O genellikle kayaç rezervuarlannda daha yüksek miktarda bulunmaktadır (Clark and Fritz, 1997). 8

Transkript

1 TR JEOTERMAL SİSTEMLERDE YAPILAN İZOTOP HİDROLOJİSİ ÇALIŞMALARI:AFYON ÖMER-GECEK JEOTERMAL SİSTEMİ ISOTOPE HYDROLOGY STUDIES IN GEOTHERMAL SYSTEMS: AFYON-ÖMER-GECEK GEOTHERMAL SYSTEM Berrin AKAN Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji (Hidrojeoloji) Mühendisliği Bölümü, 06532, Beytepe, Ankara. ÖZET Günümüzde, termal suların kökeni ve yüzeye çıkış mekanizması ile ilgili ayrıntılı bilgi edinmek amacıyla izotop tekniklerinin kullanımı oldukça yaygın bir hale gelmiştir. Jeotermal sistemlerde kullanılan başlıca izotoplar 18 O, 2 H ve 3 H izotoplarıdır. Bunlardan 8 O ve 2 H gibi duraylı izotoplar hidrolojik koşullar ve akışkanı etkileyen süreçlerin değerlendirilmesinde belirgin bir rol oynamaktadır. Öte yandan, 3 H gibi radyoaktif izotoplar, yaş tayini ve jeotermal rezervuarlara güncel soğuksu karışımının belirlenmesi gibi özel problemlerde yaygın olarak uygulanmaktadır. Son yıllarda jeotermal sistemlerde yapılan izotop çalışmaları, termal suların büyük bir çoğunlukla 18 meteorik kökenli olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Ancak, termal sulara ait O- 2 H grafikleri incelendiğinde bunların meteorik doğrudan sapma gösterdiği ve belirli bir yönelime sahip olduğu belirlenmiştir. Bu durum ise genellikle, yüksek sıcaklıklarda meydana gelen su-kayaç ilişkisi sonucu termal suların 18 O'ce zenginleşmesine bağlanmaktadır. Bu çalışma kapsamında Türkiye'deki önemli jeotermal alanlardan biri olan Afyon Ömer-Gecek jeotermal sistemine ait izotop verileri yorumlanmıştır. Buna göre bölgede yer alan termal sular, meteorik kökenli olup, soğuk sulara göre daha yüksek kotlardan beslenmektedir ve yeraltında daha uzun bir dolaşım süresine sahiptirler. Buna bağlı olarak da 18 O içeriğinde, yüksek sıcaklıktan kaynaklanan su-kayaç etkileşimine bağlı tipik bir zenginleşme görülmektedir. Anahtar kelimeler: Afyon, Ömer-Gecek, izotop, jeotermal, oksijen-18, döteryum Abstract Nowadays, isotope techniques commonly used for defining the origin and flow direction of thermal waters. In many stages of geothermal development, stable isotopes such as 18 O and 2 H have distinct roles in defining the hydrological conditions and evaluating processes that affect the fluids. Radioactive isotopes such as 3 H, on the other hand, are applied in specific problems as, dating and detection of recent coldwater inflow into geothermal reservoirs. Recent years, the isotopic investigation of geothermal systems indicates that geothermal fluids originate mainly from meteoric water. The 18 O values of geothermal waters are most often higher than those of local meteoric waters, a trend in 18 O- 2 H diagram which has termed oxygen isotope shift. This has been interpreted as a result of isotopic exchange at high temperature between the water and the rock minerals which are richer in 18 O. Within the scope of this study, the isotope data of Afyon Ömer-Gecek geothermal system which is one of the important geothermal areas in Turkey were interpreted. According to this study, thermal waters in Afyon Ömer-Gecek area are originated from meteoric waters but the recharge elevation is higher than cold waters and deep circulated. As a result, enrichment in 18 O is indicated which is originated from water-rock interaction at high temperatures. 99

