Şeker Fabrikası Kaynakçılarında Solunum Sistemine Ait Klinik Bulgular ve Akciğer Fonksiyon Testleri

Transkript

1 Şeker Fabrikası Kaynakçılarında Solunum Sistemine Ait Klinik Bulgular ve Akciğer Fonksiyon Testleri Özden KURT TUNÇ*, Remzi AYGÜN**, Nurdan KÖKTÜRK***, Numan EKİM***, İrfan TUNÇ**** * Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, ** Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, *** Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, **** Etimesgut Devlet Hastanesi, ANKARA ÖZET Sanayileşme ve teknolojideki gelişmeler işçilerin sağlık sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Bu çalışmada kaynak dumanının solunum sistemine etkilerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırma, Ankara Şeker-Makina Fabrikası nda kaynak iş kolunda çalışan 32 işçiyle, kaynak dumanına maruz kalmamış 39 kişilik kontrol grubuna uygulanmıştır. Olgulara solunum sistemine ilişkin semptomları sorgulayan anket uygulamasını takiben solunum fonksiyon testleri yapılmış ve bulgular iki grup arasında istatistiksel olarak karşılaştırılmıştır. Kaynak işçilerinde öksürük, balgam, nefes darlığı (%65.6, %84.4, %68.8) yakınmaları kontrol grubuna (%33.3, %41, %30.8) göre anlamlı şekilde yüksek bulunmuştur (p< 0.05, p< 0.001, p< 0.01). Balgam %90.9, öksürük %72.7 ile sigara içen kaynakçılarda sigara içmeyen ve bırakmış kaynakçılara göre daha fazla görülen yakınmalardır. Kronik bronşit görülme sıklığı, kaynakçılarda %21.9 dur. Kontrol grubundaki hiçbir olguda kronik bronşit saptanmamıştır. İki grup arasındaki fark istatistiksel açıdan anlamlıdır (p< 0.01). Solunum fonksiyon testleri yönünden, kaynakçı ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Sonuç olarak, kaynak dumanına maruziyetin solunum sistemi semptomlarında bir artışa neden olduğu ve kronik bronşit gelişiminde rol oynayabileceği ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Kaynakçı akciğeri, solunum fonksiyon testleri, solunumsal semptomlar. SUMMARY Respiratory Findings and Pulmonary Function Tests Among the Welders Working for the Sugar Plant Factory Industrialization and developments in technology run together with health problems in workers. The aim of this study was to examine the effects of the exposure of welding fume on respiratory system. This study was carried out in 32 welders in Yazışma Adresi (Address for Correspondence): Dr. Özden KURT TUNÇ, Mustafa Kemal Mahallesi Barış Sitesi No: 9/5 ANKARA - TÜRKİYE özdengpr@yahoo.com 271 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3):

2 Şeker Fabrikası Kaynakçılarında Solunum Sistemine Ait Klinik Bulgular ve Akciğer Fonksiyon Testleri the Sugar Factory in Ankara. As controls, 39 workers who were not exposed to weld fume were included in the study. A questionnaire about respiratory symptoms and exposure history, and pulmonary function tests were obtained and compared between the groups. The incidence of coughing, sputum and dyspnea was found to be statistically greater in the group of welders (65.6%, 84.4%, 68.8%) compared with the control group (33.3%, 41%, 30.8%) (p< 0.05, p< 0.001, p< 0.01). Coughing alone was present in 72.7% of smoking welders whilst sputum production was present in 90.9%. These rates were found to be lower in exsmoker welders or the welders who had never smoked. Chronic bronchitis was observed in 21.9% of the welders whereas no cases with chronic bronchitis were found in control group. The difference was statistically significant (p< 0.01). The