SAKARBAŞI KARSTİK KAYNAKLARININ (ÇİFTELER-EŞKİŞEHİR) HİDROJEOLOJİSİNİN HİDROKİMYA VE ÇEVRESEL İZOTOP YÖNTEMLERİ KULLANILARAK BELİRLENMESİ

Transkript

1 TR SAKARBAŞI KARSTİK KAYNAKLARININ (ÇİFTELER-EŞKİŞEHİR) HİDROJEOLOJİSİNİN HİDROKİMYA VE ÇEVRESEL İZOTOP YÖNTEMLERİ KULLANILARAK BELİRLENMESİ DETERMINATION OF HYDROGEOLOGY OF THE KARSTIC SPRINGS OF SAKARBAŞI BY USING HYDROCHEMISTRY AND ENVIRONMENTAL ISOTOPE TECHNIQUES a) Füsun (GÜVEN) GÜNER b) İsmail Noyan GÜNER a) İller Bankası Genel Müdürlüğü Makina Sondaj Dairesi Yeni Ziraat Mah. 14.sok. No: 14 Dışkapı ANKARA b) MTA Genel Müdürlüğü Enerji Hammadde Etüt ve Arama Dairesi Eskişehir Yolu 5.km Çukurambar ANKARA, tel: /1163 ÖZET Sakaryabaşı Kaynaklan Eskişehir ve Afyon illeri sınırları içerisinde 4222 km 2 'lik bir drenaj alanına sahip Yukarı Sakarya Havzasında yeralmaktadır. Bu çalışmada söz konusu kaynakların hidrojeolojik özellikleri jeoloji, hidroloji, çevresel izotoplar, su kimyası ve uzaktan algılama yöntemlerinin yardımı ile belirlenmesine çalışılmıştır. Bölgesel jeolojik yapı alttan üste doğru; mikaşistlerden oluşan Paleozoyik yaşlı İhsaniye metamorfik karmaşığı, Alt Triyas yaşlı Kıyır formasyonu, Alt Triyas-Üst Kretase yaşlı karbonatlardan oluşan Gökçeyayla formasyonu, Üst Kretase-Alt Paleosen yaşlı Çöğürler karışığı ile Kınık ofiyolitinden oluşmaktadır. Üst Paleosen-Eosen yaşlı Hanköy formasyonu çalışma alanındaki daha yaşlı birimlerin tümünü açısal uyumsuzlukla örtmektedir. Çalışma alanının büyük bir bölümü konglomera-marn-jips, tüf-kumlu kireçtaşları, bazaltlardan oluşan Neojen serileri ile Pliyosen yaşlı pekişmemiş çakıl-kil, kumlar ve Kuvaterner yaşlı alüvyonlardan oluşmaktadır. İnceleme alanında İhsaniye metamorfik karmaşığı içinde yer alan Paleozoyik yaşlı mermerler, güneybatıdan güneye doğru yaygın olarak yüzeylenen Triyas yaşlı Gökçeyayla formasyonuna ait kireçtaşlan ile Neojen kireçtaşları ve Kuvaterner yaşlı alüvyon geçirimli birimlerdir. İhsaniye metamorfik karmaşığı şistleri, Kıyır formasyonu, Çöğürler karışığı, Kınık ofıyoliti ve Hanköy formasyonu geçirimsiz birimleri oluşturmaktadır. Neojen yaşlı formasyonun konglomera-marn, kireçtaşı-kil-jips ardalanmalı kısmı, tüf-aglomera-tüfıt- andezit, Miyosen-Pliyosen yaşlı bazalt ve Pliyosen çekelleri yan geçirimli birim olarak ayırtlanmıştır. Alansal yağış, eş yağış eğrileri yöntemiyle 403 mm/yıl olarak bulunmuştur. Havza genelinde yağış oranı Mayıs ayında, akım oranı ise Mart ayında en yüksek değerini almaktadır. Bu durum havza dışından bir beslenme olduğunu göstermektedir. Gerçek buharlaşma-terleme değeri Türe yöntemi kullanılarak 338 mm olarak bulunmuştur. Sakaryabaşı kaynaklannın toplam verdisi Aralık 1995'te boya seyreltme yöntemi ile 5.6 nvvs olarak belirlenmiştir. 207

2 İnceleme alanında Sakaryabaşı kaynaklan ve diğer kaynaklardan yağışlı ve kurak dönemlerde toplanan izotop ve su kimyası örneklerinin analizleri yapılmıştır. İnceleme alanı genelinde Oksijen- 18 içeriği, her 100 m'lik yükseltide %o (5 18 O) 'lik bir azalma göstermektedir. İzotop içeriklerinden diğer kaynaklara göre Sakaryabaşı kaynaklarının daha yüksek kotlardan beslendiği, daha uzun geçiş süresine sahip olduğu anlaşılmıştır. Sakaryabaşı kaynaklarının beslenme alanı, inceleme alanının güneybatısından güneydoğusuna doğru geniş bir şekilde yayılım gösteren Gökçeyayla formasyonuna ait dolomitik kireçtaşlandır. Su kimyası analiz ve değerlendirme sonuçlarına göre, tüm örnekleme noktalarındaki sular kalsiyum-karbonatlı sular olup, Ca > Mg > Na+K, COa+HCOs > SCM > Cl dizilimi belirlenmiştir. Yapılan doygunluk analizi çalışmaları sonucunda incelenen sular genel olarak kalsit, dolomit ve aragonit minerallerine doygun; halit, jips, anhidrit ve manyezit minerallerine doygun değildir. ABSTRACT Sakarbasi Springs are located in the Upper Sakarya Region, with a drainage area of 4222 km 2, in the Eskişehir and Afyon provinces. Hydrogeologic properties of the mention springs are studied by the aid of geology, hydrology, environmental isotopes, water chemistry and remote sensing techniques. Regional geology consists of, from lower to upper; Paleozoic aged İhsaniye Metamorphic complex consisting of micashists, Lower Triassic aged Kıyır Formation, Lower Triassic-Upper Cretaceous aged Gökçeyayla Formation consisting mainly of carbonates, Upper Cretaceous - Lower Paleocene aged Çöğürler Complex and Kınık Ophiolytes. Upper Paleocene-Eocene aged Hanköy Formation overlays all of the older units discordancely. Most of the exploration area is covered by the Neogene aged conglomerate-marl-gypsum, tuff-sandy limestone, basalts units together with the Pliocene aged unsedimented gravel-clay, sand and Quaternary aged alluvial. Aquifer units in the area are the Paleozoic aged marbles located in the İhsaniye metamorphic complex, limestone of the Triassic aged Gökçeyayla Formation, which extend over a wide area, the Neogene aged limestone and the Quaternary alluvial. The schist of the İhsaniye Complex, Kıyır Formation, Çöğürler Complex, Kınık Ophiolytes and the Hanköy Formation represent aqifuges in the area. The conglomerate-marl, limestone-clay-gypsum, tuff-aglomerate-tuffite-andesite sections of the Neogene aged formation as well as the Miocene-Pliocene aged basalts and Pliocene sediments represent aquitards. Regional precipitation was calculated using iso-rainfall curves as 403 mm/year. In May the precipitation, in March surface flow reaches the maximum value. This indicates a recharge from an outer basin. Real evapotranspiration value, using the Turc method was calculated as 338 mm/year. Total discharge of the Sakarbasi springs in December'95, was determined using the tracer dilution technique as 5.6 m3/sec. Isotope and chemical analysis were realized on samples collected from the Sakarbasi and other springs during the wet and dry periods. Oxigene-18 constituent decreases every 100 meters of elevation by a value of-0.33%o. As a result of the isotopic analysis, it has been observed that the 208