2 Key words: Afyon, Ömer-Gecek, isotope, geothermal systems, oxygen-18, deuterium. GİRİŞ İzotop, bir elementin çekirdeğinde aynı sayıda proton, farklı sayıda nötron bulunan bir veya daha fazla sayıdaki atomu olarak tanımlanabilir. Örneğin, hidrojen elementinin 'H (proton), 2 H (döteryum) ve 3 H (trityum) olmak üzere üç adet izotopu vardır. Bunlardan *H ve 2 H duraylı, 3 H ise radyoaktiftir. Oksijen elementinin de 16 O, 17 O ve 18 O olmak üzere üç adet izotopu mevcuttur. Doğada bulunan izotopların yanı sıra, hidrolojik çevrimin çeşitli aşamalarında hidrolojik sisteme giren çevresel izotopların jeotermal araştırmalarda kullanımı 1970'lerden beri giderek yaygın bir hal almıştır. Çalışmanın amacı ve eldeki imkanlara göre kullanılacak izotop teknikleri farklılık göstermesine rağmen jeotermal sistemlerde sıkça kullanılan izotoplar 18 0, 2 H ve 3 H'dur. Bu çalışma kapsamında, termal suların kökenleri ve yüzeye çıkıştan sırasında geçirdikleri süreçlerin belirlenmesinde izotop tekniklerinin kullanımı ile ilgili bilgi verilmesi amaçlanmıştır. Bu amaca 1C 7 yönelik olarak, O ve H izotoplarının jeotermal sistemlerde kullanımına yönelik bilgiler verildikten sonra, konuyu pekiştirmek üzere Afyon Ömer-Gecek jeotermal alanına ait izotopik veriler yorumlanmıştır. JEOTERMAL SİSTEMLERDE İZOTOP HİDROLOJİSİ ÇALIŞMALARI Günümüzde jeotermal sistemlerde yapılan araştırmalarda nükleer tekniklerin vazgeçilmez bir araç haline gelmesi başlıca iki nedenden kaynaklanmaktadır: (1) İzotop oranlan sıcaklıktaki değişime, su-kayaç ilişkisine, kanşım ve buhar aynşması gibi diğer fizikokimyasal süreçlere karşı hassastır. (2) İzotoplar, suyun kökeninin ve bölgesel akım yolunun belirlenmesinde izleyici olarak kullanılabilirler. 18 O ve 2 H gibi duraylı izotoplar hidrolojik koşullar ve akışkanı etkileyen süreçlerin değerlendirilmesinde belirgin bir rol oynamaktadır. Öte yandan, 3 H gibi radyoaktif izotoplar, yaş tayini ve jeotermal rezervuarlara güncel soğuksu karışımının belirlenmesi gibi özel problemlerde yaygın olarak uygulanmaktadır. Meteorik ve Magmatik Kökenli Termal Sular Geçmişte jeotermal sular, kınk çatlaklar aracılığıyla yeryüzüne ulaşan jüvenil veya magmatik kökenli sular olarak kabul edilmekteydi. Ancak jeotermal sistemlerde yapılan izotop hidrolojisi çalışmalan bu sulann büyük oranda meteorik kökenli sular olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Oksijen yerkabuğunda en fazla rastlanan elementtir ve Şekil Fde çeşitli su ve kayaç rezervuarlannda bulunan 18 O miktarına ilişkin bilgi verilmektedir. Burada görüldüğü gibi 8 O genellikle kayaç rezervuarlannda daha yüksek miktarda bulunmaktadır (Clark and Fritz, 1997). 8 O'in tersine, 2 H genelde mineral ve kayaçlardan çok sularda bulunmaktadır (Şekil 2). Bu iki izotopun zıt yapısı, yüksek sıcaklıklı sistemlerde suyun izotopik değerlendirmesi açısından büyük önem taşımaktadır (Clark and Fritz, 1997). Truesdell and Hulston (1980), dünyadaki jeotermal sistemlerin bazılannda yeraltısuları ile termal sular arasındaki etkileşimi Şekil 3'de yer alan diyagram ile açıklamaktadır. Bu çalışmaya göre grafikte görülen meteorik doğrudan sapmalar, soğuk yeraltısuyunun magmatik veya jüvenil sularla kanşımı sonucunda meydana gelmektedir. White (1974), magmatik sulann izotopik bileşimini 18 O= 6-9 %o ve 2 H=(-40)-(-80) %o olarak belirlemiştir ve bu durumda kanşım eğrisinin bu kompozisyona yaklaşması beklenmektedir (Clark and Fritz, 1997). 100