results of pulmonary function tests were not statistically different in welders and control group. These results indicate that the exposure of weld fumes itself may cause respiratory symptoms particularly related with chronic bronchitis therefore a great caution must be taken when dealing with welding. Key Words: Welder s lung, pulmonary function tests, respiratory symptoms. Kaynakçılık, erime aralığı aynı ya da birbirine yakın olan metallerin basınç ve/veya ısı yardımıyla ve gerektiğinde katkı maddeleri kullanılarak birleştirilmesi yöntemlerini tanımlar (1,2). Günümüzde yaklaşık 20 ana kaynak tekniği kullanılarak 10 kadar metal türü üzerinde çalışılmaktadır. En sık kullanılan kaynak türleri; gaz kaynağı, ark kaynağı ve Tungsten Inert Gaz (TIG) kaynağıdır (3). Kaynağın sağlığa olumsuz etkileri, kimyasal, fiziksel ve radyasyon zararlarından kaynaklanır. Yaygın kimyasal tehlikeler arasında partiküller (kurşun, nikel, demir oksit, bakır, kadmiyum, florid, manganez, kromium) ve gazlar (CO, nitrojen oksit, ozon) yer alır (4,5). Kaynak işleminde elektrotların erimesi sırasında kaynak yüzeyini oksitlenmekten koruyan bir gaz üretimi meydana gelir. Ayrıca bu elektrotlardan çıkan erimiş akışkanlar, kaynak için olabilecek zararlı maddeleri uzaklaştırır. İşte bu akışkanlar ve koruyucu gazlar, solunumsal etkilenmenin ana kaynağıdır. Metal tozları, havada yoğunlaşıp asılı olarak kalır ve solunabilir, metal oksit partikülleri özelliğini kazanır. Bunlar kolaylıkla terminal bronşiyollere dek uzanır ve çeşitli reaksiyonlar meydana getirirler (6). Bunlara bağlı olarak akut ve kronik solunumsal semptomlar meydana gelir. Bu çalışmada çok çeşitli kaynak türlerine uzun süreli olarak maruz kalmış olan kaynak işçilerindeki solunum sistemine ait değişikliklerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla; 32 kaynak işçisinde, solunumsal semptomlar, solunum fonksiyon parametreleri ve radyolojik bulgular kontrol grubuyla karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. MATERYAL ve METOD Bu araştırma, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Ankara Makina Fabrikası nda uygulanmış kesitsel bir araştırmadır. Araştırma, kaynak dumanına maruz kalan 32 kaynak işçisi ile kaynak dumanına maruz kalmamış olup, kaynakçı grubu ile benzer yaş, kilo ve boy dağılımında olan, sosyoekonomik koşulları ve sigara alışkanlıkları açısından kaynakçı grubuna benzeyen, muhasebe bölümündeki 39 büro işçisinden oluşan kontrol grubu olmak üzere toplam 71 erkek olgu üzerinde yürütüldü. Her iki gruba solunumsal semptomları sorgulamaya yönelik olarak ayrıntılı bir anket çalışması yapıldı. Daha önceki anketlerden de yararlanılarak yeni bir anket formu oluşturuldu (7). Olguların meslek öyküleri, sigara alışkanlıkları (günde içilen miktar ve süre), kronik solunum sistemi semptomları ve süresi sorgulandı. Kronik bronşit tanısı için birbirini izleyen en az iki yıl boyunca her yıl en az üç ay devam eden öksürük ve balgam yakınması olması koşulu arandı (8). Aynı görüşmede bir vitalograf (Auto Spiro AS: 600 Minato) ile solunum fonksiyon testleri (SFT) yapıldı. Testler burun kapalı olarak oturur pozisyonda en az üç kez tekrarlandı ve en iyi ölçüm değeri kullanıldı. Bireylerin maksimum inspiryumdan sonra zorlu bir ekspiryum yapmaları istendi. Zorlu vital kapasite (FVC), birinci saniyedeki zorlu ekspiratuar volüm (FEV 1 ), FEV 1 /FVC, tepe akım hızı (PEF), maksimum ekspiryum ortası akım hızı (MMEF), vital kapasitenin %75 indeki maksimum ekspiratuar akım hızı (MEF 75), vital kapasitenin %50 sindeki maksimum ekspiratuar akım hızı (MEF 50), vital kapasitenin %25 indeki maksimum ekspiratuar akım hızı (MEF 25) ölçümleri yapıldı. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3):

