çıkarıp koyar yoluna. Allah'tan geçip Padişaha varılamaz. Kük bir sinin baş turında gına tügil. Taş üstinde taş kalmay. Altın içinde yüzü. Anın küli tiren. Ak bilen karanı ayıra bilmev. İki arada, bir tunda kalu. Ceyin üyde buz kiptirip, kısan sugan satalar. Senek bilen kürekni ayıra almav. Gök bir senin başının üstünde değil. Taş üstünde taş kalmamak. Altın içinde yüzmek. Onun gölü derin. (Derin düşünceli, derin fikirli) Ak ile karayı ayıramamak. İki arada bir derede kalmak. Yazın evde buz eritip kışın soğan satarlar. Yel nereden eserse o da oradan keser.

7 "Cil tigirmeni ikenin bilem, suvı kaydan kire?" - dim. Buday bulası cirge buray bulıp kalgan. Pisken saikan, tüşken-kalgan. Ağaç arasınnan urman kürmegen. Kekri kayınga tiretü. Urmanı üsmegen, agaçı kismegen. Arkılı yatkan agaçnı buyga alıp salmıy. Sukır avcı kıyık atıp tun tidirgen tüsli. Bürinift turu yakşı da bit, minim üçin tigilmegen. Yumran tişigine su salgaç çıkkan şikilli.. Kuyrıkra but arasına kıstım. Atına tügil, çanasına kıngırav takkan. İne küzinnen duya kürü. Mangayına isek tipmegen. Avızında it balalagan. Avız bilen kuş avlapyürü. Auga yılekken balık şikilli. Bizge yudnk bilen suksan, üz yudrıgın avırtır. Aftdıy gına han kızında da bula. Bügin tabip, irtege kabıp. İşlemegen işi yuk, can tındırgan tüşi yuk. Ayak üsti yuklap yürü. Yulıma küre yürişim, üzime küre ülişim. At mingeç atasın unıtkan. Anası şulay sulayın, tartıp ciber kurayin. "Yel değirmeni olduğunu biliyorum, suyu nereden geliyor? diyorum. Buğday olacak yerde boray (kara buğday) olmuş. Pişmiş şalgam, düşmüş, kalmış. (Beceriksiz, akılsız adam hakkında) Ağaç arasından orman görmemiş. (Akılsız, aptal kişi.) Yılık (eğri) kayına yaslamak. (Aldatıp her şeyini almak) Ormanı yetişmemiş, ağacı kesmemiş. Enine yatan ağacı alıp boyuna koymuyor. Kör avcının boşa atıp denk getirmesi gibi. Kurdun elbisesi güzel ama, benim için dikilmemiş. Sincap deliğine su salınca çıktığı gibi. Kuyruğunu apış arasına kıstırmak. Atına değil, kızağına çıngırak takmış. İğne deliğinden deve görmek. Alnını eşek tepmemiş. Ağzında it eniklemiş. Ağzıyla kuş avlayıp gezmek. Ağa takılmış balık gibi.. Biz'e yumruk vursan, kendi yumruğun acır. Böylesi han kızında da olur. Bu gün bulup yarın yemek. İşlemedik işi yok, cana huzur veren düşü yok. Ayakta uyuyup gezmek. Yoluma göre yürüyüşüm, kendime göre payım. Ata binince babasını unutmuş. Orası öyle, öyle olmasına; ama sen yine öttür kavalını. Alkışlar / Dualar Alla kuet birsin, canına savlık birsin. Alla rehmetinde bulsın. Baldan rehim itigiz, maydan avız itigiz, dünyada balday tatlı, mayday tuk bulıp gumır itigiz. Beyrem mübarek bulsıni meclis tügerek bulsın. Gumırin uzın bulsın. Dünyaların tigiz bulsın, balaların iğiz bulsın. Yürgeninde yulın. bulsın, Huzır ata yuldaşın bulsın. Kürgenge kürkem sabırlık birsen, kürmegenge kürsetmesin. Mangayin yuldızlı bulsın, bürkin kundızlı bulsın. Mini süyindirgen üçin huday sini süyindirsin. Muradına iriş! Nahagınnan, hagınnan huday saklasın. Rehmet tüşkire, devlet ifvgiri. Sina huday ümit itmegen cirden birsen. Tuylar mübarek bulsın, yeşler başına bebit kunsın, üyleri bala bilen tulsın. Tuyları kutlı bulsın, nigizleri nıklı bulsın. Tenri yardım itsin. Feriştenin "amin" digen çağına tun kilsin. Huday ak turmışlar birsin. Huday til açkıçlan birsin. Allah kuvvet versin, canına sağlık versin. Allah merhamet etsin. Buyurun baldan yiyin, yağın tadına bakın; dünyada bal gibi tatlı, yağ gibi tok ömür sürünüz. Bayramınız mübarek, meclisiniz bereketli olsun. Ömrün uzun olsun. Dünyaların eşit olsun; çocukların ikiz olsun. Yolun açık olsun, Hızır ata yoldaşın olsun. Görene güzel sabır versin, görmeyene göstermesin. Alnın yıldızlı olsun, börkün kunduzlu olsun. Beni sevindirdiğin için Allah da seni sevindirsin. Muradına eriş. Haksızından, haklısından Allah saklasın. Rahmet yağsın, devlet versin. Allah sana ümit etmediğin yerden versin. Düğünler mübarek olsun. Gençlerin başına devlet konsun, evleri çocukla dolsun. Düğünleri kutlu, temelleri sağlam olsun. Tanrı yardım etsin. Meleklerin "amin dediği vakte denk gelsin. Allah güzel ömür versin. Allah zihin açıklığı versin.