3 Karbonatlı kayaçlar Metamorfik kayaçlar Granitik kayaçlar Hamtta rtlthriısyı Bazaltlar Ultramafik kayaçlar Kondrit V > Atmosferik O 2 Meteorik sular Jeotermal sular Deniz suyu Magmatik sular Metamorfik sular O <y'o %o SMOW Şekil 1. Çeşitli kayaç ve su tiplerinin 5 18 O içeriği (Clark and Fritz, 1997) cs ; H %o SMOW l Denizsuyu Meteorik sular Jeotermal sular Manto kökenli su Magmatik sular H,-magmatik CH,- manto Bazaltlar Granitik kayaçlar Metamorfik kayaçlar ı ı 50 Şekil 2. Başlıca hidrojen kaynaklarının 5 2 H içeriği (Clark and Fritz, 1997) ı r -150 ~ içi doki sembolte':meteorik sular içi boş sembollertermal r ' Kuyular Denizsuyu _ Lanzarole ü o 14.7 Broadlands Larderello f ç,o Gayzerler Lassen Park Kaynaklar(Buhar içeren) Yellowstone 0 Park 1 Kaynaklar Saltan Sea o Asit Kaynaklan O S"0%o SMOVV Şekil 3. Çeşitli bölgelerdeki jeotermal suların ve 5 2 H içeriği (Clark and Fritz, 1997)

4 Bozunmuş Meteorik Kökenli Termal Sular Jeotermal suların izotopik bileşimi genellikle yerel meteorik sularla ilişkili olmasına rağmen grafiklerde meteorik suların bulunduğu doğru üzerinde yer almamaktadır. Craig (1961), tüm dünya üzerindeki değişik iklim ve coğrafya koşullarından topladığı yağış örneklerinin aşağıdaki eşitliğe uyduğunu belirlemiştir. 5 2 H%o=a6 18 0%o + d Eğer su hiç buharlaşmamışsa "a" değeri 8 ve ortalama yağışa ait döteryum fazlasını ifade eden "d" değeri ise l O'dur. Bu eşitliği temsil eden doğru, global meteorik su doğrusu olarak adlandırılır ve Şekil 4'de görülen A-B doğrusu bu doğruyu temsil etmektedir. Şekilde görülen C-D doğrusu ise 18 O değerinin artmasına karşılık 2 H değerinin sabit kaldığı jeotermal suların yer aldığı doğrudur. Termal suyun sıcaklığına bağlı olarak C noktasından D noktasına doğru bir yönlenme söz konusudur. Yüksek sıcaklıklı sular bu doğrunun sağ tarafında yer almaktadır. Şekil 4'de de görüldüğü gibi jeotermal suların 18 O değeri, yerel meteorik sulardan daha yüksektir (yani daha negatiftir). Bu durum yüksek sıcaklıklarda su ve kayacı oluşturan 18 0'ce zengin mineraller arasındaki izotopik değişim ile açıklanabilir. Termal suların 2 H içeriğinde bir değişim görülmemektedir, çünkü kayaç oluşturan minerallerde H'e az rastlanmaktadır. Bununla beraber, Giggenbach (1992) 2 H değerinin de zenginleşebildiğini ve yaklaşan plaka sınırlarında yer alan pek çok jeotermal ve volkanik sistemlerde 18 O ile lineer olarak arttığını bildirmiştir (Arnorsson, 2000). Şekil 4. Soğuk Su ile Termal Su Karışımı O- H grafiğinin şematik gösterimi Termal suyun soğuk yeraltısuyu ile karışımı genellikle jeotermal sistemin üst kısımlarında meydana gelmektedir. Soğuk su, sıcak sudan daha yoğundur ve yeterli basınç söz konusu olduğunda sığ termal akiferlere soğuk su girişi meydana gelebilir. Soğuk su sıcak su karışımı, çözünmüş tuz konsantrasyonundaki artış veya 18 O ve 2 H gibi izotopların karşılaştırılması ya da klor gibi kayaçlarla reaksiyona girmeyen çözünmüş maddelerden yararlanılarak ortaya konur. Termal suların büyük bir kısmı, soğuk karışım sularına göre daha fazla klor içerirler ve bu iki suyun izotopik bileşimi birbirinden farklıdır. Genellikle, soğuk sular termal alana yakın ve kısmen daha alçak kotlara düşen yağışlardan beslenirken, termal sular daha yüksek kotlardan ve termal alana daha uzak mesafelerden beslenebilirler, her ikisi de meteorik kökenli olmasına rağmen izotopik bileşimleri farklıdır. Şekil 5'de Kaliforniya'nın Long Valley bölgesinde sıcak su kaynağı ve sığ 102