3 Kurt Tunç Ö, Aygün R, Köktürk N, Ekim N, Tunç İ. Elde edilen tüm sonuçlar, Epi info 6 istatistik programı yardımı ile değerlendirilip, istatistik hesapları; t-testi, Ki-kare, 5 ten küçük değerlerin bulunduğu tablolar için Fisher in Ki-kare testi, gerekliliğine göre yates düzeltmesi testleri ile yapıldı. BULGULAR Araştırmaya katılan olgulara ait demografik özellikler Tablo 1 de verilmiştir. Demografik veriler açısından iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamıştır (t-testi, p> 0.05). Sigara içme alışkanlığı açısından yapılan değerlendirmede kaynakçıların 22 (%68.8) sinin, kontrol grubunun ise 29 (%74.4) unun sigara içtiği saptanmış, ancak bu özellik açısından her iki grubun benzer olduğu ve gruplar arası istatistiksel farkın olmadığı ortaya konmuştur (p> 0.05). Anket ile yapılan değerlendirmede, kaynak işçilerinin %59.4 ünün 20 yılı aşkın bir süredir bu işle uğraşmakta olduğu, haftalık ortalama kaynak yapma süresinin 42 saat olduğu, işçilerin 6 (%18.8) sının hafif çelik, 26 (%81.3) sının hafif çelik + alüminyum metalleri ile çalıştığı, kaynakların kapalı ortamda ve özel bir havalandırma sistemi olmaksızın yapıldığı saptanmıştır. Havada oluşan metal dumanına karşı ne önlem aldıkları sorulduğunda 22 (%68.8) işçi herhangi bir koruma uygulamadığını, 7 (%21.9) si düzensiz olarak kağıt maske kullandığını, 1 (%3.1) i düzenli kağıt maske kullandığını, 2 (%6.3) si sadece ışık maskesi kullandığını söylemiştir. Kaynakçılarda balgam %84.4, nefes darlığı %68.8 ve öksürük %65.6 oranında görülürken, kontrol grubunda balgam %41, nefes darlığı %30.8, öksürük %33.3 oranında saptanmıştır. Bu üç semptomun görülme sıklığı açısından, iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p< 0.001, p< 0.01, p< 0.05). Kaynakçıların 22 si aktif sigara içicisi iken, beşi daha önce içip bırakmış, beşi ise hiç sigara içmemiştir. Sigara içen kaynakçılarda balgam ve öksürük en fazla görülen yakınmalardır. Balgam yakınması sigara içenlerde %90.9, içmeyenlerde %40 oranında görülürken, öksürük sigara içenlerde %72.7, içmeyenlerde %40 olarak saptanmıştır. Balgam ve öksürük yakınması daha önce sigara içip bırakmışlarda da sigara içmeyenlere göre yüksek bulunmuştur. Bu üç grup arasında, sayısal yetersizlik nedeniyle istatistiksel bir test uygulanamamıştır. Kaynakçı ve kontrol grupları kronik bronşit açısından incelendiğinde, kaynakçılarda kronik bronşit %21.9 görülürken, kontrol grubunda sigara içen ya da içmeyen tüm olgularda kronik bronşit saptanmamıştır. Fark istatistiksel yönden anlamlıdır (p< 0.01) (Tablo 2). Kontrol grubun- Tablo 1. Kaynakçı ve kontrol grubuna ait demografik özellikler. Cinsiyet Yaş (yıl) Ağırlık (kg) Boy (m) Kaynakçı E 40.9 ± ± ± 0.06 (n= 32) Kontrol E 42.3 ± ± ± 0.07 (n= 39) Veriler ortalama ± SD olarak verilmiştir. Tablo 2. Kaynakçı ve kontrol gruplarına göre kronik bronşitli olguların dağılımı. Kronik bronşit Var %x Yok %x Toplam %x Kaynakçı Kontrol Toplam %x: Satır yüzdesi, Fisher s Ki-kare p< Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3):