3 Sakarbaşı springs are recharged from higher altitudes, and have longer flow periods with respect to the other springs. Recharge area of the Sakarbaşı springs is the dolomitic limestone widely overlaying from the southwest to the southeast of the investigation area. As a result of the evaluation of the chemical analysis, waters are of Calcium-carbonate type waters, and represent Ca>Mg>Na+K, CO3+HC03>SO4>C1 string. According to the saturation index, inspected waters are saturated to calcite, aragonite and dolomite minerals, unsaturated to halite, gypsum, anhydrite and magnetite minerals. GİRİŞ Sakarya Nehri Eskişehir-Çifteler yöresinde karstik kaynak grubu olarak boşalmaktadır. Bu kaynakların başlıcalan Sakarbaşı, Başkurt, Sadıroğlu, Eminekin, Gümüşbel Kaynak Grupları ile, Hamampınan, Ilıcabaşı ve Nimet Kaynaklarıdır. Orta Anadolu gibi yıllık toplam yağışların düşük olduğu bir alanda bu kadar boşalımlı kaynakların varlığı her zaman dikkat çekmiştir. Bu kaynakların oluşumu ve boşalım mekanizması ile ilgili olarak geçmişte yapılan ciddi ve detaylı çalışmalar Mumcu (1971) ve Esen (1978) tarafından yapılmıştır. Kaynakların yüzeylendiği bölgede topoğrafik yapı düz ova özelliğinde olduğu için jeolojik yapı belirgin değildir. Kaynaklar Neoj en-alüvyon kontağından boşaldığı için, boşalım mekanizmasına neden olan jeolojik ve tektonik özellikler belirgin değildir. Ancak bölgede büyük bir su potansiyeli bulunmaktadır. DSİ tarafından sulama amaçlı açılmış olan işletme kuyularının varlığı bu potansiyelin kanıtıdır. ÇALIŞMA ALANININ COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ Çalışma alanının % 50'den fazla büyük bir alanının topoğrafik kotu m arasında yeralmaktadır. Geri kalan ise arasında değişmektedir. Yıllık ortalama sıcaklık 10.5 oc dir. Topografya büyük ölçüde jeolojik yapıya bağlı olarak gelişmiştir. Magmatik, metarnorfik ve Mesozoyik kireçtaşlarının yüzeylendiği alanlarda tektonizma etkisi ile sarp bir görüntü veren topografya, Neojen sedimanter kayaçlann yüzeylendiği alanlarda daha düşük bir eğime sahiptir. 209

4 Şekil 1. Çalışma alanı yerbulduru haritası JEOLOJİ Bu çalışmada, inceleme alanı ve dolayında bulunan temel kayaçlannın jeolojik tanımlamaları ve adlandırmaları (Özcan vd., 1989)'dan alınmıştır. Bunun yanısıra değişik yazarların, inceleme alam ve çevresinde gerçekleştirdikleri jeoloji çalışmalarında yeralan Neojen yaşlı formasyonlar Güven (1996) tarafından sadeleştirilmiştir. Ancak gerek temele ait kayaçlar gerekse Neojen birimlerine ait kayaçlann jeolojik harita sınırlarında Mumcu (1971), Esen (1978),Uman ve Yergök (1979), Metin vd. (1988), Özcan vd. (1989) ve Umut vd. (1991)'e sadık kalınmıştır. Çalışma bölgesinde görülen en eski birimi İnsaniye metamorfik karmaşığı oluşturmaktadır. Alt bölümü granatlı biyotitli mikaşist, metabazik, kloritoyit şist ve bunları kesen metagranitoyit ile temsil edilen birimin üst kesiminde olasılı bir süreksizlik düzlemi üzerinde kuvarsitler ve Permiyen yaşlı karbonatlar yer almaktadır. Alt Triyas yaşlı alacalı kırıntılardan oluşan akarsu ve sığ deniz karakterli Kıyır formasyonu İhsaniye metamorfik karmaşığı üzerinde açısal bir uyumsuzlukla oturur ve üste doğru Gökçeyayla formasyonuna geçer. 210

5 Gökçeyayla formasyonu Triyas-Üst Kretase yaş konağında çökelmiş şelf tipi karbonatlardan oluşmaktadır. Birimin alt bölümünde dolomitik kireçtaşları, üst bölümünde ise çörtlü kireçtaşı hakimdir. Birimin en üst kesiminde ise derinleşmeye işaret eden şeyi ve radyolaritlerin ardından Çöğürler karışığına geçiş izlenir. Çöğürler karışığı Üst Kretase-Alt Paleosen yaş aralığında gelişmiş ofiyolitli bir olistostrom olarak nitelendirilmiştir. Birim, kırıntılı kayalardan oluşan bir matriks ve çok değişik nitelikteki blokları içerir. Ultramafik kayalar ile temsil edilen Kınık ofıyoliti Çöğürler karışığı üzerinde tektonik dokanakla yer alır. Birimin bugünkü yerine yerleşmesinin Üst Kretase sonrası-üst Paleosen öncesi gerçekleştiği düşünülmektedir. Üst Paleosen-Eosen yaşlı Hanköy formasyonu çalışma alanında daha yaşlı birimlerin tümünü açısal uyumsuzlukla örter. Neojen yaşlı birimler, farklı nitelikteki kırıntılı ve karbonat kayaları ile volkanik ve volkanosedimanter kayaların yanal ve düşey geçişleri ile karakterize edilir. 211

6 Os g 8 CO 'J5 1 8 c c CN "o -o (L) cö U- 9i

7 HİDROLOJİ Akarsular Sakarya Nehri inceleme alanındaki ana akarsudur. Çifter yakınında bulunan Sakarbaşı kaynakları nehri besleyen ana kaynaklardır. Bunun yanısıra çalışma alanı içinde bulunan Bardakçı, Sarısu ve Seydisuyu dereleri Hayriye köyü yakınlarında birleşerek Sakarya Nehrini oluşturmaktadır. Kaynaklar İnceleme alanının en büyük ve en önemli kaynağı Sakarya Nehri'nin doğduğu yer olan Sakaryabaşı kaynaklarıdır. Sakaryabaşı kaynakları başlıca 5 gözeden boşalmaktadır. Bu gözeler şunlardır: Sakarbaşı, Havuzbaşı, Kırkgız Gölü, Karaburgu ve Hamampınarı kaynaklarıdır. Çalışma alanındaki diğer önemli karst kaynaklan; Kaymaz kaynağı, Eminekin kaynağı (3 göze), Ilıcabaşı kaynağı, Gümüşbel kaynağı, Nimet kaynağı, Başkurt ve Sadıroğlu kaynaklan, Pınarbaşı kaynağı, Kozyaka, Göcenoluk ve Akpınar kaynaklarıdır. Bölgede yer alan büyük verdili kaynaklann genel özellikleri Çizelge l'de verilmiştir. Kaynaklara ait akım ölçümleri son derece düzensizdir. Ancak Aralık 1995 tarihinde Sakarbaşı kaynak grubundaki akım miktarını tesbit etmek için boya deneyi yapılmış ve akım miktan 5.6 m 3 /s olarak hesaplanmıştır (Şekil 3) Zaman (sariye) Şekil 3. Sakarbaşı kaynaklarında akım ölçümü için yapılan boya deneyinde gözlenen zamankonsantrasyon grafiği (Güven, 1996). 213

8 Çizelge 1. Sakaryabaşı kaynakları ve dolayında yeralan kaynaklara ait genel bilgiler WiMM.wm& &&$''":.; - Sakarbaşı kaynağı Havuzbaşı kaynağı Kırkgız Gölü kaynağı Karaburgu kaynağı Hamampınan kaynağı Kaymaz kaynağı Eminekin kaynağı Ilıcabaşı kaynağı Pınarbaşı kaynağı Başkurt kaynağı Sadıroğlu kaynağı :--fmtiğijori«sycii i Neojen kireçtaşı Neojen kireçtaşı Neojen kireçtaşı Neojen kireçtaşı Neojen kireçtaşı Paleozoyik mermer Neojen kireçtaşı Pliyosen Neojen kireçtaşı-alüvyon Neojen kireçtaşı Neojen kireçtaşı LlJSP&l&aJ : i ğ Çalışma alanının hidrolojisini belirlemek için hidrolojik parametreler incelenmiştir. Toplam 14 adet yağış gözlem istasyonuna ait yağış verileri, verileri, 3 adet akım gözlem istasyonuna ait akım verileri ve gerçek buharlaşma değerinin hesaplanması için yağışlardan toplanan suların Cl" analizleri birlikte değerlendirilmiş ve hidrolojik bütçe yapılmıştır. İnceleme alanı ve çevresinde yeralan Bayat, Bozhüyük, Çifteler, Emirdağ, İdrisyayla, Kaymaz, Kırka, Kümbet, Mahmudiye, Seyitgazi, Sivrihisar ve Ümraniye Devlet Meteoroloji İşleri Yağış Gözlem İstasyonlarının verileri kullanılarak eşyağış eğrisi yöntemi ile alansal yağış 381 mm. olarak bulunmuştur (Güven, 1996). Havzanın hemem hemen kapalı havza olması nedeniyle, Güven (1996) tarafindan hesaplanan yağış yükseklik ilişkisi kullanılarak alansal yağış değeri için 403 mm. kabul edilmiştir (Şekil 4) Yağış = 0.36*yükseklik r = Yükseklik (m) l)beylikahır 4) Mahmudiye 7) Emirdağ 10) Kırka 13) Bozhüyük 2) Ümraniye 5) Kaymaz 8) Kümbet 11) Bayat 14) İdrisyayla 3) Çifteler 6) Seyitgazi 9) Sivrihisar 12) İnsaniye Şekil 4. Çalışma alanı ve çevresinde DMİ tarafindan işletilen yağış gözlem istasyonlarına ait ortalama yağışların yükseklik ile değişim grafiği (Güven, 1996). 214