5 kuyulardan Mariner and Willey (1976) tarafından toplanan su örneklerinin izotopik analiz sonuçlarına ait grafik yer almaktadır. Bu garfikte A ve C noktaları meteorik suları, B (sığ sıcak su kuyusu) karışımın meydana gelmediği termal suyu ve D ise dengede olmayan buharlaşma sonucu çıkan sıcak kaynak suyunu temsil etmektedir. B ve C arasında yer alan sıcak kaynak suları ise karışım etkisinin görüldüğü sulardır (Fritz and Fontes, 1980) ~ -.Meteonk sular :Tenma! sular g-110 o D <5"0%c SMOW Şekil 5. Kaliforniya Long Valley bölgesindeki sıcak su kaynaklan ile sığ kuyulardaki 18 O ve döteryum içeriği, veriler Mariner and Willey (1976)'ya aittir (Fritz and Fontes, 1980). AFYON OMER-GECEK JEOTERMAL SİSTEMİ Afyon Ömer-Gecek jeotermal alanı Türkiye'nin önemli jeotermal alanlarından biridir ve Afyon- Kütahya karayolu üzerinde Afyon'a yaklaşık 15 km uzaklıktadır. Bölgede MTA başta olmak üzere çeşitli kuruluşlar tarafından açılmış çok sayıda sıcak su kuyusu bulunmaktadır. Bu kuyulardan, C sıcaklıkta sıcak su elde edilmektedir. İnceleme alanında Erişen (1972), Karamanderesi (1972), Tatlı (1973), Metin vd. (1987) ve Erkan vd. (1996) tarafından ayrıntılı jeolojik incelemeler yapılmıştır. İnceleme alanında yer alan en yaşlı birim olan Paleozoyik yaşlı şist ve mermerler sıcak sular için rezervuar kayaç özelliği göstermektedir. Sıcak su akiferinin örtü kayacını ise, Neojen yaşlı birimler (Miyosen yaşlı konglomera ve marn üyesi ile Pliyosen yaşlı marn, konglomera, kireçtaşı ve üst marn üyesi) oluşturmaktadır (Akan, 2002). İnceleme alanına ait jeoloji haritası Şekil 6'da verilmiştir. Afyon Ömer-Gecek bölgesinde yer alan sıcak sular, Na+K ve Cl'ca zengin sulardır. Bu çalışma kapsamında Şimşek (1999) ve Tezcan vd. (2002) tarafından inceleme alanında yaptırılan izotop analizlerinin sonuçlan değerlendirilmiştir. İnceleme alanında yer alan sıcak su ve soğuk su kaynaklan ile kuyulardan toplanan örneklere ait izotop analizi sonuçları Çizelge l'de yer almaktadır. Soğuk sularda 18 O, ile -11.8, sıcak sularda ise ile arasında değişen değerler almaktadır. Soğuk sulara ait 2 H değeri ile -80, sıcak sularda ise ile -83 arasında değişmektedir. Bu verilere göre çizilen 18 O- 2 H grafikleri Şekil 7'de verilmiştir. İnceleme alanına en yakın sürekli 18 O-D ölçümlerine sahip olan Ankara Meteorolojik Gözlem İstasyonunda; IAEA-WMO İzotop Ağı kapsamında toplanmış yağış örneklerine ait Ankara meteorik yağış doğrusu (AMD) D=8x' O+16 olarak hesaplanmıştır. Grafikte görüldüğü gibi yağış ve soğuk yeraltısuyuna 103

