Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 1 BÖLÜM:2 BAĞIMLILIK BİR BEYİN HASTALIĞIDIR. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 1

Transkript

1 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 1 BÖLÜM:2 BAĞIMLILIK BİR BEYİN HASTALIĞIDIR PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 1

2 İnsanlık tarihi boyunca keyif almak amacıyla yaygın bir şekilde maddeler kullanılmıştır. Şimdiye kadar geçen binlerce yıllık süre içerisinde, madde kullanımına zaman zaman farklı anlamlar yüklenmiş olsa da genellikle her toplum ve kültür içinde bağımlılar negatif ayrımcılığa maruz kalmışlardır. Durum böyle olunca bir kişi için, kendisinin bağımlı olduğunu kendisine bile itiraf etmek kolay olamaz. Bağımlının, kendisi için utanç verici olarak algıladığı bu duruma düşmesini, dışarıya yansıtmasa bile kalbinin derinliklerinde, kendine yönelik kızgınlık ve öfkeye döndürmesi kaçınılmazdır. Yani hiç kimse bağımlı olmak istemez, olursa da bu durumdan memnun olmaz. Bağımlı kişiler her zaman kendilerine şu soruları sorarlar: - Bu kadar istememe rağmen acaba neden bırakamıyorum?, - O kadar çok şey kaybetmeme ve ağır bedeller ödememe rağmen yine neden içmeye tekrar başladım?. Benzer sorular bağımlıların yakınları için de mevcuttur: - Aslında iyi ve başarılı bir insan olmasına rağmen kendi hayatı ile birlikte neredeyse bizim hayatlarımızın da tamamını mahvettiği halde neden bırakamıyor? Israrla çalan telefon Nilgün ü derin uykusundan uyandırdı. Gözlerini hafifçe aralayıp güçlükle başını kaldırarak yatakta telefonu aradı. Battaniyenin altında ayakucunda köşesi görünüyordu; uzanıp aldı. Arayan, Sema ydı. İçtin mi yine? Ne? Saat on. Bugün yapacak çok işin yok muydu senin? Akşam gelip seni alacağız. Uçak dokuzda, unutma. Yedi gibi sende oluruz. Geldiğimizde hazır ol. Ve sakın bugün içeyim deme. Öff, tamam, ben zaten hazırım. İyi, hadi, sen bir duş al da kendine gel. Unutma, söz verdin, orada içmeyeceksin. Tamam, Sema, ne dediğimi hatırlıyorum. Akşama görüşürüz. Sadece orada değil, bir daha hiç içmeyecekti Nilgün. Dün kesin karar vermişti; çocukluk arkadaşı Sema yla diğer üç yakın arkadaşının, çıkacakları bir haftalık Bodrum tatiline bu kez onu da davet etmeleri genç kadını hem çok duygulandırmış, hem de fazlasıyla heyecanlandırmıştı. İstanbul un ilkyazı karşılamaya hazırlandığı şu yarı puslu yarı güneşli serin günlerinde, Bodrum un temiz, sımsıcak havası yıpranmış ruhuna ve yorgun bedenine şüphesiz çok iyi gelecekti. Yataktan çıkıp doğruca mutfağa gitti. Düşünmeksizin tezgâhın üstündeki şişeye yöneldi, dibinde kalan iki parmak votkayı başına dikti ve boşalan şişeyi siyah bir poşete koyup çöp kutusuna attı. Ardından bir sigara yakıp yatak odasına geri döndü. Yerdeki valizin kapağını açarken içine neler koyacağını düşünüyordu. İlk aklına gelen bikinisi oldu. Heyecanla şifonyerin alt gözünden çıkardığı bikiniyi havaya kaldırıp baktı. Neredeyse iki yıl olmuştu bunu giymeyeli; öyle özlemişti ki tatili, denizi, kumu Biraz zayıflamıştı, ama yine de güzel dururdu herhalde üstünde sarı bikinisi. Bu tatil ona çok iyi gelecekti. Bodrum güneşinin insanı mest eden parlak ışıkları büyük umutlar vaat ediyordu; pırıl pırıl tertemiz bir yaşam Sağlıklı, huzurlu bir gelecek Kim bilir, yakında bir işi, belki düzgün bir sevgilisi bile olurdu. Hayallerinin dışında emin olduğu tek bir şey vardı; Nilgün artık içmeyecekti.

3 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 3 Birdenbire içinin ve ellerinin neredeyse aynı anda titremeye başladığını fark etti. Valizin yanında yere oturup bekledi bir süre. Yoğun bir halsizlik çökmüştü üstüne aniden; nabzı hızlanmış, solukları canını acıtır olmuştu. Çok bitkin hissediyordu; votka yeterli gelmemişti besbelli. Gözleri yatağın üzerindeki telefona kaydı. Yarın içkiyi bırakacaktı nasılsa, bugün biraz içse ne çıkardı? Yoksa kendine gelemezdi bu şekilde. Beynini yarına odaklamıştı o. Bugün son günüydü; yani, içebilirdi. Daha fazla düşünmeden telefonu alıp marketi aradı. Birkaç dakika sonra mutfakta, poşetten çıkardığı rakıyı açmış aceleyle bardağa dolduruyordu. Biraz su ekleyip dudaklarına götürdü ve süratle iki büyük yudum içti. Şimdi biraz kendine geliyor gibiydi işte. Yarım saat içinde uzun zamandır gitmediği kuaförüne gidecek gücü bulurdu kendinde. Elinde bardağıyla salona geçip kanepeye uzandı. Otuz dört yaşındaydı Nilgün, üniversiteyi bitirdiğinden beri yalnız yaşıyordu. Altı yıl severek yaptığı mimarlık mesleğini alkol sorunları nedeniyle sürdüremez hale gelmişti. İşsizdi uzun bir süredir; alkolü bırakır bırakmaz tekrar iş aramaya başlayacak, hayatına çeki düzen verecek ve yeniden kendi ayakları üstünde duran o güçlü, iradeli Nilgün olacaktı. Uzandığı yerden başını çevirip gökyüzüne baktı. Önceleri eğlenceli bir sosyalleşme aracı olarak gördüğü alkol, kısa süre içinde ayrılmaz bir parçası haline gelmişti. Bu acımasız dost yalnızlığını paylaşıyor, başa çıkmakta zorlandığı durumlarda ona cesaret veriyor, acılarını hafifletiyor, sorunlarını unutmasına yardımcı oluyordu. Güneş yüzünü gizlemek istercesine yavaşça bulutların ardına çekilmekteydi. Birazdan çıkıp kuaföre gidecekti. Ya da, önce valizini mi hazırlasaydı? İçini çekerek ayağa kalktı, mutfağa gidip rakı ve su şişesini alarak tekrar kanepeye döndü. İçkisini hazırladıktan sonra şişeleri yere bırakıp elinde bardakla bir süre öylece oturdu. Ne çok anısı vardı alkolle ilgili Tuhaf şekilde, kimi zaman ona yaşama gücü vermiş, kimi zamansa hayatını elinden almakla tehdit etmişti. Ne var ki, artık gerçekten bırakma zamanı gelmişti. Küçük bir yudum alıp bardağı sehpaya koydu. Yapabilir miydi acaba bu sefer? Başarabilecek miydi? Rüya gibi bir şey olmalıydı içmeden yaşayabilmek. Sabahları gözünü açtığında korku hissetmemek, titremeler, kasılmalar olmadan yeni bir güne başlayabilmek ve en önemlisi acı çekmeden soluk alıp verebilmek Gözleri daldı bir an, sonra tekrar bardağa uzandı eli. Avucunda salladı birkaç kez. Ne iğrenç görünüyordu donuk beyaz sıvı; tadı ne iğrençti, kokusu ne iğrenç Başına dikip bitiriverdi rakıyı. Oh... Birazdan daha iyi hissedecekti kendini. Bakımsızlıktan tüm canlılığını yitirmiş darmadağın saçlarını geriye atarak yeniden uzandı kanepeye. Saat iki olduğunda Nilgün hâlâ kanepedeydi; rakı şişesi yarılanmıştı. Bugün fazla hızlı gidiyordu sanki. Tatil heyecanından olmalıydı mutlak. Yarın yeni hayatına başlayacaktı, arkadaşlarına söz vermişti, artık içmeyecekti. Sözünü bu kez tutmaya kararlıydı. Öncekiler gibi olmayacak, diye geçirdi içinden boşalan bardağı doldururken. Bir sigara daha yaktı, gözlerinde şimdi tatminkâr, güvenli bir ışıltı vardı. Elleri artık titremiyor, beyni daha hızlı çalışıyordu. Çok heyecanlıydı; ah, şu gün bir bitse, yarın sabah gözlerini, penceresinden güneş ışınlarının süzüldüğü sevimli bir Bodrum otelinde ayık bir yaşama açacaktı. Mutlu bir yaşama PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 3