4 Şeker Fabrikası Kaynakçılarında Solunum Sistemine Ait Klinik Bulgular ve Akciğer Fonksiyon Testleri da hiç kronik bronşitli olguya rastlanmadığından, kaynakçı grubundaki sigara içenlerle, kontrol grubundaki sigara içen alt grupların birbirleri ile karşılaştırılması gereği duyulmamıştır. Sigara içen, içip bırakmış kaynakçı ve sigara içmeyen kaynakçılarda kronik bronşit görülme sıklığı karşılaştırıldığında, sigara içen ve içip bırakmış olanlarda kronik bronşit tanısı sigara içmeyenlere göre 1.14 (OR, CI: %95) kat daha fazla bulunmuş, ancak sigara içimi ile kronik bronşit arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Solunum fonksiyon parametreleri dikkate alındığında kaynakçı ve kontrol grupları arasında değerlendirilen SFT parametrelerinin hiçbirinde anlamlı istatistiksel bir fark saptanmamıştır (Tablo 3). TARTIŞMA Kaynağın sağlığa olumsuz etkileri kimyasal, fiziksel, radyasyon zararlarından kaynaklanır. Yaygın kimyasal tehlikeler arasında partiküller (kurşun, nikel, demir oksit, bakır) ve gazlar (CO, nitrojen oksit, ozon) yer alır. Kaynakçılık işlemi sırasında ortama saçılan partiküllerin %50 sinden fazlasının µ çapında olduğu ve bu partiküllerin küçük hava yolları ve alveollerde birikerek akciğerlerde harabiyet yapabildiği bildirilmektedir (5,9). Akciğere gelen bu partiküller derhal dissolue olur ve kolaylıkla kan dolaşımına karışırlar (4). Kaynakçılarda toksik ajan maruziyeti, kullanılan yönteme, malzemelere, kaynak tekniğine, ortam havalandırmasına, korunmanın varlığı ve çeşidine, çalışma alışkanlıkları ve süresine, sigara içme alışkanlığına bağlıdır. Kronik kaynak dumanı maruziyetinde solunum zonundaki ortalama toz konsantrasyonu 4 mg/mm 3 tür ancak kısa süreli yoğun maruziyet sonrası 100 mg/mm 3 e kadar çıkabilmektedir. Toz oluşturması açısından, kaynak teknikleri arasında fark vardır. Örneğin; gaz metal ark kaynakçılığında 0.5 g/dakika toz meydana gelirken, ark kaynakçılığında rölatif olarak daha yüksek dozda (4 g/dakika) toz meydana gelebilmektedir. Hava yolu irritasyonu, akut bronşit, metal dumanı ateşi, akut kimyasal pnömonitis, hipersensitivite pnömonitisi, mesleksel astım, kaynak dumanına bağlı akut solunumsal etkilenmelerdir. Kronik pulmoner etkiler; kronik bronşit, kronik pulmoner fonksiyon değişiklikleri, pnömokonyoz, akciğer kanseri ve mesleksel astımdır (6). Bizim çalışmamızda da 20 yılı aşkın bir süredir çoğunlukla metal kaynakçılığı ile uğraşan işçilerde solunum sistemi etkilenmelerinin araştırılması amaçlanmıştır. Kaynakçılarla yapılan görüşmede çoğunun sigara içicisi olduğu ve kağıt maske kullanımı dışında herhangi bir korunmaya başvurmadıkları öğrenilmiştir. Çalışmamızda, literatürdeki diğer yayınlarla benzer şekilde kaynakçılarda solunum sistemi ile ilgili yakınmaların özellikle de öksürük, balgam ve nefes darlığının görülme yüzdelerinin kontrol grubuna oranla yüksek olduğu saptanmıştır. Bulgularımızla uyumlu olarak Groth ve Lyngenbo, Cotes ve arkadaşları, Özdemir ve arkadaşları ve Hunting ve Tablo 3. Kaynakçı ve kontrol gruplarının SFT parametrelerinin ortalama değerleri. SFT Kaynakçı (n= 32) Kontrol (n= 39) p* FVC (L)-(%) 4.07 ± 0.63 (92) 4.15 ± 0.70 (96) p> 0.05 FEV 1 (L)-(%) 3.33 ± 0.57 (91) 3.41 ± 0.60 (95) p> 0.05 FEV 1 / FVC (%) 82 (101) 82 (102) p> 0.05 PEF (L/s)-(%) 8.25 ± 1.28 (93) 8.69 ± 1.22 (99) p> 0.05 MMEF (L/s)-(%) 3.48 ± 1.12 (82) 3.55 ± 1.25 (85) p> 0.05 MEF 75 (L/s)-(%) 7.06 ± 1.45 (92) 7.19 ± 1.68 (95) p> 0.05 MEF 50 (L/s)-(%) 4.23 ± 1.40 (87) 4.11 ± 1.33 (86) p> 0.05 MEF 25 (L/s)-(%) 1.59 ± 0.64 (80) 1.64 ± 0.87 (83) p> 0.05 * Student s t-testi yapılmıştır. Veriler ortalama ± standart sapma olarak verilmiştir. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3):

5 Kurt Tunç Ö, Aygün R, Köktürk N, Ekim N, Tunç İ. Welch in yaptıkları çalışmalarda kaynakçılarda solunum sistemine ilişkin semptomlar daha yüksek oranda saptanmıştır (10-13). Mesleksel etkilenmeye bağlı oluşan kronik obstrüktif akciğer hastalıkları araştırılırken sigara içimi de birlikte değerlendirilmelidir. Literatürdeki çalışmalarda sigara içen kaynak işçilerinde, sigara içmeyen kaynakçılara göre daha fazla oranda kronik bronşit saptanması sigaranın solunum sistemi üzerindeki irritan etkisiyle açıklanmış ancak kaynak dumanına maruz kalmanın da tek başına kronik solunum sistemi etkilenmelerine yol açabileceği ortaya konmuştur (11,12). Cotes ve arkadaşları, çalışmalarında sigara içiciliğinin kronik bronşit riskini 3.2 oranında arttırdığını ortaya koyarken, kaynakçılığın bu oranı 2.8 kat arttırdığını saptamışlardır (2,6). Bizim çalışmamızda da kaynakçı grubunda sigara içimi ile solunum sistemi semptomlarında bir artış saptanmış olmakla beraber, sigara içmeyen kaynakçıların sayı azlığı nedeniyle gerek semptomlara ilişkin gerekse kronik bronşit gelişimine ilişkin istatistiksel tam bir karşılaştırma yapmak mümkün olamamıştır. Öte yandan kontrol grubunda sigara içimine rağmen hiç kronik bronşit olgusuna rastlanmaması, kaynak dumanının tek başına da olsa solunum sistemine olan etkisinin bir kanıtıdır. Bu sonuçlara göre kaynakçılığın kronik bronşit riskini arttırdığı söylenebilir, ancak sigara içen kaynakçılarda bu riskin daha fazla olduğu konusunda bir yorum yapmak olası değildir. Bu çalışmada ayrıca kaynak dumanının solunum fonksiyon parametreleri üzerine etkisi de araştırılmış ve kaynakçı ile kontrol grubu arasında SFT (FVC, FEV 1, PEF, MMEF, MEF 75, MEF 50, MEF 25) açısından anlamlı bir fark bulunmamıştır. Literatürde, kaynak dumanı maruziyetinin, SFT üzerine etkisini araştıran pek çok araştırmada farklı sonuçlar bildirilmiştir. Wolf ve arkadaşları, kaynakçı ve kontrol grubu arasında diğer parametreler değişmemişken, MEF 25, MEF 50 de düşmeler saptamışlar ve MEF 25 teki düşmeyi en fazla kaynak dumanına maruz kalma süresinin etkilediğini göstermişlerdir (14). Bir diğer çalışmada, Hunnicut ve arkadaşları FEV 1, PEFR, MMEF değerlerini anlamlı olarak düşük bulmuşlar ve kaynakçılarda obstrüktif bulguların daha ön planda olduğunu bildirmişlerdir (15). Ayrıca ülkemizde Özdemir ve arkadaşları ile Akkurt ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmalarda, kaynakçılığa bağlı SFT parametrelerinde düşüş saptanmış ve bu düşüşün maruziyet süresi ile ilişkili olduğu ortaya konmuştur (9,13). Bu bulguların tersine, Fogh ve arkadaşları 156 kaynakçı ve 152 kontrol grubu üzerinde yaptıkları bir çalışmada SFT yönünden bir farklılık bizim çalışmamızda olduğu gibi gözlemlememiştir (16). Ayrıca, Sjögren ve arkadaşları, Wang ve arkadaşları, Fishwicd ve arkadaşları da değişik kaynakçı gruplarında FVC, FEV 1 değerlerinin kontrol grubuyla bir farklılık göstermediğini saptamış, ancak kaynakçılarda yüksek oranda hava yolu semptomları olduğunu ortaya koymuşlardır (17-19). Çalışmamız aktif fabrika işçileri üzerinde yürütülmüş olup, kronik etkiler açısından daha fazla risk taşıdığı düşünülen işi terketmiş kişilere ilişkin veriler mevcut değildir. Ayrıca, maruziyeti kantitatif olarak ölçmek mümkün olmadığından bireyler arası farkların yarattığı etkiler değerlendirilememiştir. Kaynak dumanına maruziyet sürelerinin solunum semptomları üzerinde yaratabileceği farklar, farklı kaynak tiplerinin yaratabileceği olası etkiler, ortam ventilasyonunun