6 104

7 Çizelge 1. Afyon Ömer-Gecek jeotermal alanında yer alan sıcak sular ve soğuk yeraltısularma ait 18 O ve H içerikleri ^CB (B 2 o z. 3 CO m 3 >O> 0 CO Sıcak Su Noktaları u> >o> CO >- Örnekleme Noktası Geçek Soğuk su Ömer Soğuk su Ömer Soğuk su Geçek Soğuk su Ömer Soğuk su Geçek Soğuk su Oruçoğlu Soğuk su Demirçevre Iscehısar Oruçoğlu soğuk su kuyusu Demircevre Ismailköy Demirçevre Gecek-Uyuz hamamı sıcak su Geçek Hamamı AF-10 AF-8 AF-9 AF-1 AF-1 AF-10 Geçek Hamamı Gecek-Uyuz hamamı sıcak su AF-1 AF-10 Geçek Hamamı Gecek-Uyuz hamamı sıcak su Oruçoğlu sıcaksu AF-9 Oruçoğlu Sıcaksu AF-7 Ömer AF-7 kuyusu Oruçoğlu AF-9 kuyusu Özerler sıcaksu kuyusu Geçek Kaplıcaları(AF-4) Sıcak su Kuyusu Afyon-Mart Afyon-Mart Afyon-Nisan Örnekleme Tarihi Q H Referans -73 Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Şimşek, Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd., Tezcan vd.,

8 -20 S H = 8x6 O H = 8x6"OH I8 0 Şekil 7. Afyon Omer-Gecek jeotermal sisteminde yer alan su noktalarının O- H grafiği L AMD:8D = 8x8! Ç^ ***^ ^~^* /ı " m m ^ rp e ^^ m _ f^f m*, AF-1 ı** 1 **"^ Soğuk Su «Sıcak Su AMD D D UD D ^~^ a a ; f\n. A^ ^ 70 K. 7^ -su. sç. on Şekil 8. Afyon Ömer-Gecek jeotermal sisteminde yer alan sıcak su ve soğuk suların 18 O- 2 H içeriklerinin karşılaştırılması ait örnekler global meteorik yağış doğrusu (GMD) ile Ankara meteorik yağış doğrusu arasında yer almaktadır. Sıcak sulara ait örneklerin ise global meteorik yağış doğrusunun sağ tarafında yer aldığı ve soğuk yeraltısulanna göre daha negatif 18 O değeri aldığı görülmektedir. Meteorik kökenli olan sıcak sular, soğuk sulara göre daha yüksek kotlardan beslenmektedir ve yeraltında daha uzun bir dolaşım süresine sahiptir. Buna bağlı olarak da 18 O içeriğinde yüksek sıcaklıktan kaynaklanan sukayaç etkileşimine bağlı tipik bir zenginleşme görülmektedir (Şekil 8). Şekil 8'de yer alan grafikte AF-1 kuyusunun inceleme alanında yer alan en derin kuyu (905 m) olduğu göz önüne alınarak karışımın meydana gelmediği termal su olduğu düşünülürse meteorik su ile AF-1 arasında kalan 106