4 Bakışları anneannesinden yadigâr eski duvar saatine çevrildi. Kalkıp kuaföre gitmeliydi, ama önce biraz daha içecekti Bardağı doldurup başına dikti. Hızlanan sadece beyni değildi sanki. İçinden çok iyi tanıdığı bir ses ona daha hızlı içmesi için ısrar edip duruyordu. Karşı koymadı, koyamazdı. Yattığı yerden bir kısmını dökerek bardağa yeniden rakı ve su doldurdu. Rakının ne tadı ne de kokusu iğrenç geliyordu şimdi. Bitirdiğinde zihni iyiden iyiye bulanmaya başlamıştı. Gözleri boş bakıyor, titremesi kesilen elleri artık pek bir şey hissetmiyordu. Bir süre sonra düşünceleri bulanıklaşmaya başladı. Şişenin dibinde kalan son birkaç yudumu da başına dikip içtikten sonra kendinden epeyce geçmiş bir halde kanepeden kalktı, sendeleyerek mutfağa doğru ilerledi. Antreden geçerken son anda fark ettiği cam sehpaya çarpmamaya uğraşınca dengesini kaybetti ve portmantoya çarpıp gürültüyle yere düştü. Bir süre yerde kaldıktan sonra, son bir gayretle ayağa kalkmaya çabaladı. Arkadaşları neredeyse gelirlerdi; valizini toplamalıydı. Sallanarak doğrulup ayağa kalktı. İşte şimdi biraz votka ona iyi gelirdi. Kapı pervazına tutunarak mutfağa girdi. Tezgâhın köşesine bıraktığı poşetten ikinci şişeyi çıkardı. Görüşü bulanıklaşmış, gücü neredeyse hiç kalmamıştı. Olabildiğince dikkatle şişeyi düşürmemeye gayret ederek kapağını açtı, iki eliyle birden kaldırıp ağzına götürdü. Büyük kısmını üstüne dökmesine karşın, boğazından aşağı birkaç yudum göndermeyi başardı. Daha fazla ayakta duramayacaktı, önce tezgâhtan destek alıp iki büklüm eğildi, bir süre sonra da yavaşça kendini yere bıraktı. Ne valiz, ne kuaför, ne de tatil zihnini meşgul ediyordu artık. Az sonra zili dakikalarca çalacak olan Sema da umurunda olmayacaktı, çilingire kapıyı açtırıp içeri girdiğinde atacağı çığlıklar da. Ve Nilgün ertesi sabah gözlerini, penceresinden bodrum güneşinin parlak ışıklarının süzüldüğü bir otel odası yerine, daha önce de defalarca yattığı ve beyninin derinlerine kazınmış olan hastanenin alkol kliniğinde açtı. El ve ayak bileklerinden deri kayışlarla karyola demirlerine bağlı olarak Beyninin derinliklerine kazınacak bir anısı daha olmuştu artık. * * * Tabii ki, Neden bırakamıyorlar? sorusu bilim insanlarının da gündeminde olmuştur. Yapılan bilimsel çalışmalar neticesinde bırakma nedenlerinin kişilerin; iyi veya kötü olmaları, güçlü ya da zayıf iradeye sahip olmaları, yeterli çabayı gösterip göstermemeleriyle ilişkisi olmadığı anlaşılmıştır. Artık bağımlıların beyinlerinde yanlış giden bir şeylerin olduğu düşüncesine varılmıştır. Eğer bir insanın önceliği madde kullanımı olmuşsa artık yaşamında her şeyi bir kenara bırakıyor demektir. İlişkileri zedelenir, eğitimi engellenir, sorumluluklarını yerine getiremez. Bu listeyi uzatabiliriz. Müdahale edilmemiş fiziksel ve ruhsal hastalıklar, bozulan ekonomi ve giderek artan sosyal izolasyon bu sürece eklenir. Bunlar sadece bizim dışarıdan görebildiğimiz hasarlardır. Halbuki bağımlılık sürecinde beynin karar almaya ve davranışları kontrol etmeye yarayan bölümleri de gizli olarak biyokimyasal tahribata uğrarlar. İşte tam bu yüzden, bir bağımlı gerçekten hayatını değiştirmeye karar verse bile bunu gerçekleştirmesi kolay olmaz. Ne kadar istekli ve iyi niyetli olursa olsun bir sonraki

5 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 5 adımı atmak kolay ama sonucu almak zordur. Artık yeter, bırakıyorum demek sorunu çözemez. Ancak bağımlılık düzeyi çok hafif olanlar belki başarabilirler. Çoğunluğu ise sadece kısa bir süre için bırakabilirler. Çünkü kullandıkları maddenin yaptığı hasar nedeni ile beyinleri değişmiştir. Bu nedenle de bağımlılıktan kurtulamazlar. Kullandıkları maddeyi bırakmaya karar veren birçok insan, ayıklık durumunu bir sene süresince korumayı başarmadan önce en az üç ya da dört başarısız deneme yapar. Maddeyi tamamen bırakana kadar birçok denemenin yapıldığı 8-10 sene geçebilir. Bırakma başarısını etkileyen birçok faktör vardır. Bunları hastanın yaşı, tedaviyi kimin yürüttüğü, bağımlının maddeyi ne kadar süredir kullandığı, bağımlılığın hastanın psikolojik durumunu ne derece etkilediği, kullandığı madde veya maddelerin cinsi ve miktarı olarak sıralayabiliriz. Kullanılan maddelerin neden olduğu plastik düşlerin yaşandığı yer olan beynin yapısı plastik gibidir ve gerçekten inanılmaz bir iyileşme kapasitesine sahiptir. Ancak madde kullandıkça tıpkı yaşlanmada olduğu gibi plastikliğin bir kısmı kaybolur. Bağımlılıktan kurtulunmasa da iyileşmek mümkündür. Ama iyileşmenin ne anlama geldiğini bilmek çok önemlidir. Kişi bir kere bağımlı olduktan sonra tekrar tamamen maddeyi hiç kullanmayan bir insanla aynı duruma gelemez. Ancak iyi bir tedavi ile tekrar madde kullanmadan yaşayabilir. Fakat maddeyi tekrar kullanırsa, o andan itibaren bırakmadan önceki kaldığı yere geri döner ve en azından tekrar aynı dozda kullanmaya devam eder. İyileşme, sadece madde kullanımını bırakmaktan çok daha karmaşık ve zor bir süreçtir. Bu süreç alkol ya da uyuşturucudan zarar görmüş beyin devrelerinin tekrar kurulması işlemini içerir. Fakat bu süreci engelleyen çeşitli nedenler vardır. En önemli iki neden olarak bağımlı hakkında toplumun olumsuz önyargısını ve bu yargılamadan etkilenen bağımlı kişinin psikolojik durumunu gösterebiliriz. Bağımlı kişiler, başka hiçbir hastanın yaşamadığı negatif ayırımcılığa maruz kalırlar. Ne yazık ki bu durum çoğu zaman bağımlılığı hastalık olarak kabul etmek istemeyen bazı sağlık sistemini çalışanları ile başlar. Birçok dahili, cerrahi dalda çalışan hekim ve hatta bağımlılık alanı dışında çalışan psikiyatri hekimi de böyle düşünürler. Bu yüzden bağımlıların çoğu sağlıklarını tekrar kazanamıyor ve işledikleri suçlar ya da yerine getiremedikleri yasal sorumlulukları nedeni ile daha çok adalet sistemi içinde kalıyorlar. Hemen hemen bütün negatif ayırımcılık tiplerinde olduğu gibi bu çeşit ayrımcılık da kişilere ağır bir bedel ödetir. Çözümünü ancak eğitimle sağlayabiliriz. Gerçekten bağımlılara karşı oluşmuş önyargıların silinebilmesinin tek yolu bu konu hakkında bilgilendirme çalışmaları yapmaktır. Toplumu oluşturan bireyler sadece alkol veya madde kullanımının bağımlılara ve çevrelerindekilere neler yaptığını anlamaya çalışmakla kalmamalı aynı zamanda bağımlılığın gerçekte ne anlama geldiğini öğrenmelidir. Bağımlılık, bir beyin hastalığıdır. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 5