direkt etkileri, olgu grubunun sınırlı oluşu ve homojen dağılımı nedeniyle değerlendirilememiştir. Bu nedenle de kontrol grubu olarak aynı ortamda benzer ventilasyon koşullarında çalışan ancak kaynak dumanına maruz kalmayan olgular seçilmiştir. Elde ettiğimiz bulgular bu faktörler dikkate alınarak değerlendirilmelidir. Sonuç olarak, kaynak dumanı maruziyetinin solunum sistemi semptomlarında bir artışa neden olduğu ve kronik bronşit gelişiminde rol oynayabileceği ortaya konmuştur. Bu nedenle kaynakçılık, akciğer hastalıklarının gelişimi için risk oluşturan meslek grupları arasında kabul edilmeli ve sigaranın özellikle bu meslek grubunda akciğer sağlığına olan kötü etkileri işçilere iyice anlatılmalıdır. Ek olarak, çalışma ortamlarında kaynak dumanına maruz kalışı en aza indirmeye yönelik önlemlerin alınması, işçilerin rutin sağlık kontrollerinin aksatılmaması, çalışma ortamlarında yeterli ventilasyonun sağlanması ve partikül konsantrasyonlarını ölçen teknik olanakların gerçekleştirilmesine özen gösterilmelidir. 275 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3):

6 Şeker Fabrikası Kaynakçılarında Solunum Sistemine Ait Klinik Bulgular ve Akciğer Fonksiyon Testleri KAYNAKLAR 1. Şimşek C. Kaynakçı akciğeri. Türkiye Klinikleri Tıp Bilim 1992; 12: Harber P, Schenker M, Balmes J. Occupational and Environmental Respiratory Diseases. Mosby. Missouri: Welding 1996; Ertürk İ. Oksi-Asetilen Kaynağı. Ankara: Başbakanlık Basım Evi, TC. Devlet Bakanlığı Yayın; Nemery B. Metal toxicity and respiratory tract. Eur Respir J 1990; 3: ILO. Encylopedia of Occupational Health and Safety. 3 rd ed. Genova, Volume 2, 1983: Sferalza SJ, Beckett WS. The respiratory health of welders. Am Rev Repir Dis 1991; 143: Şahin A, Çöplü L, Emri S ve ark. Solunum Hastalıkları Temel Yaklaşım. 1. Baskı. Ankara: Kent Matbaa, 1995: KOAH Çalışma Grubu. Toraks Derneği kronik obstrüktif akciğer hastalığı tanı ve tedavi rehberi. Toraks Dergisi 2000; 1: Ek Akkurt İ, Şİmşek C, Keleşoğlu A ve ark. Kaynakçılarda klinik radyolojik ve solunum fonksiyon testi bulguları. Solunum Hastalıkları 1994; 5: Groth M, Lyngenbo O. Respiratory symptoms in Danish welders. Scand J Soc Med 1989; 17: Cotes JE, Feinman EL, Male VJ, et al. Respiratory symptoms and impairment in shipyard welders and caulcer/burners. Br J Ind Med 1989; 46: Hunting KL, Welch LS. Occupational exposure to dust and lung disease among sheet metal workers. Br J Ind Med 1993; 50: Özdemir Ö, Numanoğlu N, Gönüllü U, et al. Chronic effects of welding exposure on pulmonary function tests and respiratory symptoms. Occupation Environment Med 1995; 52: Wolf C, Pirich C, Waldhoer T. Pulmonary function and symptoms of welders. Int Arc Occup Environ Healt 1997; 69: Hunnicut TN, Cracovaner DJ, Mayles JT. Spirometric measurements in welders. Arch Environ Health 1964; 8: Fogh A, Forst J, Georg J. Respiratory symptoms and pulmonary function in welders. Ann Occup Hyg 1969; 12: Sjogren B, Ulfvarsan U. Respiratory symptoms and pulmonary function among welders working with aluminium stainless steel and railroad tracks. Scand J Work Environ Healt 1985; 11: Wang ZP, Larson K, Malmberg P, et al. Asthma lung function and bronchial responsiveness in welders. Am J Ind Med 1994; 26: Fishwicd DI, Bradshaw LM, Slater T, Pearce N. Respiratory symptoms across shift lung function changes and lifetime exposures of welders in New Zelland. Scand J Work Environ Health 1997; 23: Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3):