8 Huday yazmasın! Yazsa da buzsın. Heyirli kaza bulsın, kalganı taza bulsın. Heyirli segatte! Heyirli tün! Heyirli yul! İşlerigiz temli bbulsın. Yulın ak süttey bulsın. Yuragıfi yuş bulsın, kurıkkanıfi buş bulsın. Yatkan cirin mamık bulsın Üylenüvin ufi bulsın, başı-ahırı şul bulsın. Üstevli mal bulsın. Cılı teninde tuzsın. Allah yazmasın! Yazsa da bozsun. Hayırlı kaza olsun (Geçmiş olsun manasında), sonrası sağlık olsun. Hayırlı saatte. Hayırlı geceleri Hayırlı yolculuklar! İşiniz denk gelsin! (Allah işinizi denk getirsin) Çayınız afiyet olsun. Yolun ak süt gibi olsun. Yorduğun hayırlı çıksın, korktuğun boş çıksın. Yattığın yer pamuk olsun. Düğünün hayırlı olsun; başı da sonu da böyle olsun. Malın ziyade olsun. Üstünde eskisin. Kargışlar / Beddualar Avızınnan di alsın, iltip kuyınına salsın. Aktık künifi bulgırı. Aldagannıfi anası ülsin. Alla kaşında tutkın bulsın. Allanın kaheri tüşsin. Allanın legnetleri yavsın. Arpan-kürpen aş bulsın, tamagıfia taş bulsın. Aç-yalangaç yürme, ir reheti kürme. Aşaganın aş bulsın, tamagıfia taş bulsın. Aşatkan aşlarım, itken yakşılıklarım tutsın. Ayakların kuzen cıyirgırı. Başı bitsin. Başına bulsın. Bugazına arkılı kilgiri. Behetinni yutsafi idi. Gumirin kıska bulgırı. İki kuzin çeçrep çıksın. Yüzift yüztüben kitsin Yüzifi kara bulgırı. Kadalıp kitkiri. Kargışın kazık başına. Kargışına - kargışım. Kaher sukkırı. Kulı kurışsın. Küzifi tişilip çıkkırı. Kürgenin kürmegenin şul bulsın. Legnet kine suksa idi. Miyin çirgiri. Minnen alsın, sina birsin. Muyinnarı sıngın. Muyinıfi astına kelsin. Mefigilik temug kisevi bulıgız. Nelet tüşkere. Pıçak kirgiri. Tamagıfia pıçak bulıp utırsın. Tamagıfia taş kirgiri. Tilin kurıp tüşsin. Tiline çuvan çıkkırı. 1 Bir tür çorba. Ağzından yel alsın, götürüp koynuna salsın. Son günün olsun. Aldatanın anası ölsün. Allah huzurunda mahkûm olsun. Allah kahretsin. Allahın laneti yağsın. Arpan, kepeğin aş olsun, damağına taş olsun. Aç sefil gezme, koca rahatı görme. Yediğin aş 1 olsun, damağına taş olsun. Yedirdiğim yemekler, ettiğim iyilikler tutsun. Ayaklarına kulunç girsin. Başı batsın. Başına olsun. Boğazına takılsın (boğazında kalsın) Bahtını yutasın. Ömrün kısalsın. İki gözün çıksın. Yüzün yüz üstü gitsin. Yüzün kara olsun. Baş aşağı gidesin. Bedduan kazık başına Bedduana, bedduam. (Allah) Kahretsin. Eli kurusun. Gözün çıksın. Gördüğün görmediğin bu olsun. Lanet olsun. Beynin çürüsün. Benden alsın, sana versin. Boynun kırılsın. Boynun altına gelsin. Ebediyyen cehennem odunu olun. Lanet olsun. Bıçak girsin. Damağına bıçak olup otursun. Damağına tasgirsin. Dilin kurusun. Dilinde çıban çıksın.