9 Havza etütlerinde, buharlaşma kayıplarının hesaplanması için geliştirilmiş yaklaşımlar vardır. Bunlar yağışın Cl" iyonu içeirğinden hareketle bulunan buharlaşma oranı, Türe formülü ve Coutange formülüdür. Coutange ve Türe yöntemleri deneysel olarak belirli havzalarda yapılan çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılmış ampirik yöntemlerdir. Diğer majör iyonlarla karşılaştırıldığında Cl" iyonunun en önemli özelliği, nisbi olarak asal (konservatif) olduğu için tepkimeye kolay kolay girmemesidir. Bitkiler tarafından da diğer majör iyonlar kadar çok fazla miktarlarda bünyelerine alınmaz. Bunun yanı sıra kolay elde edilebilmesi, kolay örneklenebilmei, analizinin kısa sürede, hızlı ve ucuz olarak yapılabilmesi, Cl" iyonunun buharlaşma hesaplamalarında kullanılmasına izin vermektedir. Bunun yanı sıra beslenme miktarının da hesaplanması mümkündür. Ancak sözü edilen bu hesaplamaların geçerli olabilmesi için, ortama dış kaynaklı (deniz suyu girişimi, evaporitik oluşumlar gibi jeolojik birimler) Cl" iyonu katılımının olmaması, konservatif karışımın olduğu düşünülen kaynakta ise Cl" iyonunun minerali olan halite olan doygunluk indisi değerinin (log(si)) negatif değerler alması gerekmektedir (Sharma, 1988; Edmunds 1988). Cl" iyonundan faydalanarak yapılan buharlaşma hesaplamalarında, yağış suyuna ait Cl" iyonu konsantrasyonunun, yüksek kotlarda, Cl" iyonu katılımının olmadığı bilinen bir ortamda bulunan kaynağın Cl" iyonu konsantrasyonuna oranı, yüzde (%) buharlaşma miktarı olarak değerlendirilmektedir. Çalışma alanında Türe ve Countange eşitlikleri kullanılarak yapılan hesaplamalarda, gözlenen sıcaklık değerleri kullanılır. Bu yaklaşımlar kullanılarak hesaplanan buharlaşma değeri havza geneli için yıllık toplam yağışın % 80'ni olarak bulunmuştur. Bu değer kullanılarak yapılan hidrolojik bütçenin dengelenmesi için 4550 km2'lik çalışma alanına ilave olarak 2750 km2 alan daha gerekmektedir (Güven, 1996). Cl" iyon yöntemi kullanılarak yapılan hesaplamalarda ise kullanılan veriler yağış ve kaynak sularındaki Cl" iyon içerikleridir. Çalışma alanı için Mahmudiye yağışarındaki Cl" iyonu ve Göcenoluk ile Emirdağ yağışlanndaki Cl" iyonu ve Sığracık kaynağındaki Cl" iyonu karşılaştırılmıştır (Çizelge 2). Örnek Adı Mahmudiye Emirdağ Emirdağ Çizelge 2. Yağış ve yüksek kot kaynaklarına ait Cl- iyonları oranı Tarih Kas.+Ara.94 Eki. 94 Kas. 94 Cl (meq/i) G.oluk Nis Kozyaka Nis Sığracık Nis-95 Çizelge 2'de verilen değerler buharlaşma değerleridir. Bu değerlerden beslenme alanı olarak kabul edilen ve dolomitik kireçtaşından oluşan Triyas yaşlı Gökçeyayla Formasyonu'nü temsil edeceği

10 düşünülen Emirdağ-Sığracık oranı kullanılmıştır. Bu değerler kullanılarak kireçtaşmdan beslenimboşalım bütçesi aşağıda Çizelge 3'de verilmiştir. Çizelge 3. Gökçeyayla Formasyonu-karstik kaynaklar arasındaki beslenim boşalım ilişkisi. Alansal yağış 403 mm. olarak alınmıştır. Sakarbaşı, Başkurt, Sadıroğlu, Eminekin, Dıcabaşı, Hamampınarı Kaynakları Friyas (dren. içi, km ) Triyas (dren. dışı, km ) Toplam Süzülme (% 83, m 3 /yıl) Süzülme (m /s) Toplam Süzülme Pınarbaşı Kaynağı Triyas Süzülme (%83, m 3 /yü) * Üst kot y. g. (drenaj içi, km ) Üst kot y. g. (drenaj dışı km ) Toplam Süzülme (%50, m 3 /yıl) Süzülme (m /s) Üst kot y. g. Süzülme (%20, m 3 /yü) Süzülme (m /s) Toplam Süzülme 1.78 Süzülme (m /s) *Üst kot y. g. : Üst kot yan geçirirdi birimler Gözlenen Ört. Verdi (m3/s) Üst kot yangeçirimli birimler Sakarbaşı kaynaklan için, Triyas yaşlı Gökçeyayla formasyonunun üzerinde bulunan Kıyır Formasyonu ve İnsaniye metamorfiklerini içermektedir. Güven (1996) tarafindan geçirimsiz olarak kabul edilen bu birimler üzerinde sürekli akış halinde bulunan Kıyır deresi, Gökçeyayla formasyonu üzerinde akışına devam ettiği akım yolu boyunca debisi %50 azalmaktadır. Bunun yanısıra üst kotlarda Gökçeyayla Formasyonu içinde bulunan Mallıca ve Çukurkuyu köylerinde oldukça çok sayıda dolin ve uvala bulunmaktadır. Bunun yanısıra hem bu köylerden aşağı kotlara doğru inen vadilerde ve bu vadilerin Alüvyon ve Pliyosen birimlerine ulaştığı yerlerde hemde Kurucaköy-Çatmapınar-Mahanoz köyleri arasında kalan bölgede yüzey akışı görülmemektedir. Dolayısıyla Gökçeyayla formasyonunun güneyinde üst kotlarda bulunan geçirimsiz birimler için süzülme katsayısı %50 olarak kabul edilmiştir. Üst kot yangeçirimli birimler Pınarbaşı kaynağı için ise trakiandezit, trakidasit ve riyolitten oluşan, Neojen birimlerinin en üst seviyesini oluşturan ve Nlb olarak adlandınlan birimlerdir. Bol kınklı ve çatlaklı olan bu birimler söz konusu kaynağın beslenme alanlanı bölgesi olduğu düşünülen Emirdağ G-GB'sında, Gökçeyayla Formasyonu'nün üzerinde bir şapka gibi yeralırlar. Gökçeyayla Formasyonu, Çatallı deresi vadisi boyunca yer yer yüzeylenir. Yüzeylendiği yerlerde oldukça karşılaşmıştır. Büyükoluk Tepe batısında vadi içinde yüzeylendiği yerde bir kaç adet küçük mağara ağzı mevcuttur. Mağaralann bulunduğu lokasyonda karen oluşumu gözlenmiştir. HİDROJEOLOJİ Çalişma alanında yeralan birimler geçirimli, yangeçirimli ve geçirimsiz olmak üzere üç değişik hidrojeolojik birime ayrılmıştır 216

11 Geçirimli Birimler İnceleme alanında İhsaniye metamorfık karmaşığına ait mermerler (Pzim), havzanın batısından güneye doğru bir yay şeklinde uzanan ve dolomitik kireçtaşından Mesozoyik yaşlı oluşan Gökçeyayla Formasyonu (Trkg), Seyitgazi ve Eminekin arasında yeralan Neojen yaşlı kireçtaşları (N2) ve Kuvarterner yaşlı alüvyon (Qal) geçirirdi birimleri oluştururlar. Yarı Geçirimli Birimler İnceleme alanında yer alan Neojen yaşlı formasyonun konglomera-marn,kireçtaşı-kil-jips ardalanmalı bölümü (Ns), tüf-aglomera-tüfıt-andezitten oluşan bölümü (Nı a t>), Miyosen-Pliyosen yaşlı Bazalt ((3) ve kil-kum-çakıl-kumtaşı ardalanmasmdan oluşan Pliyosen çekelleri (Pl) yarı geçirimli birimleri oluşturmaktadırlar. Pliyosen'de açılmış sondaj kuyularında yapılan pompalama denemelerine göre hidrolik iletkenlik değeri 200 m 3 /gün/m ve özgül verdi ise 1.1 l/s/m olarak bulunmuştur. Neojen içinde bulunan tüflü seviyeler genellikle yan geçirimli olup, kırık hatlarının yoğun olarak görüldüğü yerlerde (Yapıldak köyü civarı) küçük kaynaklar bulunmaktadır. Geçirimsiz Birimler Bölgede yer alan ve en yaşlı birimi oluşturan İhsaniye metamorfık karmaşığı şistleri (Paleozoyik), Alt Triyas yaşlı Kıyır formasyonu (TRk), Üst Kretase-Alt Paleosen yaşlı Çöğürler karışığı (Kç), Kınık ofıyoliti (Üst Kretase sonrası-üst Paleosen öncesi) ve Üst Paleosen-Eosen yaşlı Hanköy formasyonu (Th) geçirimsiz birimleri oluşturmaktadır. Çöğürler karışığı içinde Gökçeyayla formasyonuna ait kireçtaşı bloklarının bulunduğu yerlerde küçük önemsiz kaynaklar bulunmaktadır. SU KİMYASI Çalışma alanı içinde yeralan kaynaklarda yıllarında su kimyası analizi için 3 dönem örnekleme yapılmıştır. Ayrıca arazide ph, sıcaklık, elektriksel iletkenlik gibi parametreler ölçülmüştür. Sakarbaşı kaynakları, Başkurt, Sadıroğlu, Eminekin ve Pınarbaşı kaynaklarının elektriksel iletkenlik değerleri u.s/cm arasında değişmektedir. Kaynakların elektriksel iletkenlik değerleri gerek yağışlı gerekse kurak dönemler olsun kendi içinde hemen hemen aynıdır. En yüksek iletkenlik değeri Pınarbaşı kaynağına aittir. Bu değerin yüksek olmasının sebebi suyun bünyesindeki çözünmüş SÛ4 iyonundan kaynaklanmaktadır. Söz konusu kaynakların sıcaklık değerleri oc arasında değişmektedir. Yapılan üç dönem arazi çalışmasında, kendi içlerinde hemen hemen sabit değerler almaktadır. Bu da kaynakların derin dolaşımlı olduğunu ve yıllık yağışlardan etkilenmediğini göstermektedir. Piper diagramına göre Sakarbaşı kaynaklan, Başkurt, Sadıroğlu, Eminekin ve Pınarbaşı kaynakları kalsiyum-mağnezyumlu sülfatlı bikarbonat sulandır. Sülfat iyonunun yüksek olması, sulann faylar hatları boyunca yüzeye çıkışı sırasında Neojen birimleri içindeki jipsli seviyelerden dolayıdır. Bu özellik Schöeller grafiğinde de görülmektedir. Göcenoluk, Kozyaka, ve Kaymaz kaynakları ise kalsiyum bikarbonatlı sular sınıfina girmektedir. Akpınar ve Nimet kaynaklanndaki sülfat iyonunun diğer kaynaklara göre yüksek oluşu, Neojen sedimanları içinde bulunan jipslerden kaynaklanmaktadır. 217

12 Ca Mg Na+K Cl SO, HCO, SO Ca (Co^-aka, Akpmar, Göcenoluk, Kaymaz [ Sakarbaşı, Başkurt, Sadıroğlu, Eminddn, Pınarbaşı j lücabaşı, Nimet, Gümüşbel -«-Kaymaz K. -*- Göcenoluk K. -«-Gümuşbel K. Şekil 5. İnceleme alanında yeralan su noktalarına ait Piper ve Schöeller grafikleri * H *b + 0 * * 1 A <yl GKırgı. ı OKozyaka ONimet OPınarbaşı ÖSadıroğlu "ı - 5 J 0.0 So -0.5 î 0.2 * *«.«^^Sı o ~i S ^ 5o 9 * -0.2 ^!* ı- ^* 0c «-0.6 A * -1.5» A o * <^ -1.4.ftji 0.4 & f^nr r -f V,? * M '1 f 0.2 <WlL -1.8 </ * ** 1 o.o * * *&\ W 9, i> o a ***o 1-ıo jj «" ** ** Û w ^ i- o e e -2.8 A -1.0 ^ -3.0 s log(pco,) log(pco ; ) AAkpıriar «Başkurt»Eminekin *Göcenoluk *Gümüşbel + Hamampırian 1 Havuzbaşı -*Ihcabaşı *Karaburgu +Kaymaz â. Sakarbaşı A * * + * O «O + & f, a e * > S.halimpaşa XSigracik HT.M. Ilıksu O T.M Sondaj Şekil 6. İnceleme alanında yeralan kaynakların pcch-sikaisit, Sldoiomit, Slaragonit ve SIji ps grafiği. 218

13 Yapılan üç dönemlik arazi çalışmalarında toplanan su örneklerinin kimyasal analizleri Carlton vd. (1997) tarafından geliştirlen Phreeqci 1.3 bilgisayar programı kullanılarak kalsit, dolomit, aragonit ve jips minerallerine olan doygunlukları ve kısmi karbondioksit basınçları (pcch) hesaplanmıştır (Şekil 6). Buna göre Başkurt, Sadıroğlu, Eminekin, Sakarbaşı, Havuzbaşı, Hamampınarı, Ilıcabaşı, Karaburgu, Kırgız kaynaklan kalsit, dolomit minerallerine doygun ancak Göcenoluk, Kaymaz, Gümüşbel, Kozyaka, Sığracık, Nimet ve Akpınar kaynakları doygun değillerdir. Bütün su noktalan jips minerali açısından doygun değildir. Şekil 6'ya göre Başkurt, Sadıroğlu, Eminekin, Sakarbaşı, Havuzbaşı, Hamampınarı, Ilıcabaşı, Karaburgu, Kırgız kaynaklan derin dolaşımlı birinci grup kaynakları, Göcenoluk, Kaymaz, Gümüşbel, Kozyaka, Sığracık, Nimet ve Akpınar kaynakları sığ dolaşımlı ikinci grup kaynaklan oluşturmaktadır. İZOTOP HİDROLOJİSİ Oksijen 18 - Döteryunı İlişkisi 1963 yılından itibaren IAEA-WMO gözlem ağı çerçevesinde Adana, Antalya ve Ankara yağış gözlem istasyonlannda yağıştaki 6O 18, 8D, T değerleri aylık olarak ölçülmektedir. Ankara Y:G.İ'na istasyonuna ait yılları arasında ölçülmüş olan 5 18 O-6D değerleri kullanılarak Ankara Meteorik Doğrusu çizilmiş ve doğru denklemi 5D = 8 ÖO olarak bulunmuştur. İnceleme alanına ait örneklerin oksijen-18/döteryum ilişkisi Şekil 7'de, gösterilmiştir. İncelenen tüm suların 8D = 8 ÖO Ankara Meteorik Doğrusu ile 6D = 8 ÖO Genel Meteorik doğrulan üzerinde ve arasında yer aldıkları görülmektedir. Karst akiferlerine ait su örneklerinin oksijen-18 ve döteryum içerikleri kullanılarak, ortak yada benzer beslenme süreçlerinin etkisi altında bulunan suların ayırt edilmesi mümkündür. Beslenme alanı aynı olan yada aynı tür yağışlardan beslenen karst akiferlerine ait örnekler oksijen 18- döteryum grafiği üzerinde birbirine yakın konumda bulunurlar. Şekil 7'de oksijen-18 ve döteryum ilişkisi incelendiğinde, aynı karst akış sistemi içinde yer alan su noktalarının birbirine yakın konumlara sahip oldukları gözlenmektedir. Gümüşbel kaynağı hariç diğer tüm kaynaklar grafik üzerinde birbirlerine yakın konumda bulunmaktadırlar. Eminekin kaynağının beslenme alanı diğer su noktalarına göre daha yüksek kottadır, duraylı izotoplar bakımından hafif bir sudur. Başkurt, Havuzbaşı, Hamampınan, Karaburgu, Kozyaka ve Nimet kaynakları da yüksek kotlardan beslenen kaynaklardır. Ilıcabaşı ve Pınarbaşı kaynakları grafik üzerinde birbirlerine yakın konumda yer almaktadırlar. Akpınar, Göcenoluk, Kozyaka ve Gümüşbel kaynaklan kullanılarak çizilen regresyon doğrusunun eğimi, düşük nem içerikli yağışlan işaret etmektedir (Gonfiantini, 1986). Duraylı izotoplardan döteryum ile oksijen-18 arasındaki ilişki, belli yağış rejimleri için değişmemektedir. Bu nedenle, örneklerdeki döteryum fazlası kullanılarak farklı yağış rejimlerinin etkisi ve beslenme alanları konusunda bilgi edinme olanağı vardır. Döteryum fazlası, 5D = 8 5O

14 +10 eşitliği ile hesaplanabilir. İnceleme alanındaki örnekler için hesaplanan döteryum fazlası (Df), Çizelge 5'de verilmiştir. Tarih Çizelge 4. İnceleme alanına ait çevresel izotop verileri (Güven 1996). Örnek Adı Türü SO T (TU) T( C) EC (%o SMOW) (%e SMOW) (ns/cm) Kaymaz K. Kaynak Ilıcabaşı K. Kaynak Eminekin K. Kaynak Başkurt K. Kaynak Sadıroğlu K. Kaynak Pınarbaşı K. Kaynak Gümüşbel K. Kaynak Nimet K Kaynak Havuzbaşı K Kaynak Kırkgız G.K. Kaynak H. pınarı K. Kaynak S. H. Paşa S. Kuyu T. Mecidiye S. Kuyu Kozyaka K. Kaynak Göcenoluk K. Kaynak Akpınar K. Kaynak Karaburgu K. Kaynak Yükselti (m) Çizelge 5. İnceleme alanındaki kaynakların döteryum fazlası değerleri (Güven 1996). Örnek Adı Eminekin K. Başkurt K. Hamampınan K. Df Örnek Adı Kaymaz K. Ilıcabaşı K. Kırkgız Gölü K. Df Örnek Adı Nimet K. Havuzbaşı K. Df Örnek Adı Sadıroğlu K. Pınarbaşı K. Df

15 8 H (% 0 VSMOW) 20. s? o C/3 (O l \ AAkpınar Başkurt Eminekin Göcenoluk *Gümüşbel + H pınarı IHavuzbaşı ^-Ilıcabaşı + Kaymaz * Karaburgu O Kırgız Kozyaka O Nimet ÖP.başı 0Sadıroğlu Saithalimpaşa 3 T.mecidiye Şekil 7. İnceleme alanındaki kaynakların 5 18 O-8D grafiği (Güven, 1996'dan) 221

16 Oksijen 18 - Yükselti İlişkisi İzotop hidrolojisi konusunda geçmişte yürütülen çalışmalar sonucunda oksijen-18 içeriğinin, coğrafi konum, enlem vb. parametrelerin yanısıra, esas olarak yükselti ile ters orantılı biçimde azaldığı gösterilmiştir (Payne and Dinçer, 1965). Genel olarak her 100 m'lik yükseklik artışına karşılık oksijen-18 içeriğindeki azalma -s* ile \* arasında değişmektedir (Clark ve Fritz, 1997). Güven (1996), Göcenoluk, Akpınar ve Gümüşbel kaynaklarını kullnarak yaptığı hesaplamada inceleme alanında 5 18 O/h değişimi f a -0.33/100 m olarak belirlemiştir. Buna göre hesaplanan ortalama beslenme yükseltisi değerleri Çizelge 6'da verilmiştir. - y ^> ^\ 5 18 ( 3 = * h S r = 0.99 S t n d -10 s tc *«* O O * A ^-^ "^ \ Yükseklik (m) A Akpınar Başkurt <g> Eminekin «B Göcenoluk * Gümüşbel -»-H. pınan t Havuzbaşı -X- Ilıcabaşı f- Kaymaz * Karaburgu O Kırgız Kozyaka O Nimet O P. başı Sadıroğlu V Saithalimpaşa O T.mecidiye Şekil 8. İnceleme alanına ait su örneklerinin oksijen-18/yükselti ilişkisi Su örneklerinin oksijen-18 içerikleri ve boşalım örnekleme yükseltileri dikkate alınarak çizilen Şekil 8'den örneklerin belirgin biçimde gruplandıklan gözlenmektedir. Grafiğe göre Eminekin kaynağı en yüksek, Gümüşbel kaynağı da en alçak beslenme alanına sahiptirler. Ayrıca Başkurt, Hamampınan, Havuzbaşı, Karaburgu, Nimet kaynaklan da yüksek beslenme alanına sahiptirler. Kırkgız Gölü, Sadıroğlu, Ilıcabaşı ve Pınarbaşı kaynaklan biraz daha alçak beslenme alanına sahiptirler. Çizelge 6. Su örneklerinin oksijen-18 izotop içeriklerinden belirlenen ortalama beslenme yükseltileri (Güven, 1996) Örnek Adı SO 18 Boşalım Yük. (m) Beslenme Yük. (m) Fark (m) Kaymaz Kaynağı Ilıcabaşı Kaynağı Eminekin Kaynağı Başkurt Kaynağı Sadıroğlu Kaynağı Pınarbaşı Kaynağı

17 Çizelge 6 (devam ediyor) Örnek Adı Nimet Kaynağı Havuzbaşı Kaynağı Kırkgız Gölü Kaynağı Hamampınarı Kaynağı Karaburgu Kaynağı Kozyaka Kaynağı Akpınar Kaynağı ÖO Boşalım Yük. (m) Beslenme Yük. (m) Fark (m) Trityum - Elektriksel İletkenlik İlişkisi Suların izotopik değerlendirilmesinde kullanılan trityum ( 3 H) izotopu, duraysız bir izotop olmasından dolayı yeraltısuyunun rezervuarda kalış süresi ile orantılı olarak radyoaktif bozunmaya uğramaktadır. Dolayısı ile yeraltısulannın bağıl yaşlarının ortaya konmasında 3 H izotopu en önemli parametrelerden biridir. Aynı şekilde örneklere ait EC değeri de, yeraltısuyunun rezervuarda kalış süresine bağlı olarak artış göstermektedir f: \.L ' ~ ' 1U ^ a 10 3 n. > ö 6O jt A. ). C ı L 3 ' İ ' o Elektriksel İletkenlik (^ıs/cm) A Akpınar Başkurt Eminekin Göcenoluk $ Gümüşbel -f H.pınan \ Havuzbaşı y-ilıcabaşı + Kaymaz -k Karaburgu O Kırgız OPbaşı ö Sadıroğlu 3 T.mecidiye Şekil 9. İnceleme alanına ait su örneklerinin trityum/elektriksel iletkenlik ilişkisi. Kaymaz, Göcenoluk, Gümüşbel ve Akpınar kaynaklarının yüksek trityum ve düşük EC değerlerine sahip olmaları, bu kaynaklara ait suların geçiş sürelerinin kısa olduğunu, Başkurt, Sadıroğlu, Eminekin, Kırkgız Gölü, Hamampınarı, Karaburgu, Havuzbaşı ve Pınarbaşı kaynaklarının düşük trityum ve yüksek EC değerlerine sahip olmaları, bu kaynak sularının derin dolaşımlı olduklarını 223

18 göstermektedir. Ilıcabaşı kaynağının EC değeri Sakaryabaşı kaynaklarına göre düşük olmasına rağmen, düşük trityum içeriği bu kaynağında derin dolaşımlı olduğunu göstermektedir (Şekil 9). Yeraltısuyunun Geçiş Süresi Karst hidrojeolojisi çalışmalarında trityum izotopunun başlıca kullanım alanı yeraltısuyunun akiferden geçiş süresinin belirlenmesidir. Yeraltısuyunun akiferden geçiş süresi, kar yada yağmur olarak yüzeye düşen suyun bir kaynak ile akiferi terk etmesine kadar geçen süre olarak tanımlanmaktadır. Radyoaktif trityum izotopu ile hidrojeolojik sistemlerde yeraltısuyu dağılımı ve geçiş süresi hakkında bilgi edinilebilmekte, geçiş süreleri ile suların göreli yaşlan ve aynı sisteme ait olup olmadıkları belirlenebilmektedir. Eriksson (1958) tarafindan geliştirilen tam karışım varsayımına dayalı eksponansiyel model yaklaşımı kullanılarak geçiş süreleri hesaplanmıştır. Model, karst hidrojeolojisinde yaygın dolaşım rejimini ifade etmektedir. 4 o Burada; Co(t) : t anındaki sistemden çıkan trityum derişimi, (TU) Q(t-cp) : (t-q>) anında sisteme giren trityum derişimi, (TU) e" x<p : radyoaktif bozunma düzeltme faktörü X. : değeri olan trityum bozunma sabiti ı : sistemin yenilenme süresi (yıl) Hesaplamalarda trityum girdi değeri olarak inceleme alanı üzerindeki yağışlann izotopik bileşimini temsil edebilecek en yakın istasyon olan Ankara istasyonuna ait veriler kullanılmıştır. Ankara istasyonunun yılları arasındaki verileri Tezcan (1992) tarafindan Ottawa istasyonu ile Ankara istasyonu arasında yapılan korelasyon ile uzatılmıştır. Aynca Ankara yağışlanna ait ağırlıklı ortalama trityum değerlerinin eksik yıllanda yine Tezcan (l992)'a ait korelasyon bağıntılan kullanılarak tamamlanmıştır. Bu değerlerin tamamlanması ve geriye doğru uzatılması için IAEA-WMO gözlem ağı çerçevesinde en uzun gözleme sahip Ottawa istasyonu ile regresyon kurmak, kuzey yan kürede trityum değerlerinin dağılımının homojenliği nedeni ile yaygın olarak kullanılmaktadır (Gat, 1980). Güven (1996) tarafindan hesaplanan trityum çıkış değerleri, kaynaklara ait trityum değerleri ile birlikte Şekil l O'da verilmiştir. 224

19 Çizelge 7. Kaynakların trityum izotopu içeriğine göre akifer içindeki dolaşım süreleri (Güven, 1996) Örnek T T -f- -..' Geçiş Örnek T T + - Geçiş hata hata Kaymaz K ay Gümüşbel K yı! Ilıcabaşı K yıl Havuzbaşı K yıl Eminekin K. Başkurt K. Sadıroğlu K. Pınarbaşı K. Akpınar K yıl 5-7 yıl 6-10 yıl 3-4 yıl yıl Kırkgız K. H. pınarı K. Karaburgu K. Göcenoluk K yıl yıl yıl 1 yıl 1993 YILLAR 1994 ~*~ ly.l -» 2y.l 9y.l -«loy.l 3y,l 4y.l * 5y.l 6yl ÜH 15y.l -B--20y.l -«-30y.l m 7y.l SOy.l» Sy.l 5J~100y>l Şekil 10. Trityum çıkış değerlerinin yılları arasındaki değişimi (Güven, 1996) SONUÇLAR Yukarı Sakarya Havzası'nda yeralan Sakarbaşı Kaynak Grubu, Sadıroğlu, Eminekin, Başkurt, Ilıcabaşı ve Pınarbaşı kaynaklarının hidrojeolojik özellikleri, jeolojik yapı, hidrolojik veriler, arazi gözlemleri, sukimyası ve izotop değerleri ile birlikte değierlendirildiğinde, söz konusu kaynakların beslenme bölgesi havzanın güneybatısından güneyine doğru bir yay şeklinde yüzeylenen ve 225

20 dolomitik Gökçeyayla formasyonudur O-yükseklik ilişkisi kullanılarak hesaplanan yükseklik değerleri, Gökçeyayla formasyonu'na karşılık gelmektedir. Kaynakların bütün arazi dönemlerinde yapılan su kimyası analizlerinde dolomit mineraline doygun olmaları diğer bir gösterge olarak kabul edilebilir. Aynca arazi gözlemlerinde, Gökçeyayla formasyonu içinde bulunan Mallıca ve Çukurkuyu köyleri yakınında, 60km 2 'den fazla bir alan içinde dolin ve uvala bulunmaktadır. Bunun yanısıra hem bu köylerden aşağı kotlara kuzey-kuzeydoğu yönünde uzanan vadilerde ve bu vadilerin Alüvyon ve Pliyosen birimlerine ulaştığı yerlerde hemde Kurucaköy-Çatmapınar- Mahanoz köyleri arasında kalan bölgede yüzey akışı görülmemektedir. Dolayısıyla yüzeyde yeraltına süzülmenin oldukça yüksek değerlerde olması gerekmektedir. Neojen kireçtaşlanndan kaynaklara yeratısuyu katkısının olması düşünülmemektedir. Çünkü Bardakçı deresi ve Seydisuyu yıl boyunca akış halindedir ve bu derelerin K-G yönlü akışının olduğu bölgelerde (havza batısı) geçirimsiz Çöğürler karışığı Neojen kireçtaşlannın içinde yüzeylenmekte dolayısıyla geçirimsiz bariyer özellik göstermektedir. Gökçeyayla formasyonu yüzey alanı kullanılarak yapılan basit subütçesi hesaplamalarında da kaynakların toplam boşalımları ile beslenme birbirini karşılamaktadır. KAYNAKÇA Edmunds, W. M., Darling, W. G. and Kinniburg, D. G., 1988, In estimation of groundwater recharge, I. Simmers (ed.), p Esen, E., 1978, Yukarı Sakarya Havzası Hidrojeolojik Etüt Raporu, DSİ Genel Müdürlüğü, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısulan Dairesi Başkanlığı, Ankara, 89 s. Eriksson, E., 1958, The Possible Use of Tritium for Estimating Groundwater Storage, Tellus, Vol. 10, p , 48. Gat, J.R., 1980, The Isotopes of Hydrogen and Oxygen In Precipitation, In Handbook of Environmental Isotope Geochemistry, P. Fritz and J.C. Fontes, (Eds.), Vol 1, p.21-48, Elsevier Sc. Publ., 23. Güven, F., 1996, Sakaryabaşı Kaynaklarının Çevresel İzotop İncelemesi, H.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji (Hidrojeoloji) Ana Bilim Dalı Yüksek Mühendislik Tezi, 118 s. Gonfiantini, R., (1986), Isotopes in lake studies, In P. Fritz and J.-Ch Fontes (Eds.) Handbook of Environmental Geochemistry, Vol. 2, The Terrestrial Environment, B, Elsevier Amsterdam, The Nederlands: Metin, S., Genç, Ş., Bulut, V., 1987, Afyon ve Dolayının Jeolojisi, M.T.A. Enstitüsü Jeoloji Dairesi, Rapor No: 6604, Ankara. Metin, S., Genç, Ş., Bulut, V., 1988, Bolvadin (Afyon)-Yunak (Konya) Dolayının Jeolojisi, M.T.A. Enstitüsü Jeoloji Dairesi, Rapor No: 6604, Ankara. Mumcu, N., 1971, Yukan Sakarya Havzası Jeofizik Rezistivite Etüt Raporu, DSİ, Ankara, 16 s. Özcan, A., Göncüoğlu, M.C., Turhan, N., 1989, Kütahya-Çifteler-Bayat-İhsaniye Yöresinin Temel Jeolojisi, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, Rapor No: 8974, Ankara. Payne, B. and Dinçer, T., 1965, Isotope Survey of Karst Region of Southern Turkey, Proc. of Sixth Int. Conference of Radiocarbon annd Tritium Dating, IAEA, Publ Sharma, M. L., Hughes, M. W., 1988, Groundwater recharge estimation using Chloride, 5 H and 5 O profiles in the deep coastal sands of Western Australia, Journal of Hydrology, 1985,

21 Tezcan, L., 1992, Karst Akifer Sistemlerinin Trityum İzotopu Yardımıyla Matematiksel Modellemesi, Doktora Tezi, H.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Beytepe, Ankara, 121 s. Umut, M., Acarlar, M., Gedik, Ş., Güner, E., Saçlı, L., Şen, A. M., (1991), Çifteler-Holanta (Eskişehir ili) - Çeltik (Konya ili) ve Dolayının Jeolojisi, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, Rapor No: 9204, Ankara. Uman, Ö. ve Yergök, A.F., 1979, Emirdağ (Afyon) Dolayının Jeolojisi, M.T.A. Enstitüsü Jeoloji Dairesi, Rapor No: 6604, Ankara. Yurtsever, Y., 1978, Tabii İzotopların Hidrolojide Kullanılması Esasları ve Antalya Civarı Karstik Bölgede Yerüstü-Yeraltısuyu İlişkilerinin Tabii İzotoplarla Araştırılması Sonuçları: EİE Bülteni, c ,

22