6 Son yıllarda teknolojinin hızlı gelişimi sayesinde kullanmaya başladığımız yeni cihazlar, birçok alanda olduğu gibi tıp bilimi içinde de yeni ufuklar açmıştır. Yüzyıllardır bilinmez olan birçok konuda artık fikir sahibi olabiliyoruz. Konumuz olan bağımlılık da, giderek bilinmezliklerin ortadan kalktığı alanlar arasına girmeye başlamıştır. Günümüzde bilimin geldiği seviye sayesinde insanlık tarihinde ilk kez canlı iken beyinin içine ulaşıp, orada neler olduğunu görerek anlayacak duruma gelmemiz gerçekten çok heyecan vericidir. Böylece bağımlı bir insanın beyninde oluşan hasarı inceleyebiliyoruz. Eğer beyinde neyin zarar gördüğünü anlayabilirsek, onu nasıl iyileştirebileceğimiz hakkında da bir fikrimiz olacaktır. İnsan beyni; duygularımızın, düşüncelerimizin, algılarımızın ve dürtülerimizin kaynağı olan özel hücreleri içeren karmaşık ve ince ayarlanmış bir iletişim ağıdır. Uyuşturucuya başlamadan önce kullanıcıların beyninde herhangi bir hasar oluşmadığı için yapısı ve fonksiyonları dengelidir. İlk kez uyuşturucu kullanımı genellikle kişinin kendi seçimi ile olur. Amaç; zevk almak ya da sıkıntı, stres ve duygusal çökkünlükten kurtulmaktır. Fakat bu tür seçimler kısa ömürlüdür. Neden? Çünkü uyuşturucu kullanımının giderek süregenlik kazanması ile iyi dengelenmiş beyin sistemi zedelenir. Artık kullanıcı, doğal ve günlük ihtiyaçlarında önceliği uyuşturucu bulma ve kullanmaya değiştirir. Bu noktada olağan ihtiyaçlar ve dürtüler, uyuşturucu kullanmaya olan arzuyla zor bir yarışa girerler. BEYİNDE NELER OLUYOR? Beynin içine bakıldığında, alkol ve uyuşturucu tüketiminin yarattığı nörolojik etkiler kolaylıkla görülebilir. İleri teknoloji görüntüleme makineleri sayesinde tüm vücut ve beynin çok boyutlu ve renkli görüntülere ulaşabiliyor ve dışarıdan alınan maddelerin etkilerini rahatlıkla izleyebiliyoruz. Çeşitli durumlarda, örneğin uyanıkken, değişik uyarıcılara tepki verirken yapılan incelemeler sayesinde beyin hakkında bilgilerimiz geçmiş yıllarda ulaşılanların çok üzerine çıktı. Bedenimizdeki tüm hareketler, duyumlar sinirler aracılığıyla oluşur. Beynin içindeki sinir hücreleri (nöronlar) arası bilgi akışı ileticiler (nörotransmitter) denen kimyasal maddelerin yardımı ile olur. Daha basit bir anlatımla nörotransmitterleri iki sinir hücresi arasında bilgi alışverişini sağlayan ulaklar olduğu söylenebilir. Bu ulakların işlevleri sayesinde beyinde bulunan milyarlarca sinir hücreleri saniyenin binde birinden daha kısa bir sürede birbirleriyle etkileşimde bulunabilirler. Uyuşturucu veya uyarıcı maddeler alındığında sinir uçlarında ki haberleşme etkilenir. Yani sinir aralığındaki nörotransmitterler ya azalır ya da çoğalırlar. Böylece uyuşturucu veya uyarıcı uyuşturucu maddeler etkilerini gösterirler. Günümüzde bilimdeki ilerlemeler sayesinde yeni geliştirilen teknolojileri kullanılarak bu ileticilerin görevlerini ne derece iyi ya da kötü yaptıkları ölçülebiliyor.

7 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 7 Beyni doğrudan etkileyen alkol ya da uyuşturucu kullanımı sonucunda neler olduğunu da artık biliyoruz. NÖRONLAR SİNAPS Ağaç gibidirler. Kısa uzantıları dendrit, uzun uzantıları akson olarak adlandırılır. Bir nöronun aksonları bir başka nöronun dendritine ulaşır ve bu şekilde iletişim kurarlar. Nöronlar arası bu bağlantıya synaps denir. Dolaşan sinyaller aslında elektriklidir fakat sinapsa geçemezler. Onun yerine aksonun ucunda bulunan kesecikler içinde depolanmış nörotransmiterler sinaps aralığına salınırlar. Yani bir sinyal nöronun sonuna ulaştığında nörotransmiterler devreye girerler. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 7

8 SİNAPS ARALIĞI Sinaps aralığına salınan nörotransmiterler bir sonraki nöronun reseptörlerine yapışırlar. Böylece bir sonraki nöron sinyalleri alıp aynı mekanizma ile aldığı bilgiyi aktarır.

9 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 9 NÖROTRANSMITERLER Bilebildiğimiz evrendeki en karmaşık varlık insan beynidir. Beyinde vücudun içine sinyaller yollayan milyarlarca nöron (sinir hücresi) vardır. Bu sinyaller sayesinde bizler hatırlayabiliyor, karar verebiliyor, duyu organlarımızı kullanabiliyor ve konuşabiliyoruz. Nöronlar ağaç gibidirler. Kısa uzantıları dendrit, uzun uzantıları akson olarak adlandırılır. Bir nöronun aksonları bir başka nöronun dendritine ulaşır ve bu şekilde iletişim kurarlar. Nöronlar arası bu bağlantıya sinaps denir. Sinaps öncesi aksonun içinde dolaşan sinyaller aslında elektriklidir fakat sinapsa geçemezler. Onun yerine aksonun ucunda bulunan kesecikler içinde depolanmış nörotransmiterler sinaps aralığına salınırlar. Yani bir sinyal nöronun sonuna ulaştığında nörotransmiterler devreye girerler. Sinaps aralığına salınan nörotransmiterler bir sonraki nöronun reseptörlerine yapışırlar. Böylece bir sonraki nöron sinyalleri alıp aynı mekanizma ile aldığı bilgiyi aktarır. Bu kimyasal mekanizma da değişik nörotransmiterler birlikte çalışırlar ve farklı işlevleri gerçekleştirirler. Örneğin dopamin, norepinefrin ve serotonin birlikte idrak ve durumsal işlevleri etkiliyorlar. Şimdiye kadar tespit edilen atmıştan fazla nörotransmiter vardır. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 9

10 Bunlardan bazıları: Asetilkolin : Kasların istemli hareketlerini kontrol eder. CRH: Stres sistemini düzenler. Dopamin: İstemli hareket ve duygusal uyanmayı etkiler. GABA: ;Hareket ve hafızayı etkiler. Glutamat: Motivasyon, öğrenme ve hafızayı etkiler. Serotonin: Mizaç, hafıza, zayıflık ve uykuyu etkiler. Uyuşturucu kullanımı yüzünden faaliyeti en çok zarar gören ileticiler dopamin, serotonin, GABA ve glutamattır. Kullanılan neredeyse her uyuşturucu dopamin miktarını az veya çok etkilerken, bazı uyuşturucular ayrıca diğer ileticileri etkiliyorlar. Mesela LSD ve ekstazi serotoninin işleyişini etkilerken, eroin ve morfin opiate alıcılarını, alkol ise GABA ve glutamatı etkiliyor.

11 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 11 Dopamin Dopamin vücutta doğal olarak üretilen, sinirler arasındaki iletişimi sağlayan, duyguları, hareketleri, zevk ve acı algılarını etkileyen bir kimyasalıdır. Sinir hücreleri arasındaki veri alışverişinin düzenli gerçekleşebilmesi ve beynin fonksiyonlarını normal olarak yerine getirebilmesi için önemli görevler alır. Kan basıncını yani tansiyonumuzu ayarlayar ve hareket etmemizi sağlar. Dopamin sadece bedenimizin değil, yaşamımızın tansiyonunu da ayarlıyor. Bir şeyleri öğrenmenin yolu da dopaminden geçer. Hafıza işlevlerimiz ve bir problemin çözümünü için düşünebilmemiz yine dopamin sayesinde olur. Ayrıca uykumuzu ayarlayan maddelerden birisidir. Dopamin ruh halimizi de etkiliyor. Çoğaldığı zaman kendimizi daha iyi daha hoş hissediyoruz. Cezalandırıldığımız zaman dopamin ortalıktan kayboluyor. Yani ödül-ceza mekanizmasını dopamin çalıştırıyor. Yani dopamin aslında haz maddesi. Bir şeyden haz aldığınız zaman bilin ki, dopamin beyninizde bir bölgeden başka bir bölgeye doğru bol miktarda dopamin salınmıştır. Dopamin sayesinde aşık olduğumuzda kendimizi iyi hissederiz, enerjik oluruz, uykumuz azalır. Aynı zamanda dopamin istemek ile de ilgilidir. Bazen hoşlanmasak, bize zarar verse bile bir şeyi isteriz. Aslında istemiyorum ama bile bile yapmaktan da kendimi alıkoyamıyorum dediğimiz durumları buna örnek gösterebiliriz. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 11

12 Dopamin eksikliğinde ortaya çıkabilecek bazı rahatsızlıklar mevcuttur. Dopamin seviyesi düşük olan kimselerde görülen en bariz belirti vücut titremesidir. Bunun yanısıra hareket fonksiyonları, dürtü, heyecan ile ilgili diğer aktivitelerin engellendiği de görülür. Dopaminin çok düşük seviyelerde olması Parkinson hastalığına neden olmaktadır. Bu, insanın hareket kabiliyetini ve diğer aktivitelerini büyük ölçüde etkileyen nörolojik bir hastalıktır. En önemli semptomları arasında dinlenirken titreme, yavaş hareket, kasların sertleşmesi ve denge yitimi sayılabilir. Zevk Yolu Dopamin ve Devam Şimdiye kadar yapılan tüm araştırmalarda bağımlılık yapan bütün uyuşturucuların doğrudan ya da dolaylı olarak beynin zevk faaliyetini harekete geçirdikleri gösterilmiştir. Yani zevk alma hissini kontrol eden ve düzenleyen ağı etkilerler. Sevişmek, yemek yemek ya da güzel bir günbatımı seyretmek gibi güzel şeyler yaşadığımız zaman beynimiz dopamin salgılıyor. Bu sayede kendimizi sıcak, sakin ve mutlu hissediyoruz. Bir süre sonra salgılanan dopamin miktarı eski haline dönüyor ve biz hayatımızın olağan seyrine devam edip yeni bir mutlu an yaşamayı beklemeye başlıyoruz. Yaşadığımız zevkin tekrarını bekliyoruz çünkü geçirdiğimiz deneyim beyin içinde limbik sistemde hafızaya alınmış oluyor. Limbik sistem; zevk, duygu ve hafıza gibi nosyonların anahtar merkezidir. Beyindeki dopamin yolağı gerçek zevk deneyimini kayıt eder ve ona tekrar ulaşmak için gerekli hareketleri hatırlar ve tekrarlatır. İki zevkli faaliyet arasında sakin dönemde ileticiler kendi doğal seviyelerine inerler. Vücudun bütün sistemlerinin biyolojik olarak hayatta kalma çabası üzerine kurulduğunu hatırlamakta yarar vardır. Yani yemek yemek, seks yapmak ve bunları tekrarlamak, aslında hep hayatta kalmak amacıyla yapılan aktivitelerdir. Alkol ya da uyuşturucunun etkisini ilk yaşadığımızda vücudumuzdaki ileticilerin oranı normalin beş katına çıkar. Dopamin oranı, yemek yerken bile ulaşılandan daha yüksek düzeye gelir ve bunu uzun süre muhafaza eder. Bu yaşanan deneyim ne kadar kısa ya da uzun olursa olsun mutlaka motivasyon merkezi olan ve Devam sistemi denilen hippocampus ve amygdala da hafızaya alınır. Bu sürecin anlaşılması için bir örnek verelim. Arkadaşlarla birlikte sarhoş olmak ya da kumsalda uyuşturucu kullanmak kanı dopaminle doldurur. Bu durum kayıt sistemince hafızaya alınır. Hafızada kalan fotoğraf tekrar hatırlanınca bile dopamin salınımı olur, mutluluk hali başlar ve kişiyi tekrar madde kullanımı için bekler hale getirir. Bu bir aldatmacadır. Uyuşturucuyu her kullanışta dopamine miktarı yine yükselir fakat her seferinde ilk kullanılan düzeye ulaşamaz. Aynı dozda tekrarlayan alımlarda ulaşılan dopamin dozu giderek azalır. Yani, azalan dopamin miktarı ile her kullanım bir öncekinden daha az heyecanlı olmaya başlar. Zamanla heyecan azalır ve onu takip eden çöküş çoğalır. Devam sistemi her an açık olduğundan tekrarlayan kullanımlarda aynı zevke ulaşılamaz. Sonunda beyin kendi savunma mekanizmasını yaratmak zorunda kalır ve

13 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 13 dopamin miktarını düşürür. Bu da zevk devrelerini güçsüzleştirir. Beyin, uyuşturucuyla ulaşılan zevk zirvesinin yaşamda en gerekli şey olduğu konusunda aldatılmıştır. Bu noktada bağımlı kişi, artık uyuşturucuyu zevk almak için değil kendini normal hissetmek için almak zorunda kalır. Çünkü uyuşturucu kullanımı ile artan dopamin artık beyinde çok az ya da hiç salgılanmıyordur. Bu işlem hesabında sınırlı parası olan bir kişinin banka kartını sürekli olarak bankamatiğe sokup para çekmeye çalışmasına benzer. Hesaptaki para kısa sürede biteceğinden artık para çekilememesi kişiyi mutsuz edecektir. Dur Devam sisteminin yanısıra beynin bir de Dur sistemi vardır. Bu sistem sayesinde bütün bilgileri topluyoruz, tartıyoruz, riskleri ve sonuçları analiz ediyoruz ve bir sonraki hareketlerimizi belirliyoruz. Bu iyi bir fikir midir? Bu kanun dışı ya da ahlaksızca mıdır? Beni hasta eder mi? Güvenli bir şekilde arabamı sürebilir miyim? Sabah işe ayık bir şekilde gidebilecek miyim? İşlerin doğru bir şekilde devam edip etmediğine Devam ya da Dur devreleri birbirleri sürekli iletişim halinde kalarak karar verirler. Böylece ne zaman devam edip ne zaman durulacağı belirlenir. Bu iki sistem ön korteks denilen beyin bölümünde yer alır. Tabii ki bu iki sistemin birbiri ile etkileşim halinde koordine bir şekilde çalışılması hiçbir zaman ayrılmaz oldukları anlamına gelmez. Bağımlılarda, bu iki sistem birbirinden kopuyor: Devam sistemi normalin dışına çıkarak kendini Dur sisteminden koparıyor. Böylece madde kullanma davranışı hiç durdurulamadan devam ediyor. Son araştırmalar uyuşturucu maddelerin beyinde sadece zevk yollarını değil aynı zamanda hafıza ve öğrenme ile ilgili yolları da etkilediğini göstermiştir. Bağımlılık geliştikçe beynin daha önce öğrendiği şeyler zayıflıyor ya da unutuluyor ve tamamen farklı şeyler öğreniliyor. Bununla ilgili en enteresan örnek olarak PET görüntülemesi ile izlenen kokain bağımlısı hastalarla yapılan çalışmayı gösterebiliriz. Bu çalışmada yapılan ilk çekimlerde hastalara gün batımını gösteren çok güzel bir manzara resimleri veya gülen bebeklerin fotoğrafları gösteriliyor. Bu sırada hastaların beyinleri ya çok az ya da hiç dopamin üretmiyor. Öte yandan onlara dolu kokain kaşığı ya da madde kullandıkları mekanları içeren kısa sahneler gösterildiğinde hastaların hippocampus ve amygdalaları yılbaşı ağacı gibi parlamaya başlıyor. Bütün bunlar hastaların uzun süren ayıklıklarına ya da madde kullanmanın neden olduğu tüm felaketleri hatırlamalarına rağmen oluyor. Bu noktada Devam sistemi çalışırken Dur sistemi sessiz kalıyor. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 13

14 Radyoaktif madde verilerek çekilen PET görüntülemesi ile solda sevgili gördüğünde sağda ise kokaini tekrar gördüğünde verilen yanıt görüntülenmistir. Bu çalışma bize bağımlılığın gerçekten iyileşmesinin ancak devrelerinin yeniden kurulmasıyla mümkün olabileceğini kanıtlıyor. Kişiye özel psikoterapi ve uygun ilaçların kullanılması ile beynin kendini toparlaması mümkündür. Bu sayede beyin, bağımlılıkla savaşmak için gerekli gücü toplayacak ve hastaya uyuşturuculardan önce yaşanan mutluluğu tekrar yaşatmayı öğrenecektir.

15 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 15 Bu fotografta elektromikroskopta beyin kesitleri verilmiştir. En soldaki madde kullanmayan birinin, ortada ekstazi kullanımından 2 hafta sonra ve en solda ise ekstazi kullanımdan 7 yıl sonra yapılan kesitlerin görüntüsüdür. Rahatca görüldüğü gibi 7 yıl sonrada düzelme tam olmamıştır. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 15

16 Bağımlılıkta Ödül Sistemi Kırmızı bölgeler bozukluğu gösteriyor. Yukarıdan asağıya sırası ile kokain, meth, alkol ve aşırı yiyecek alan obes bir kişide tedavi öncesi ve sonrası radyoaktif madde verilerek çekilen PET görüntüleri ile iyileşme süreci gösteriliyor.

17 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 17 Sürekli kullanım beyinde önemli kalıcı değişiklikler yapar PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 17

18 Normal ve ekstazi kullanımı sonrası beyin görüntüsü

19 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 19 NORMAL ALKOL (25 YIL) KOKAIN ( 2 YIL) ESRAR ( 12 YIL) PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 19

20 MADDE KULLANIMI ARZUSU (CRAVING) Bağımlılık tedavisi alanında çalışan uzmanlar ve bağımlılar arasında madde kullanımını aşırı arzulamak anlamında kullanılan İngilizce craving teriminin Türkçe karşılığı olarak aşerme kelimesini kullanabiliriz. Bu terimi, insan hislerinin bir parçası olan yemek yeme ve cinsellik gibi kritik hayatta kalma değerlerini takdir edip onların peşinden koşma davranışı içinde kullanabiliriz. Beyinde madde kullanımı, yemek yeme ve cinsel davranışla motive olan devreler mevcuttur. Görüntü, koku, ses ya da düşüncelerden kaynaklanan sinyaller aşerme oluşturan beynin güçlü Devam devrelerini harekete geçirirler. Bağımlılarda madde için oluşan kullanma arzusu, yemek ve seks için olandan bile daha güçlü olabilirler. Yemek yeme, cinsellik ve madde kullanımı ile ilgili olan aşermelerle başa çıkmak için beynin frenleyici Dur devresi çalışmalıdır. Araştırmalara göre bazı kişilerin Dur devreleri diğerlerinden daha iyi çalışır. Bu devreleri daha güçsüz olan insanlar aşermelerini kontrol etmekte daha çok zorlanırlar. Bu yüzden bağımlılık riskleri de daha fazladır. Bazı eroin, kokain gibi bağımlılık yapma potansiyeli çok şiddetli olan maddelerin kullanımı, beyindeki Dur devrelerini tamamen devre dışı bırakabilir. Bu durum, kullanıcıları maddelere hayır diyemez hale getirir. Aşerme, kişinin bilinçli farkındalığı dışında gelişebilir. Son beyin görüntüleme araştırmalarına göre madde kullanımı ve cinsellikle ilgili sinyaller, kişi bunları daha önceden bilmese bile 23 salise gibi kısa bir sürede Devam devrelerini harekete geçiriyor. Ancak aşerme için sadece hatırlatıcı sinyaller değil o an için yaşanan ruhsal durumda bozulma gibi olumsuz etkiler de tetikleyici olabilir. MADDE KULLANMA ARZUSU (CRAVING) MEKANİZMASI NASIL İŞLER? Madde kullanmaya yönelik şiddetli bir arzu duymak anlamına gelen aşerme (craving) kavramı ilk kez 1950 li yıllarda alkol bağımlılığının bir ölçütü olarak tanımlanmış olmasına rağmen daha sonraları son 10 yıla kadar üzerinde pek durulmamıştır. Günümüzde bağımlılık tedavisi uzmanları bu konu üzerinde yeniden yoğunlaşmışlarıdır. Madde kullanımın pozitif pekiştirici etkisi deneyimini yaşayan insanların bunu tekrar yaşamak istemesi nedeni ile aşerme ortaya çıkar. Bunun içinde aynı zamanda madde kullanımının yoksunluk durumunun yaratacağı negatif durumlardan kaçma ve kendi kendine düzelme isteği de vardır. Bu durum madde kullanımın pozitif etkilerinin beklenmesi ile ilgili bir koşullandırma oluşturur. Bilinçli bir deneyimdir ve bağımlının madde kullanımı ile ilgili uyaranlara yakınlaştıkça ve direnebilme açısından kendine güveninin azalması durumunda ortaya çıkar. Aşerme süresince, uyarı ve ödül hafızası ile ilgili beyin bölgeleri eylem halindedir.

21 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 21 Maddenin uzun süreli kullanımı sonucunda beyin hücrelerinin işlevlerinde değişiklikler meydana geldiği öngörüsü vardır. Bu modele göre bağımlılığının gelişiminde beyin hücrelerinin kullanılan maddenin varlığına uyum sağlaması rol oynamaktadır. Maddeler, beyin ödül sisteminin merkezi olan nucleus accumbensi aktive eder. Nucleus accumbens uyarıyı, amygdala gönderir. Amygdala stres ve emosyonların düzenlenmesinde rol oynamaktadır. Ön kortekste bulunan dorsolateralprefrontal bölüm, ödül hafızası fonksiyonu Devam dan ve orbitofrontal bölümü ise impuls kontrolünü sağlayan Dur dan sorumludur. Dopamin, glutamat, GABA, endojen opioidler ve serotonin gibi nörotransmiterler bağımlılık ve aşerme oluşumunda önemlidir. Beyindeki uyumsal değişiklikler, alkolün hoş etkilerine ilişkin anıları oluşturmakta ve çevresel bir uyarı olduğunda, uzun süreli bir alkol kullanmama döneminden sonra bile bu anılar harekete geçerek aşerme ve nüksetmeye yol açmaktadır. MADDE KULLANIMI İLE BİRLİKTE GÖRÜLEN HASTALIKLAR Kullanılan maddeler sadece bağımlılık yapmazlar, beraberinde fiziksel ve ruhsal hastalıklar da oluşturacaklarını göz ardı etmemek gerekir. Aynı zamanda ruhsal ve fiziksel hastalığı olanlarda, madde kullanımına sık olarak rastlanır. Bu birlikte bulunma konusuna ilgi son yıllarda giderek artmaktadır. Sonuçta her iki seçenekte de hastalıklar aynı anda tedavi edilmelidir. Madde bağımlısı olan hastaların en az yarısın aynı zamanda bir ruhsal veya fiziksel hastalıkları daha vardır. Ruhsal hastalığı olanların ¼ i, fiziksel hastalığı olanlarınsa 1/10 i madde bağımlılığı yaşarlar. Bu durum her iki hastalığın birlikte tedavisini zorunlu kılar. Örneğin bağımlı olmak depresyon riskini yükseltirken, depresyonda olmak insanın kendini tedavi etme çabasında olamamayı ve sonuçta madde kullanmaya devam etme ihtimalini yükseltir. Aynı şekilde kronik ağrıya neden olan bir fibromyalji hastasının da madde kullanarak kendini rahatlatması birincil hastalığının tedavisini ihmal etmesine neden olabilir. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 21

22 Özellikle psikiyatrik hastalar için risk önleme ve bakım planlamaları, alkol veya madde kullanımı değerlendirilmesi yapılmadan tamamlanmamış sayılır. Şizofren hastalarındaki madde kullanım bozukluğunun yüksek olmasının nedenleri henüz belirsizdir. Uygun tedaviler uygulandığında bile genellikle şizofrenili hastalarda madde kullanım bozuklukları tedavisiz kalmaktadır. En iyi sonuçlar, özelleşmiş madde bağımlılığı tedavi programları ile şizofreni tedavisi sağlayan servislerdeki programlar birleştirildiğinde ve özellikle bu programlara yoğun davranışsal ve psikososyal programlar eklendiğinde sağlanabilir. Bu hastaların tedavisi sırasında özellikle madde kullanım nüksü, saldırgan davranış ve intihar riskleri göz önünde bulundurulmalıdır. İki uçlu duygudurum bozukluğu olan hastalarda da madde kullanım bozuklukları, majör depresyondan bile daha sık görülmekte ve hastalığın gidişini olumsuz etkilemektedir. Maddelerin duygudurum belirtilerine yol açabileceği ve her iki bozukluğun birbirini tetikleyici özellikleri olduğu akılda tutulmalıdır. Bu hastalarda koruyucu tedavi için ilaç seçimi yapılırken hem birincil hastalık için etkili hem de madde kullanımını engelleyebilecek ilaçlar seçilmelidir. Anksiyete bozuklukları ile madde kullanımı arasındaki ilişki her zaman dikkat çekmiştir. Birlikte görüldükleri klinik tablolar için saptanan en yüksek oranlar travma sonrası stres bozukluğunda, en düşük oranlar ise obsesif-kompulsif bozukluktadır. Çoğu madde bağımlısı hasta yaygınlaşmış anksiyete bozukluğu ile uyuşan belirtiler bildirse de bu belirtilerin birincil yaygınlaşmış anksiyete bozukluğuna mı, yoksa madde kullanımına mı bağlı olduğunu ayırt etmek zordur. Madde bağımlılığı tedavisi sırasında sosyal anksiyete bozukluğunun fark edilmesi ve tedavisi, hastanın tedaviye etkin bir şekilde katılımını sağlayacaktır.

23 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 23 Anksiyete bozuklukları içinde önemli bir grubu oluşturan panik bozukluk hastaları içinde madde kullanımı özel bir anlam ifade eder. Bu hastalarda çoğunlukla görülen ciddi ölüm ya da kontrolü yitirme korkularına madde kullanımı eşlik edebilir. Çok ağır panik krizleri yaşayan hastalar, bundan kurtulmak ya da tekrar yaşamamak için her çareye başvurabilirler. Bu çarelerden biri de başta alkol olmak üzere diğer maddelerin kullanımıdır. Hasta eğer madde kullanan biriyse, kullandığı miktarı artırabilir ya da kullanmıyorsa başlayabilir. Bu durum arkadaşların ya da bazen psikiyatr olmayan bir hekimin tavsiyesi ile olabilir. Bir kadeh iç, bir şeyin kalmaz önerilerine sıklıkla rastlanır. Bu nedenle birçok panik bozukluk hastası, alkolün anksiyete giderici ve agorafobiyi baskılayıcı etkisini öğrendikçe kullanımı sürdürür hatta paniklerini önlemek için yanlarında alkol taşırlar ve böylece giderek bağımlı hale dönüşürler. Madde bağımlılarının giderek bozulan koşulları siroz, kanser, kalp-damar sistemi ve solunum yolu hastalıkları, endokardit, AIDS, hepatit gibi önemli fiziksel hastalıklardan kaynaklanan kronik sağlık sorunlarına ve ölümlere neden olur. Ayrıca fiziksel hastalığı olan kişilerde de ciddi oranlarda rastlanan madde kullanımı, birincil hastalığında tedavisini olumsuz etkiler. Hekimler hastalarında saptadıkları birincil hastalığın gidişini ve tedavi yaklaşımını belirlerken sıklıkla madde kullanım bozukluğu ek tanısını atlamaktadır. Bu durum hem her iki hastalığın kronikleşmesine neden olmakta hem de tedavilerin maliyetinin artırması bakımından önem taşımaktadır. Ek tanılı hastalar tek başlarına madde kullanım bozukluğu ya da diğer hastalık tanısı olanlara göre hem genel ve ruh sağlığı hizmetlerini hem de madde bağımlılığı tedavi merkezlerini daha fazla kullanmaktadırlar. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 23

24 Ayrıca eğer hekim herhangi bir neden ile muayeneye gelen hastada madde kullanımı saptarsa buna muhakkak azami dikkati göstererek hastayı gelişmekte olan bağımlılık süreci hakkında uyarmalıdır. Kişiler, sadece tek bir maddeyi kullanmaya başladıklarında yeterince erken zaman da uyarılırlarsa, kendi başlarına bile bundan kurtulabiliyorlar. Eğer kişi erken dönemde uyarılmazsa kullandığı maddenin bağımlılık yapma potansiyeli düşük bile olsa yıllar içinde yine de ağır bağımlı olabilir ya da bağımlılık yapma potansiyeli çok daha ağır olan bir maddeye geçebilir. Aynı zamanda büyük ihtimalle bu süreç içerisinde ortaya çıkacak olan birçok psikiyatrik hastalıktan da muzdarip olacaktır. Bir başka önemli nokta da madde kullanımının psikiyatrik bozuklukların belirtilerini taklit edebildiği için ayırıcı tanının çoğunlukla zor olabileceğidir. Maddeye bağlı olarak oluşan psikiyatrik durumların çoğu geçici olabilir ve madde bırakıldıktan sonra kısa zaman içinde düzelir. Maddeye bağlı geçici psikiyatrik belirtilerle bağımsız bir tedavi gerektiren psikiyatrik bozukluğu birbirinden ayırmanın en iyi yolu yoksunluk dönemi sonrasında ayıklık dönemi boyunca hastadaki belirtilerin gözlemlenmesidir. Eğer hastalara yeterince izlemeden, erken dönemde madde kullanırken tanı konulursa yanılma ihtimali vardır. Çünkü birçok maddenin kullanılırken oluşan etkisi şizofreni, mani ve yeme bozukluğu tanıları ile örtüşür. Halbuki bu belirtiler ayıklık döneminde görülmeyecektir.

25 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 25 Diğer bir zorluk da tedavi planı yapılırken yaşanmaktadır. İlaç tedavisi gerekli olduğunda kullanılacak ilaçların vücuttan tam olarak arındırılmamış olan kötüye kullanılan maddelerle etkileşimidir. Bu nedenle kullanılan maddelerin vücuttan atılım sürelerine dikkat etmek gerekir. Özellikle esrar için bu sürenin yaklaşık üç ay olduğu unutulmamalıdır. Bu hastaların tedavisinde birlikte bulunan hastalıklardan yaşamsal önemi olana öncelik vermek gerekir. Ancak tedavi sürecinde verilen yanıta göre değişen önemde önceliği belirleyerek aynı zamanda her iki hastalığı birlikte tedavi etmek gerekir. Seçilecek uygun ilaç tedavileri ile paralel olarak ruhsal hastalıklar için özel psikoterapiler ve diğer bağımlılık tedavisi yöntemleri etkin bir şekilde birlikte uygulanabilir. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 25

26 KİMLER BAĞIMLILIK RİSKİ TAŞIR? Bağımlılık çok yaygın bir hastalıktır ve bunun nedeni olarak tek bir şey gösterilemez. Hastalığı oluşturan sebepler, bu hastalığa yakalanan insan sayısı kadar çeşitlilik gösterir. Bazen günlük hayatımız içerisinde herhangi bir yerde, örneğin yolda yürürken sarhoş olmuş ya da uyuşturucu çekmiş birilerini görürüz. Hemen, Bu benim ya da yakınlarımın başına hiçbir zaman gelmez diye düşünürüz. Ama aradan çok geçmeden tanıdığımız birinin bağımlılıkla savaştığı gerçeği ile sarsılırız. Her cins ve yaş grubunun risk altında olmasıyla birlikte her ekonomik seviye ve etnik gruptan insan da bağımlılığa yakalanma konusunda risk taşır. Kimse benim ve yakınlarım için böyle bir risk yok dememelidir. Yoksa gerçeği görmekten kaçar ve sorunu ancak çok ilerlediğinde mecburen kabul etmek zorunda kalırız. Bu da çok daha fazla komplikasyon yaşanmasına, sorunun daha zor ve hatta hiç çözülememesine neden olur. Başka hastalıklarda olduğu gibi bağımlılık konusundaki savunmasızlık, insandan insana değişir. Bağımlılar birbirinden farklı olmalarına rağmen yine de aralarında bazı çok önemli ortak özellikler vardır. Risk faktörleri bir kişi için ne kadar yüksek olursa o kişinin aldığı alkol veya uyuşturucunun bağımlılığa dönüşme olasılığı da o kadar yüksek olur. Burada temel nokta, madde kullanım davranışının kendisidir. Kişinin madde kullanma kararını; ruhsal durumu ve bireysel yatkınlığı kadar aile ve yakın çevresinin etkisi, akranlarının davranışları, içinde bulunduğu toplumun kültürel özellikleri ve

27 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 27 tutumu, kanunlar, maliyet ve bulunabilirlik etkilemektedir. Bireysel yatkınlık ve ruhsal durum bağımlılık gelişiminde daha önemli belirleyiciler oldukları halde toplumsal ve çevresel etmenler kullanımın devam ettirilmesini sağlarlar. Kişinin bireysel yatkınlığını; madde kullanımını erken öğrenmesi, psikososyal gelişimi ve genetik mirasından gelen biyolojik faktörleri belirler. Biyolojik Faktörler: Bu Genlerde Var Nasıl göz rengimizi, müzikal ya da atletik kabiliyetlerimizi ebeveynlerimiz veya akrabalarımızdan alıyorsak birçok hastalığa olan eğilimimizi de onlardan aldığımız genlerde taşıyoruz. Şimdiye kadar yapılan araştırmalar, alkol ve madde bağımlılarının çocuklarının, bağımlı olmayan ebeveynlerin çocuklarına göre bağımlılık konusunda daha yüksek risk taşıdığını göstermiştir. Genetik olarak taşınan yüksek risk, hemen doğum sonrası evlatlık verilen çocuklarda bile kendini gösterir. Bu konuda en önemli kanıtlar ikiz çalışmalarından elde edilmiş ve genetik etmenin yüzde aralığında değişen düzeylerde sorumluluk taşıdığı bulunmuştur. Ayrıca yapılan araştırmalara göre ebeveynlerinden biri bağımlı olan çocukların bağımlı olma riski diğer insanlara göre 3-4 kat daha fazladır. Bu durum madde bağımlılığın genetik olarak aktarılması ile ilgili laboratuvar hayvanları ile yapılan çok sayıda çalışmanın sonuçları ile uyumludur. Bu konuda çalışan birçok araştırmacıya göre bağımlılığın genetik yönü çok karmaşıktır ve bu karmaşık durum tek bir gen ile açıklanamaz. Bazı genetik etmenler de bağımlılık için koruyucu özelliktir. Örneğin alkolü metabolize eden aldehitdehidrogenaz ve alkoldehidrogenaz enzimleri yetersiz olan sarı ırka mensup insanlarda alkol toleransı gelişmediği için bağımlılık oluşmaz. ABD de 13 yıldır sürdürülen İnsan Genom Projesi çalışmalarında insan DNA sında gen ve onları oluşturan 3 milyar kimyasal çift bulunmuştur. Halen hızla sürdürülen bu çalışmaların en önemli amaçlarından birini de kimyasal bağımlılıkla ilgili bütün anahtarları bulmak oluşturmaktadır. Eğer bu konuda genetik çalışmalar ilerlerse belki de insanlar doğmadan veya doğar doğmaz genetik şifreleri düzenlenerek tedavi edileceklerdir. Fakat şu unutulmamalıdır ki Genler insanların kaderi değildir. Bağımlılığın genetik olarak en fazla yüzde 58 oranında aktarıldığına dikkat çekmek gerekir. Yani genetik risk taşıyan herkes bağımlı olmaz. Sadece madde bağımlılarının aile geçmişi önemli bir sinyal olmalıdır. Nasıl aile geçmişinde kalp rahatsızlıkları, yüksek tansiyon, diyabet ve çeşitli kanserler gibi hastalıklar bulunanlar rutin kontroller yaptırarak taşıdıkları genetik riske bağlı gizli hastalıkların erken teşhisine önem veriyorlarsa, bağımlılık riski taşıyanlar da aynı şekilde kendilerinde oluşabilecek hastalığa aynı önemi vermelidirler. Yani kişi bağımlılık için bir risk taşıyorsa bu konuda her zaman dikkatli olmalıdır. Fakat halen kimin bağımlılık için gerçekten risk altında olduğu hakkında biyolojik bir test PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 27

28 geliştirilmemiştir. Sadece burada dikkate alınacak olan ailedeki madde kullanım öyküsüdür. Şimdiye kadar bağımlılıktan korunmak için en kolay yol, her zaman içkiye veya uyuşturucuya hiç başlamamak olmuştur. Ancak günümüz şartlarında bu bir insan için yapılacak çok zor bir seçimdir. Eğer hiç içmez ya da uyuşturucu kullanmazsanız bağımlı da olmazsınız. Kimler Bağımlı Olur? Bir kişinin alkol ya da uyuşturucu bağımlısı olacağını belirleyen faktörler sadece bir tane değildirler. Bağımlılığın gelişiminde çeşitli etmenler etkileşim içindedir. Uzmanlar, kişiyi madde bağımlısı yapacak birçok biyolojik ve çevresel faktör belirlemişlerdir. Bunların sadece biri ya da birçoğu bir arada kişinin alkol ya da uyuşturucu bağımlısı olmasını etkileyebilir. Bazı kişiler kalıtımsal olarak bağımlılık genleri taşıyor olabilirler. Öte yandan bazı kişiler karakter ya da davranış bozukluklarından dolayı bir maddeye bağlanma riskini başkalarına göre daha fazla taşırlar. Direkt olarak sebep olmasalar da, anksiyete ya da depresyon gibi bazı ruhsal hastalıklar bağımlılıkla yakından alakalıdırlar. Kişinin içinde yaşadığı çevre onun alkol ya da uyuşturucu kullanımını çok ciddi biçimde etkiler. Çevrelerinde alkol kullanımı yaygın olan çocuklar diğer çocuklara göre daha kolay ve çok kullanırlar. Öte yandan aileleri tarafından yeterince ilgi ve destek görmeyen ya da dengesiz disiplin, taciz ya da dışlanma yaşayan çocuklar da alkol ya da uyuşturucu kullanmaya çok açıktırlar. Bu şekilde genç yaşta madde kullanımına başlayan kişiler genelde ileride bağımlı olurlar. Aşağıdaki faktörler alkol ya da uyuşturucu bağımlısı olma risklerini yükseltirler: Alkol ya da uyuşturucu bağımlısı ebeveynlere ya da kardeşlere sahip olmak. Erkek olmak (Erkekler kadınlara göre 4-5 kat daha fazla). Tedavi edilmemiş bir dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna sahip olmak. Depresyon veya anksiyete bozukluğu olmak. Fiziksel ya da cinsel taciz gibi ağır bir travma geçirmiş olmak. Evi terk etme, işini kaybetme, boşanma ya da sevdiği birini kaybetme gibi stresli bir dönem geçirmek. Evde ebeveyn ya da çocuklarla problem yaşamak. Alkol veya uyuşturucuya 15 yaşından önce başlamak. Çevresel Faktörler Yaşamın ilk dakikalarından itibaren sevme, eğlenme, diğer insanlarla iletişim kurma, rol yapma, çalışma ve strese karşı tepki gösterme şekilleri gibi tüm davranışlarımızı çevremizde bildiğimiz, gördüğümüz, izlediğimiz insanlardan, olaylardan ve mesajlardan öğreniyor ve onları kendi hareketlerimizle geri yansıtıyoruz. Yani sanki

29 Bölüm:2 Bağımlılık Bir Beyin Hastalığıdır 29 bir ayna gibi yaşam boyunca çevremizde gördüğümüz şeyleri kavrayıp sonra da tekrarlamaya çalışıyoruz. Tabii ki en fazla etkileşim, içinde bulunduğumuz aile ile oluyor. Çocuklar, başta ebeveynler olmak üzere tüm aile bireylerinin davranışlarını izleyip kendi davranışlarına yansıtırlar. Bu yansımalar sonucunda ailelerin çocukları üzerinde hem iyi hem de kötü etkilerinin olduğunu gözardı edemeyiz. Aile bireylerinin hep birlikte yaşadığı boşanma, hastalık, ölümler, ekonomik kayıplar ya da sevilen birinden uzaklaşma gibi stres nedeni olan istenmeyen olaylar hem ebeveynler hem de çocuklar için belirsizlik ve kayıp anlamına gelir. Bu tür streslerin en tahrip edici yönü, çocukların güvence ve emniyet hissi gibi mevhumlarının etkilenmesidir. Hemen şu sorular akla gelmeye başlar: Benimle kim ilgilenecek? Kime güvenebilirim? Sevdiğim herkes uzaklara mı gidecek? Ebeveynler kendi sorunları ile meşgul olurken çocuklar da bu tür soruları kendi ihtiyaç ve korkularını gidermek için sormak zorunda kalırlar. Bu durumun çocuğun gelişimini etkilemesi kaçınılmazdır. Duygusal, fiziksel ve cinsel taciz travmatik olayların en üst sıralarını oluştursalar da bir ev hayvanının ölümü ya da okulda alınan sürekli başarısızlıklar da derin psikolojik yaralara yol açabilir. Eğer yaşanılan aile içinde böyle istenilmeyen durumlar doğru şekilde karşılanmaz ve yaralar yeterli düzeyde sarılmazsa, ciddi ruhsal bozukluklara yol açıp kişiyi bağımlılığa sürükleyebiliyor. Birçok bağımlı, içtikleri ilk birkaç yudum alkolü ya da kullandıkları ilk hapı genelde ebeveynlerinin dolaplarından kendilerini daha iyi hissetmek için almış olduklarını itiraf ederler. Bu davranış, rahatça anlayabileceğimiz gibi sıkıntıları ile baş etmek için ebeveynlerin kullandığı yolun taklit edilmesidir. Ama tabii ki, bunu yaşayan her çocuğun kaderi de bağımlılığın pençesine yakalanmak değildir. Günlük hayatta oluşan psikolojik ve ekonomik düzensizliğe yol açan değişikliklerle başa çıkmaya çalışırken aynı zamanda çevremizdeki insanların etkisinde de kalıyoruz. Bu da Herkes nasıl hareket ediyor? sorusunu önümüze çıkarıyor. Ortama ayak uydurmak veya rahat olabilmek için diğer insanlarla benzer hareket etme ihtiyacını hissediyoruz. Arkadaşlarımız daha iyi hissetmek için içki içiyor ya da yasa dışı haplar kullanıyorlar mı? Çok fazla içmek veya yasa dışı haplar kullanmak çevremizdeki insanlar arasında kolayca kabul gören bir davranış mı? Bunlar özellikle ergenlerin madde kullanımı ve bağımlılığı için önemli noktalardır. Çünkü bu yaşlar bağımlılığın en sık olarak başladığı yaşlardır ve aile ilişkileri ne kadar iyi olursa olsun, çevredeki arkadaşların etkilerinin ailenin önüne geçtiği zamanlardır. Bütün bunların yanında, çevremizdeki toplumda var olan savaşmamız gereken kültürel alışkanlıklar da vardır. Örneğin günümüzde alkol hemen hemen her tür kutlama, tören ya da teselli arayışımızda vardır. Birimizin başarısını veya mutlu bir olayını arkadaşlarımızla kutlamayı konuşsak hemen içimizden birinin Hadi bir şeyler içerek PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 29

30 kutlayalım teklifine duyar duymaz katılırız ya da Bugün o kadar kötüydü ki bir şeyler içmem lazım diyen bir arkadaşımızı ne kadar sıklıkla duyduğumuzu düşünelim. Tabii ki, bu cümleleri her kullananın ya da onlara pozitif karşılık veren kişilerin içkiyle alakalı problemleri olduğu söylenemez. Bunların birincisinde sosyal bir söylev, ikincisinde ise stresle başa çıkma anlamları vardır. Günümüzde ilk iş, son iş, emeklilik partisi, düğün, boşanma, mezuniyet, hatta cenaze dahil hemen her tören alkol içerir. Yaşamdaki stres oluşturan nedenler arttıkça eğer içinde bulunulan çevrede bağımlılık yapan maddelere de kolay ulaşılıyorsa, geçmişte öğrenilen yöntemler kullanılıyor, öncelikle alkol veya madde kullanılıyor ve sonuçta bağımlılık oluşuyor. BAĞIMLILIK TEDAVİLERİ YENİ BULUŞLARLA GELİŞİYOR Özellikle son 20 yılda teknolojideki gelişmelere paralel olarak bağımlılık tedavisinde kullanılan farmakolojik ajanlarda ve davranış terapilerinde ciddi gelişmeler olmuştur. Yeni buluşlar sayesinde geliştirilen ilaçlar ile yapılan bilimsel denemeler ve vaka odaklı tedavilerden edinilen olumlu sonuçlar; Bağımlılıktan kurtulmak mümkün değildir şeklindeki olumsuz genel kanının değişmesine neden olmuştur. Bağımlılık tedavisinde kullanılan, etkileri kanıtlanmış yeni ilaçlar sayesinde artık uzmanların reçete yazma alışkanlıkları da değişmiş ve gelişmiştir. Örneğin alkol bağımlıların tedavisinde acomprosate, topiramate ve naltrexone, eroin ya da afyon bağımlılarının tedavisinde naltrexone, LAAM ve buprenorphine, esrar bağımlılarının tedavisinde rimonabant ve nikotin bağımlılarının tedavisinde vareneklin gibi ilaçlar kullanılmaya başlanmıştır. Halen uyarıcı bağımlılarını tedavi edecek etkin ilaçlar bulunamamıştır. Bilim insanlarının bu konu hakkındaki klinik araştırmaları hızla devam etmekte olup en kısa zamanda olumlu sonuçların elde edileceği beklentisi yüksektir. Ancak ne yazık ki bu ilaçların birçoğu halen ülkemizde ruhsatlandırılmadığı için temin edilememektedir. Bilim sadece farmakolojik gelişmeleri etkilemiyor. Aynı zamanda bağımlılık terapisi konusunda çalışan psikoterapistlerinin özellikle bağımlı hasta ve aileleri ile yaptıkları çalışmalarda kullandıkları bilişsel tedavi ve davranış tedavisi tekniklerini geliştirmeleri ile elde ettikleri olumlu sonuçlar, gerçekten çarpıcı ilerlemeler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bağımlılık uzmanları, tedavi tekniklerindeki hızlı gelişmeler sayesinde gelecekte bağımlının beynini tamamen eski haline getirecek ilaç ve davranış tedavileri sağlanacağı umudunu taşımaktadırlar. Günümüzde bağımlı bir hastanın kalıcı tedavisini önleyen birçok engel karşımıza çıkmaktadır. Bunları yeni ilaçların temininde zorluk, yeterli tedavi kurumu ve uzman personel ihtiyacının karşılanmaması, yeterli yasal düzenlemelerin olmaması, tedavi için sosyal destek ve maddi kaynak temininde yaşanan zorluklar olarak sıralayabiliriz. Ancak bunların içinde en önemli faktör olarak bağımlı hastanın kendisinin tedavi olmak isteği olduğunu göz önüne almak gerekir. Tedavi şartları ve sonuçları ne kadar iyi olursa olsun