9 örnekler de bir miktar soğuk yeraltısuyu karışımı meydana geldiği düşünülebilir. Ancak bu yorumun desteklenmesi için diğer izotop tekniklerinden yararlanılması uygun olacaktır. SONUÇLAR Geçmişte jeotermal sular, kırık çatlaklar aracılığıyla yeryüzüne ulaşan jüvenil veya magmatik kökenli sular olarak kabul edilmekteydi. Ancak jeotermal sistemlerde yapılan izotop hidrolojisi çalışmaları bu suların büyük oranda meteorik kökenli sular olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Jeotermal suların izotopik bileşimi genellikle yerel meteorik sularla ilişkili olmasına rağmen grafiklerde meteorik suların bulunduğu doğru üzerinde yer almamaktadır. Bu durum yüksek sıcaklıklarda su ve kayacı oluşturan 18 O'ce zengin mineraller arasındaki izotopik değişim ile açıklanabilir. Termal suların 2 H içeriğinde bir değişim görülmemektedir, çünkü kayaç oluşturan minerallerde H'e az rastlanmaktadır. Örnek saha olarak ele alınan Afyon Ömer-Gecek jeotermal alanına ait izotop verilerinin incelenmesi sonucunda, sıcak sulara ait örneklerin global meteorik yağış doğrusunun sağ tarafında yer aldığı ve soğuk yeraltı sularına göre daha negatif 18 O değeri aldığı görülmektedir. Meteorik kökenli olan sıcak sular, soğuk sulara göre daha yüksek kotlardan beslenmektedir ve yeraltında daha uzun bir dolaşım süresine sahiptir. Buna bağlı olarak da 18 O içeriğinde yüksek sıcaklıktan kaynaklanan su-kayaç etkileşimine bağlı tipik bir zenginleşme görülmektedir. KATKI BELİRTME Yazar, bu çalışmada Hacettepe Üniversitesi - Uluslararası Karst Su Kaynakları Uygulama ve Araştırma Merkezi (UKAM) tarafından Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü adına yürütülen "Akarçay Havzası Hidrojeolojisi ve Yeraltısuyu Akım Modeli" projesi kapsamında toplanan izotop verileri ve Hacettepe Üniversitesi - Uluslararası Karst Su Kaynaklan Uygulama ve Araştırma Merkezi (UKAM) tarafından IAEA adına yapılmış "The Use of Isotope Techniques in Problems Related to Geothermal Exploitation" projesi kapsamında toplanan izotop verilerinin kullanılması konusunda göstermiş oldukları hoşgörü için adı geçen kurumlara teşekkürü bir borç bilir. YARARLANILAN KAYNAKLAR Akan, B., 2002, Afyon Ömer-Gecek Sıcak Su Akiferi Hidrojeolojik Modeli, Hacettepe Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji (Hidrojeoloji) Mühendisliği Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara, 90s. Arnorsson, S., 2000, Isotopic and Chemical Techniques in Geothermal Exploration, Development and Use, Sampling Methods, Data Handling, Interpretation, International Atomic Energy Agency, Vienna, 35 Ip. Clark, ID., and Fritz, P., 1997, Environmental Isotopes in Hydrogeology, Lewis Publishers, New York, 328p. Erişen, B., 1972, Afyon-Heybeli (Kızılkilise) jeotermal araştırma sahasının jeolojisi ve jeotermal enerji olanakları. MTA Rapor No:5490, Ankara. Erkan, Y., Bayhan, H., Tolluoğlu, Ü., Aydar, E., 1996, Afyon Yöresi, Metamorfik ve Volkanik Kayaçlarmın Jeolojik, Petrografik ve Jeokimyasal İncelenmesi. TÜBİTAK Proje Raporu, Proje No: YBAG-004/DPT. Fritz, P., and Fontes, J.Ch., 1980, Handbook of Environmental Isotope Geochemistry, Voluml 1, The Terrestrial Environment, A, Elsevier Scientific Publishing Company, 545p. 107

10 Giggenbach, W.F., 1992, Isotopic Shifts in Waters From Geothermal and Volcanic Systems Along Convergent Plate Boundaries and Their Origin, Earth Planet. Sci. Lett. 113, Karamanderesi, İ.H., 1972, Afyon K24-b Paftası Detay Jeoloji Etüdü ve Jeotermal Alan Olanakları Hakkında, MTA Rapor No: 5733, Ankara. Mariner, R.H., and Willey, L.M., 1976, Geochemistry of Thermal Waters in Long Valley, Mono County, California, J. Geophys. Res., 81: Metin, S., Genç, İ. ve Bulut, V., 1987, Afyon ve Dolayının Jeolojisi, Rapor No: 2113, Ankara. Şimşek, Ş., 1999, Uluslararası Atom Enerji Ajansı (IAEA) Projesi - The Use of Isotope Techniques in Problems Related to Geothermal Exploitation, IAEA Coordinated Research Program between HU-UKAM and IAEA, Research Contract No 9829/RO-R1. Tatlı, S., 1973, Afyon-Gazlıgöl-Susuz Alanının Jeolojisi ve Jeotermal Enerji Olanakları, MTA, Rapor No: 2588, Ankara. Tezcan, L., Meriç, B.T., Doğdu, N., Akan, B., Atilla, A. Ö., Kurttaş, T., 2002, Hacettepe Üniversitesi - Uluslararası Karst Su Kaynaklan Uygulama ve Araştırma Merkezi (UKAM)- Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü, "Akarçay Havzası Hidrojeolojisi ve Yeraltısuyu Akım Modeli", Final Raporu, Ankara (yayımlanmamış) Truesdell, A.H., and Hulston, J.R., 1980, Isotope Evidence on Environments of Geothermal Systems, Handbook of Environmental Isotope Geochemistry (FRITZ, P., FONTES, Ch.J., Eds), 1, White, D.E., 1974, Diverse Origins of Hydrothermal Ore Fluids, Economic Geology, 69: