ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ BALIKESİR MARMARA ADASINDAKİ BAL ARISI (Apis mellifera anatoliaca) KOLONİLERİNDE PUDRA ŞEKERİ YÖNTEMİ İLE VARROA (Varroa destructor) BULAŞIKLIK SEVİYESİNİN BELİRLENMESİ Selvinar SEVEN ÇAKMAK BİYOLOJİ ANABİLİM DALI ANKARA 2017 Her hakkı saklıdır

2

3

4 ÖZET Yüksek Lisans Tezi BALIKESİR MARMARA ADASINDAKİ BAL ARISI (Apis mellifera anatoliaca) KOLONİLERİNDE PUDRA ŞEKERİ YÖNTEMİ İLE VARROA (Varroa destructor) BULAŞIKLIK SEVİYESİNİN BELİRLENMESİ Selvinar SEVEN ÇAKMAK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. İrfan KANDEMİR Bu çalışma Balıkesir Marmara adasında Anadolu bal arısında varroa bulaşıklık seviyesinin belirlenmesinde pudra şekeri yöntemi kullanılarak belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Çalışma yıllarında yapılmış olup 402 Anadolu arı kolonisi ile 12 arılıkta, 2016 yılında ise 236 koloni ile 7 arılıkta yapılmıştır. Çalışmada her kolonideki toplam yavrulu, arılı çerçeve sayısı sayılıp, varroa sayısı ise pudra şekeri yöntemi ile tespit edilmiştir. Yaz 2014 sezonunda ilaçlanan ve ilaçlanıp ana arıları değiştirilmiş koloniler arasında toplam arılı çerçeve açısından fark anlamlı, yavrulu çerçeve sayısı ve varroa açısından anlamlı bir fark belirlenememiştir. Yaz 2015 sezonunda ilaçlanmayan, ilaçlanan ve ana arısı değiştirilenilaçlı 3 grup arasında arılı çerçeve, yavrulu çerçeve ve varroa açısından karşılaştırıldığında bu 3 grup arasında arılı çerçeve ve yavrulu çerçeve açısından istatistiki olarak anlamlı bir fark tespit edilememiştir. Varroa açısından bu karşılaştırma yapıldığında ise istatistiki olarak anlamlı bir fark belirlenmiştir. Ana arısı değiştirilen koloniler arılı ve yavrulu çerçeve sayısı bakımından daha yüksek, varroa sayısı ise daha düşük bulunmuştur yılında ise ana arıların yaz sezonu yerine ilkbaharda değiştirilmesi durumunda ise bu kolonilerde varroa sayısı % 38 gibi önemli oranda düşmektedir. Elde edilen bulgulara göre yavrulu ve toplam arılı çerçeve sayıları yüksek olan kolonilerde genel olarak varroa seviyelerinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Buna rağmen bazı kolonilerde arılı ve yavrulu çerçeve sayıları yüksek olmasına rağmen hala varroa seviyeleri düşük olan koloniler tespit edilmiştir. Bu sonuçların ise ıslah çalışmalarında önemli bir kolaylık sağlayacağı düşünülmektedir. Ocak 2017, 59 sayfa Anahtar Kelimeler: Apis mellifera anatoliaca, Anadolu bal arısı, varroa bulaşıklık seviyesi, pudra şekeri, Marmara adası ii

5 ABSTRACT Master Thesis THE DETERMINATION of Varroa (Varroa destructor) INFESTATION LEVEL IN HONEYBEE (Apis mellifera anatoliaca) COLONIES IN MARMARA ISLAND, BALIKESIR WITH POWDER SUGAR METHOD Selvinar SEVEN ÇAKMAK Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Biology Supervisor: Prof. Dr. Irfan KANDEMIR The goal of this study is to determine the varroa infestation level with powder sugar method on Anatolian bees in Balıkesir-Marmara Island. This study was performed on Anatolian bees in the years of with 402 colonies in 12 apiaries and 236 colonies in 7 apiaries respectively. The total number of frames with bees, brood and varroa level with powder sugar method were counted and recorded in each colony. The difference between treated and treated-requeened colonies in 2014 for the total number of frames with bees was significant, brood and varroa percentages were not significant in 2015 summer respectively. The three groups of untreated, treated and treated-requeened colonies were compared for total number of frames with bees, brood, varroa percentage in each colony and differences were not significant for bee frame number and brood in 2015 Summer-Fall. However, the difference for varroa percentage is significant. Treated requeened colonies were found to have low number of varroa and higher number of frames with bees and brood compared to treated colonies. The number of varroa mites were decreased with 38 % with re-queening process in the spring instead of summer in In general, varroa level has been found high in colonies with more brood and bees. However, a few colonies were found to have low level of varroa even though these colonies had high number of frames with bees and brood. The results of this study may be used for breeding studies. January 2017, 59 pages Key Words: Apis mellifera anatoliaca, Anatolian honey bees, varroa infestation level, powder sugar, Marmara island iii

6 TEŞEKKÜR Bu tez çalışmasını öneren ve yapılmasında önderlik yapan Danışman hocam Prof. Dr. İrfan KANDEMİR e (Ankara Üniversitesi, Biyoloji Anabilim Dalı), bu çalışmanın her aşamasında yardımcı olan ve özellikle yoğun saha uygulamalarında sürekli olarak çalışmanın her aşamasında görev alan eşim Prof. Dr. İbrahim ÇAKMAK (Uludağ Üniversitesi, Arıcılık Geliştirme-Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü), Dr. Stefan FUCHS (Emekli, Goethe Üniversitesi, Arıcılık Enstitüsü, Frankfurt, Almanya), Arıcılık Teknikeri Coşkun TORTUK (Civan Arıcılık) ve Marmara Adasındaki tüm arıcılara teşekkür ederim. Selvinar SEVEN ÇAKMAK ANKARA, Ocak 2017 iv

7 İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ETİK... İ ÖZET... İİ ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... V ÇİZELGELER DİZİNİ... vi 1. GİRİŞ Tozlaşma ve Ekonomik Yararı Bal Arısı Sistematiği ve Ülkemizdeki Irklar Anadolu arısı Bal Arısı Biyolojisi Arı Ölümleri Varroa paraziti ve sistematiği Varroa biyolojisi Varroa ve konukçu ilişkisi KURAMSAL TEMELLER MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Ana arıların değiştirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Varroanın tüm yaşam evrelerini gösteren şema Şekil 1.2 Varroanın ergin olarak çıkma zamanını gösteren şema Şekil 1.3 Yetişkin dişi varroa Şekil 1.4 Petek gözlerinin tabanında farklı gelişme evrelerinde varroalar Şekil 1.5 İşçi bal arısının abdomenin iç kısmında segmentler arasında varroa Şekil 1.6 Varroa parazitinin erkek ve işçi arı petek gözlerinde gelişmesi Şekil 2.1 Kovan tabanında yapışkanlı kağıt ve ızgaralı sistemde aşağı düşen varroalar Şekil 2.2 Kovan tabanında yapışkanlı beyaz kağıt üzerinde varroa taşıyan karınca Şekil 3.1 Çalışmanın yürütüldüğü arılıkların lokasyonları Şekil 3.2 Yavrulu çerçevelerin sayılması Şekil 3.3 Numune ve sallama kabı Şekil 3.4 Yavrulu çerçeveden numune alınması Şekil 3.5 Numune kabında arılar Şekil 3.6 Izgaralı numune kabında arılar elenmeden önce Şekil 3.7 Numunenin elenmesi Şekil 3.8 Pudra şekerinin elenmesi Şekil 3.9 Varroaların sayılması Şekil 3.10 Arıların kovana geri verilmesi Şekil 4.1 Ağustos ayı 2015 yılında tüm arılıklarda kovanlarda sayılan toplam arılı çerçeve sayıları Şekil 4.2 Ağustos ayı 2015 yılında tüm arılıklarda kovanlarda sayılan toplam yavrulu çerçeve sayıları Şekil 4.3 Ağustos ayı 2014 yılında ilaçlanan ve hem ilaçlanıp hem de ana arıları değiştirilen kolonilerin 2015 yılı Ağustos ayında arılı çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.4 Ağustos ayı 2014 yılında ilaçlanan ve hem ilaçlanıp hem de ana arıları değiştirilen kolonilerin 2015 yılı Ağustos ayında yavrulu çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.5 Ağustos ayı 2014 yılında ilaçlanan ve hem ilaçlanıp hem de ana arıları değiştirilen kolonilerin 2015 yılı Ağustos ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.6 Ağustos ayı 2015 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2015 Kasım ayında arılı çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması vi

9 Şekil 4.7 Ağustos ayı 2015 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2015 Kasım ayında yavrulu çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.8 Ağustos ayı 2015 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2015 Kasım ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.9 Yaz 2015 sezonunda ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2016 Nisan ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.10 Nisan ayı 2016 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen, yeni bir uygulama olarak ilk defa ilkbahar döneminde ana arısı değiştirilen ve yeni (oğul) kolonilerin 2016 Yaz Ağustos ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.11 Ağustos ayı 2016 yılında ilaçlanan, ilaçlanıp ana arısı değiştirilen kolonilerin 2016 Sonbahar Kasım ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1 İlaçlanan ve ilaçlanmayan kolonilerde ortalama yavrulu, toplam arılı ve yavrulu çerçeve sayısı, varroa seviyesinin karşılaştırılması Çizelge 4.2 Arılıklarda, ilaçlı ve ilaçsız, ana arısı değiştirilmiş kolonilerde ortalama, standart sapma, medyan, minimum ve maksimum değerler Çizelge 4.3 Arılıklarda ilaçlanan ve ilaçlanmayan kolonilerde arılı, yavrulu çerçeve sayıları ve varroa seviyelerinin oranları Çizelge 4.4 İstatistik testi Çizelge 4.5 Arılıklarda, arılı çerçeve, yavrulu çerçeve ve varroa sayısı bakımından kolonilerde ortalama, standart varyasyon, medyan, minimum ve maksimum değerler viii

11 1. GİRİŞ Arkeolojik kazılarda kayalar üzerinde bulunan resimlere bakıldığında, arı insan ilişkisi M.Ö yıllarına kadar uzandığını göstermiştir. Arı kültürünün ilk izleri Neolitik Çağ a, M.Ö yıllarına ve Ortadoğu ya aittir. Taş devrinde ilk kovanlar büyük olasılıkla ağaç kovuklarında bulunan arıların ağaçları kesilerek kullanılmıştır. Daha sonraki dönemde ise mantar, ağaç kabukları ve nihayetinde içi oyulmuş ağaç kütükleri kullanılmıştır. Bazı bölgelerde ise su testileri, kil ve topraktan yapılmış boru şeklinde kaplar kullanılmıştır (Sarıöz 2006). Tarımsal faaliyetlerin gelişmiş toplumlarda çeşitli amaçlar için yaptıkları sepetleri, arı kovanı olarak kullanmışlardır. Kil ve topraktan yapılan kovanlar su geçirmez iken, kamış ve çubuktan örülen kovanlar su geçirgen oldukları için dışları toprakla sıvanmıştır. Bütün bu kovanlar kullanılırken dikkat edilen bazı ortak noktalar olmuştur. Kovanların, arıların girip çıkabilecekleri bir girişi olmalı, rüzgardan, yağmurdan, soğuktan koruması, petek ve balın kovan içerisinden alınabilecek durumda olması kabul görmüştür. Gerçek arıcılık, insanların ağaç kovukları içinde yuvalanan arıları öldürmeden bir miktar bal almaları ve bir miktar balı da arılara bırakmaları ile başlamıştır. Arılarının gen merkezleri Ortadoğu ülkeleri olduğundan arıcılığın ortaya çıkması bu ülkelerde olmuştur. Bununla birlikte M.Ö yıllarına ait olduğu sanılan ve Hititler devrinden kalma Boğazköy deki taş yazıtlarda arılardan bahsedilmesi, arıcılığın Anadolu da da çok eski tarihlere dayandığını göstermektedir (Genç ve Dodoloğlu 2003). Son birkaç yüzyıl öncesine kadar çok uzun bir süre ilkel olarak yapılan arıcılık, birçok bilimsel buluş ve gelişmelerin ışığında günümüz arıcılığına kadar gelişme süreci yaşamıştır. Günümüz arıcılığının gelişmesine, 1787 yılında ana arının havada çiftleştiğinin tespiti, 1845 yılında arı üreme biyolojisinin izahı, 1851 yılında çerçeveli fenni kovanının icadı, 1857 yılında temel petek kalıplarının bulunuşu, 1865 yılında bal süzme makinesinin icadı, 1882 yılında larva transfer yöntemi ile ana arı yetiştirme 1

12 tekniğinin keşfi ve 1926 yılında ana arılarda yapay döllemenin bulunuşuna katkıda bulunmuştur (Crane 1983, Winston 1987). Türkiye, iklim, bitki örtüsü ve topoğrafik yapı gibi doğal koşullar itibariyle arıcılık için son derece önemli bir potansiyele sahiptir. Ülkemiz arılı kovan sayısı bakımından Çin in ardından (8,990,000 arılı kovan) dünyada 2. sırada (7,709,636 arılı kovan) ve toplam bal üretimi bakımından ise Çin, Amerika Birleşik Devletleri nde (ABD) ve Arjantin in ardından 4. sırada bulunmaktadır. Koloni başına bal verimi diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. Örneğin ABD nde kg, Çin de kg, Meksika da kg, Türkiye de 16 kg kadardır (Genç ve Dodoloğlu 2003, Güler ve Demir 2005, Sorkun 2008, Anonymous 2013, Anonim 2017). 1.1 Tozlaşma ve Ekonomik Yararı Türkiye, dünya bal ticaretinde son derece gerilerde oluşu sahip olunan kovan sayısı ve bal üretimiyle uyum sağlamamıştır (Kandemir 2010). Diğer ülkelere bakarak ülkemizde arıcılık bal üretimi dışında diğer ürünlerin üretiminde ve tozlaşmada yeterince yararlanılmamıştır. Örneğin ABD nde çiftçiler tozlaşma için kovan başına kira ücreti ödemişlerdir. Oysaki ülkemizde bırakın kiralamayı, bahçe kenarlarına kovan koydurmamışlardır. Son yıllarda bazı tohum şirketleri bunların önemini kavramış ve belirli bölgelerde arıcıya kovan başına tozlaşma için para ödemektedir. Bal arıları tozlaşma açısından değerlendirildiğinde dünyada ilk sırada gelmektedir. Bunun birkaç önemli nedenleri bulunmaktadır. Öncelikle bal arıları çiçek bağımlığı göstermesi nedeni ile hep aynı tür bitkileri ziyaret ederek etkili bir tozlaşma sağlamaktadır. Aksi takdirde farklı türleri ziyaret etseydi türler arasında döllenme olmayacağından bu tozlaşma hizmeti yapılamayacaktı. Bal arıları bunun yanında bir kovanda 50, ,000 kadar işçi barındırabildiğinden istenilen yerde kolaylıkla tozlaşma hizmeti sağlanabilmektedir. Ayrıca bal arıları kovanlarında polen tuzakları kurularak gelen polenin çoğu alınarak arıların daha fazla polen toplaması sağlanarak 2

13 çok daha etkili ve hızlı tozlaşma sağlanabilmesi bal arılarını dünyada tozlaşma açısından ilk sıraya yerleştirmektedir (Winston 1987, Hatjina 1996, Çakmak 2012). Bu yüzden gelişmiş batı ülkelerinde arıcılar ile bitkisel üretim yapan çiftçiler arasında bir kontrat imzalanarak tozlaşma garanti altına alınır ve verim seviyesi oldukça yüksektir. Örneğin ABD nde 1990 lı yıllarda kovan başına 50 dolar arıcıya ödenirken son yıllardaki koloni kayıpları nedeni ile bugün bu miktar 250 dolara kadar çıkmış durumdadır. Bu durum bize arı kolonilerinin bitkisel üretim açısından ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bal arılarının tozlaşmada düzenli ve sistemli olarak kullanılması ile bitkisel üretim ve kalitesini artırıp ABD nde yapılan bir çalışmada milyar dolar gelir sağlandığı hesaplanmıştır (Delaplane ve Mayer 2000). Yine Avrupa da tozlaştırıcı böceklerin tozlaşma ile sağladığı ekonomik gelirin 22 milyar avro olduğu hesaplanmıştır (Gallai vd. 2009, Çakmak 2012). Ülkemizde bal arılarının tozlaşma ile sağladığı ekonomik gelir seviyesi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamakla birlikte bunun en az 3 milyar avro civarında olacağı tahmin edilmektedir. 1.2 Bal Arısı Sistematiği ve Ülkemizdeki Irklar Arılar şu şekilde sınıflandırılmıştır: Alem: Animalia (Hayvanlar) Şube: Arthropoda (Eklembacaklılar) Sınıf: Insecta (Böcekler) Takım: Hymenoptera (Zar Kanatlılar) Familya: Apidae (Arılar) Cins: Apis (Bal Arıları) Tür: Apis mellifera (Ruttner 1988a) 3

14 Bal arıları sosyal böcekler sınıfına girmektedirler. Sosyal bir böcek olmanın gereği olarak bal arılarında önemli derecede bir işbölümü mevcuttur. Türkiye de arılar, güneyde Suriye (Apis mellifera syriaca), İran (Apis mellifera meda) ve Kıbrıs arısı (Apis mellifera cypria); kuzey batıda Karniyol (Apis mellifera carnica); kuzeydoğuda Kafkas (Apis mellifera caucasica); ortada da Anadolu (Apis mellifera anatoliaca) arısının etkisinde kalmıştır (Ruttner 1988a). Ülkemiz çok farklı iklimsel ve coğrafik özelliklerde bölgelere sahip olması nedeni ile komşu ırkların da etkisi ile farklı bölgelere uyum sağlamış ekotipler meydana gelmiştir. Ülkemizde bu ırklara saf olarak rastlamak çok zordur. Ülkemiz gen kaynağı olarak oldukça zengin bir potansiyele sahip olması, farklı iklim koşuluna uygun ekotiplerin bulunuşu arıcılığımız için çok önemlidir. Kendi ortamındaki koşullara uyum sağlamış bir ekotip farklı koşullara götürüldüğünde başarı alınmayabilmektedir (Ruttner 1988a, Kandemir vd. 2000, Özkan ve Kandemir 2010) Anadolu arısı Apis mellifera anatoliaca yani Anadolu arısı Türkiye de en yaygın olarak görülen sınırları ülkemizde başlayıp ülkemizde biten ve sadece ülkemize özgü arı ırklarından biridir. Yapılan araştırmalar Anadolu arısının gıda toplama yeteneği ile kışlama yeteneğinin diğer ırkların çoğundan üstün olduğunu göstermektedir. Genellikle esmer renkte, kışlama yetenekleri iyi, çalışkan ve dayanıklı arılardır. Yağmacılık eğilimleri fazla değildir. Gıda toplama yeteneği, tutumluluğu ve kışlama yeteneği diğer arı ırkları ile karşılaştırılamayacak kadar üstündür. İlkbaharın olumsuz koşullarında bal stoklarını çok tutumlu bir biçimde kullanırlar. Bu durum esas nektar akımı sonrasında ve nektar kıtlığı yaşanan dönemlerde de devam eder. Anadolu arısının her faaliyette gösterdiği ekonomik titizlik diğer arı ırklarının hiçbirinde mevcut değildir. Döl verimi ve yavru yetiştirme yeteneği üstün bir ırktır. Ana arıları damızlık değerini diğer ırklara göre uzun süre korumakta ve üstün özelliklerini döllerine de geçirebilmektedirler. Yön belirleme ve ortama uyum bakımından da üstün bir performans gösterirler. Birçok bakımdan üstün özellikleri olan Anadolu arısı, kovan içerisinde ilave petek örme ve propolisi fazla taşıyıp kullanma, bazı bölgelerde hırçınlık gibi arzu edilmeyen özelliklere de sahiptir. (Ruttner 1988a, Genç ve Dodoloğlu 2003, Kandemir vd. 2006, Silici ve Özkök 2009). 4

15 1.3 Bal Arısı Biyolojisi Bal arıları böcekler ve hatta hayvanlar aleminde en çok ilgi çeken canlıların başında gelir. Bu ilginin en önemli nedenlerinin başında ise sosyal bir yapıya sahip olduğundan gerek işbölümü, yardımlaşma ve yoğun bir tempoda mükemmel bir organizasyon içinde çalışmaları ile insanların ilgisini çekmektedir. Bal arıları incelendiğinde bu karmaşık ve ahenkli işleyen sistemin sırları henüz çözülememiştir. Bu yüzden bal arıları hem araştırmacı ve hem de meraklı insanların ilgi odağı durumundadır. Ülkemizde birçok insan bal arısı kolonilerini ticari değil kendi hobisi olarak görmekte ve bunu zevkle sürdürmektedir. Birçok kişi ise arının iğnesi ve zehrinden korktuğu için uzak durmaktadır. Bal arısı biyolojisini genel olarak incelersek; 3 farklı sınıfın ana arı, işçi arı, erkek arı olduğunu görürüz. Burada sadece erkek ve dişiler yerine 3 sınıfın bulunması ve sayı olarak bir ana arı, 50-60,000 civarında işçi arı ve mevsime göre birkaç bin erkek arı bulunmaktadır. Cinsiyet açısından bakıldığında ise ana ve işçi arılar aynı dişi cinsiyete sahiptirler. Erkek arılar sadece gerek olduğunda besinin bol olduğu ilkbahar ve yaz mevsiminde üretilirler ve çiftleşme dışında başka bir fonksiyonları bulunmamaktadır. Yani erkek arılar bu durumda sadece genlerini gelecek nesillere aktarmaları dışında koloniye bir yarar sağlamamaktadırlar. Aksine sürekli ve bol miktarda besin stoklarını tüketmektedirler. Yaz ortasında veya başında besinin azalması durumunda erkek arılar koloniden bu yüzden zorla işçi arılar tarafından atılırlar. Ana ve işçi arılarda olduğu gibi iğneleri de olmadığından saldırı veya savunma silahları da bulunmamaktadır (Winston 1987, Silici ve Özkök 2009, Kandemir 2010). Erkek arılar uzun yıllar arıcılıkta besini tüketmeyen ve koloniye sürekli zarar veren bireyler olarak görülmüşlerdir. Özellikle son yıllarda yapılan genetik çalışmalarda ise genlerin % 50 sini sağlayan erkek arıların gelecek nesilleri belirlemede oldukça önemli olduğu ve çalışmalara mutlaka dahil edilip ana arı kadar erkek arıların da önemle üzerinde durulması gerektiği fikri kabul görmektedir. Bu yüzden son yıllarda ıslah çalışmalarında ana arı gibi erkek arılar da iyi beslenip özenle üretilmesi ve özellikleri 5

16 belirlenerek suni tohumlamada seçilerek kullanılması ön plana çıkmıştır (Cobey 2007, Cobey vd. 2013, Bühler vd. 2013). Bir arı kolonisi tek bir anadan çoğalacağı için aslında bir aile konumundadır ve bu yüzden bazı ülkelerde, örneğin Bulgaristan da bir arı kolonisi ve ya kovanı bir arı ailesi olarak tanımlanmaktadır. Aslında her ne kadar Batı dan başlayan ve yayılan terim arı kolonisi daha yaygın kullanılsa da bir ana ve 8-10 babadan üreyen arılar bir aileyi temsil etmektedir. Çünkü kolonideki tüm bireylerin anaları aynıdır. Bu aile içinde babaları farklı olan işçi arılar bulunduğundan bunları alt aile grupları olarak sınıflandırabiliriz. Bu alt aile gruplarının kendi içinde genetik olarak birbirine çok yakın öz ve üvey süper kız kardeşler, kız kardeşler görülebilmektedir (Winston 1987, Nentchev vd. 2002, Tautz 2009). Bal arılarında haplo-diploid yapıyı incelediğimizde bu durumu anlamak zor değildir. Çünkü bal arılarında erkekler haploid dişiler diploid bireylerdir. Erkeklerin haploid olması genetik çalışmalar açısından oldukça avantajlıdır. Çünkü çekinik karakterler fenotipte görülebilmektedir. Diğer taraftan erkek arılar haploid olduklarından sadece ana arıdan aldıkları genlere sahiptirler. Çünkü ana arı çiftleşmeden bile haploiddöllenmemiş yumurta yumurtlayabilir ve bu yumurtalardan erkek arılar çıkarlar. Ana arı çiftleşmiş olduğunda da yine aynı şekilde sahip olduğu ve çiftleşmede spermleri depoladığı sperm kesesini açmadan haploid yumurta üreterek erkek arıları üretip kendi genlerinin taşıyıcısı olarak kullanılabilmektedir. Bir ana arıdan çoğalan erkek arılar genotip olarak ana arının kromozomlardan bir setini ve ya diğer setini alarak birbirlerinden farklı olabilirler fakat hepsi yine de ana arının genlerini taşıdığından bir bakıma ana arıyı temsil etmektedirler. Bu yüzden ıslah çalışmalarında bu erkek arılar ana arının uçan gametleri olarak görülmektedir ve ana arının kimliği ve özelliklerine göre sınıflandırılıp kayıt altına alınırlar (Ruttner 1988b, Laidlaw ve Page 1997, Rinderer 2001, Tautz 2009). Ana arılar havada uçarken çiftleşirler. Her çiftleştiği erkek arı çiftleşmeden sonra düşüp ölür. Ana arı kovanına dönüp erkek arının başka erkeklerle çiftleşmemesi için 6

17 mühürlediği kısmını temizlettirip tekrar çiftleşmeye geri döner. Sonuçta topladığı spermlerin bir kısmını dışarı atıp gerekli olan kısmını sperm kesesinde depolar. Bu sperm deposu ana arıya yaşamı boyunca yaklaşık 5 yıl yetecek kadar sperm sağlamaktadır. Zaten ana arı yaşamı boyunca bir kez çiftleşir ve ihtiyacı olan tüm spermleri alabilir. Bal arılarında sadece bir ana yumurtladığı için genetik çeşitlilik açısından birden fazla erkekle çiftleşmenin önemli yararları bulunmaktadır (Ruttner 1988b, Laidlaw ve Page 1997, Tautz 2009). Bir arı ailesinde tüm bireyler ana arıdan çoğaldığı için genetik olarak hepsi akrabadır, yani bu aile kız kardeşlerin oluşturduğu büyük bir ailedir. Dolayısıyla bir düzine farklı erkek arıdan gelen genler aile içindeki zaten çok düşük olan genetik varyasyonu artırmakta, bu durum ise olabilecek değişiklik veya sorunlara çözümünün hammaddesini oluşturmaktadır. Bal arılarında cinsiyet belirlenirken düşük genetik çeşitlilik erkek diploid arıların oluşmasına neden olmaktadır. Çünkü arılarda cinsiyet birçok canlıda olduğu gibi XX-XY kromozomları tarafından değil kromozomlardaki genlerin benzerliği ve farklılığına göre belirlenmektedir. Yani bir ailede genetik varyasyon düşük, sürekli akrabalı çiftleşme olursa kolonide cinsiyet belirlenmesi sekteye uğrar ve dişi olması gereken bireyler homozigotluk nedeni ile aynı haploid erkeklerde olduğu gibi diploid oldukları halde erkek olarak petek gözlerinden çıkmaya başlarlar. Bu durumda bal arılarında homozigotluk önemli bir sorun olduğundan birden fazla erkek arı ile ana arının çiftleşmesi gereklidir (Rinderer 1986, Winston 1987, Ruttner 1988b). 1.4 Arı Ölümleri Son yıllarda ABD nde başlayan arı ölümleri ve ya koloni kayıpları Avrupa ve Orta Doğu da artarak devam etmektedir. Arı ölümleri konusunda birçok neden tartışılsa da nedenleri kesin olarak belirlenmiş değildir. Arı ölümlerinin nedenlerinden bazıları tüm ülkelerde ortak, bazıları ise ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilir. (Kandemir 2007, Giray vd. 2007, vanengelsdorp vd. 2008, 2009, Brodschneider vd. 2010, Elke vd. 2010, Neuman ve Carreck 2010, LeConte vd. 2010, Cornman vd. 2012, Çakmak 2012). 7

18 Genel olarak incelendiğinde arı ölümlerinin nedenlerinin başında bilinen eski sorunlar karşımıza çıkmaktadır. Bal arısı hastalık ve parazitleri için kullanılan ilaçlara direnç sorunu nedeni ile ilaçların eskisi kadar etkili olmaması arı ölümlerini artırmaktadır (Spreafico vd. 2001). Bunların başında ise tüm dünyada yaygın olan ve her bölgede arı ölümlerinin en önemli nedeni olarak bir dış parazit olan Varroa destructor gelmektedir. Varroa destructor bal arılarına çok iyi adapte olduğundan dünyanın her bölgesinde arılar üzerinde yaşayabilmektedir. Varroa populasyonlarını artırıp bir iki yıl gibi bir sürede arı kolonilerinin ölümüne yol açmaktadır. Yapı ve yaşam döngüsü de bal arılarına çok benzediğinden kontrol ve mücadelesi oldukça zordur. Bu parazit bal arıları gibi haplodiploid bir yapıya sahip, bal arılarının yavru döneminde kapalı pupa döneminde, pupa ve besinin içinde üreyerek bir hafta gibi kısa bir sürede ergin hale gelebilmektedir. Dolayısıyla ilkbaharda bal arısı populasyonu artarken buna paralel olarak Varroa populasyonu da artmaktadır (Webster ve Delaplane 2001, Rosenkranz vd. 2010) Varroa paraziti ve sistematiği Varroa destructor 2000 yılına kadar Varroa jacobsoni olarak adlandırılmıştır yılında yapılan moleküler çalışmalar ile yeni bir tür olarak yeniden tanımlanmıştır. (Anderson ve Trueman 2000). Daha sonra yapılan morfometrik çalışmalarla yeni tür olarak daha fazla kabul görmeye başlamıştır. Varroa parazitlerinin kökeni Güney Asya olup ülkemize Hindistan, Pakistan, Eski Sovyetler, Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan dan 1968 yılında ülkemize girdiği düşünülmektedir (Genç ve Dodoloğlu 2003). 8

19 Varroanın sistematiği Alem: Animalia Şube: Arthopoda Sınıf: Arachnida Altsınıf: Acari Cins: Parasitiformes Alttakım: Mesostigmata Aile: Varroidae Cins: Varroa Tür: Varroa destructor (Anderson ve Trueman 2000) Varroa biyolojisi Varroa nın hayat döngüsüne bakacak olursak yumurta, protonymph, deutonymph evrelerinden geçtikten sonra yetişkin hale gelir. Yetişkin varroa lar bal arısı yavru gözleri kapanmadan önce yavru gözlerinin içerisine girer. Yavru gözleri kapandıktan sonra 2 ila 5 yumurta yumurtlamaktadır. Varroa beslenmeye başladıktan kısa bir süre sonra ilk yumurtanın gelişimi başlar. 0,5 mm uzunluğundaki yumurtalar yavru gözlerinin dibine, duvarlarına ve bazen de doğrudan larvanın üzerine bırakılır (Webster ve Delaplane 2001, Akyol ve Korkmaz 2005). İlk yumurta yavru gözüne bırakıldıktan 60 saat sonra 8 ayaklı protonymph e dönüşür. Asya arısı Apis cerena da erkek gözlerinde ilk yumurtanın gelişmesi saatte tamamlanır. varroa yumurtadan çıktıktan sonra ergin hale gelmeden önce iki tane larva dönemi (protonymph ve deutonymph) geçirir. Bu evre dişi varroalarda 5-6 erkeklerde ise 7-8 gündür (Şekil ). Varroa arılardan kan emerken aldığı proteinleri değiştirmeden yumurtasına aktarır. Bu durum varroanın yumurtasındaki gelişmeyi hızlandırır (Morse ve Nowogrodzki 1990, Bailey ve Ball 1991). 9

20 Şekil 1.1 Varroanın tüm yaşam evrelerini gösteren şema (Hutton 2015) Şekil 1.2 Varroanın ergin olarak çıkma zamanını gösteren şema (Rosenkranz vd. 2010) Bu şekilde konukçu proteininin değiştirilmeden direk kullanımı sadece birkaç parazitik eklem bacaklılarda görülür ve bu durum konukçu ile yüksek derecedeki parazitik adaptasyonu gösterir (Webster ve Delaplane 2001). 10

21 Şekil 1.3 Yetişkin dişi varroa (Gilles San Martin, Anonymous 2016) Dişi varroa döllenmemiş ilk yumurtayı petek hücresinin ağzına yakın bir yere bırakır ve bu yumurtadan bir erkek varroa çıkar (Şekil 1.4). Eğer yumurta, hücre duvarına bakıyorsa 30 saat sonra buradan protonymph çıkar. Bu pozisyon arının larva döneminden pupa dönemine geçerken zarar görmesini önler. Bundan sonraki bütün döllenmiş yumurtalar petek hücresinin dip kısmına bırakılır. İlk erkek varroa yumurtası yumurtladıktan sonra saat dişi yumurtalar petek hücresinin tabanına, arının dışkı bölgesinin yakınına bırakılır (Morse ve Nowogrodzki 1990, Webster ve Delaplane 2001, Carneiro vd. 2007, Dietemann vd. 2013). 11

22 Şekil 1.4 Petek gözlerinin tabanında farklı gelişme evrelerinde varroalar (Anonymous 2015) Çiftleşme işlemi yavru gözünün içerisinde gerçekleşmektedir. Erkek varroa çiftleşme bittikten kısa bir süre sonra ölmektedir. Genç dişi varroalar ve anne varroa arılar ile birlikte gözden çıkmaktadır. Genç varroa 2 hafta sonra yavru gözlerine yumurtlamaya başlayacaktır. Yetişkin varroalar genellikle 2 ay kadar yaşamaktadırlar, fakat arıların üzerinde segmentlerin arasında kışı geçirebilirler (Şekil 1.5). Varroanın ömür uzunluğu kolonideki yavru mevcuduna bağlıdır ve 25 gün ile 5 ay arasında farklılık gösterebilir (Webster ve Delaplane 2001, Anonymous 2015). 12

23 Şekil 1.5 İşçi bal arısının abdomenin iç kısmında segmentler arasında varroa (Anonymous 2015) Varroalar yaz boyunca 2-3 ay yaşayabilirler. Eğer arı kovanlarında yavru devam ederse 3-4 gelişme dönemi gösterebilirler. Kışın yavru olmadığında varroalar arılar üzerinde yaşarlar. Yetişkin varroalar arılar üzerinde beslenerek kış aylarında 3 aydan fazla ve hiç beslenmeden 5 günden fazla yaşayabilirler (Anonymous 2015). Varroa erkek arı gözlerini işçi arı gözlerine göre 6-12 kez daha çok tercih eder (Şekil 1.4, 1.6), (Webster ve Delaplane 2001). 13

24 ERKEK ARI İŞÇİ ARI Yetişkin dişi Yetişkin erkek Yumurta Protonymph Dişi deutonymph Erkek deutonymph Şekil 1.6 Varroa parazitinin erkek ve işçi arı petek gözlerinde gelişmesi (Webster ve Delaplane 2001) 14

25 İlkbaharda artan arı populasyonu yaz mevsiminde azalmaya başlar ve sonbaharda özellikle besin durumuna bağlı olarak azalma eğilimindedir. Varroa populasyonu ise artışına devam etme eğiliminde olup pupa sayısı azalan arılarda, varroa sayısı artmaya devam etmektedir. Bu durumda kapalı hücrelerdeki pupa dönemindeki arılar varroanın ve taşıdığı virüslerin etkisi ile daha çok zarar görmekte, hücrelerden çıkan arıların, kanat deforme virüslerinin etkisi ile kanatları kullanılmaz hale gelmekte, arılar ise yeterli beslenemediğinden zayıf ve küçük bir yapıya dönüşmektedirler (Morse ve Nowogrodzki 1990, Webster ve Delaplane 2001, Gülmez vd. 2009). Varroa paraziti arıların kanını emerek bağışıklık sistemini zayıflatmakta, virüsler ise daha da etkili olarak arıların yaz sonu ve sonbaharda hızlı bir şekilde ömürlerini kısaltarak, uçamaz hale getirerek ölümlerine neden olmaktadır (Bailey ve Ball 1991) Varroa ve konukçu ilişkisi Bal arıları sosyal bir böcek olup kovan içerisinde mükemmel işleyen bir iş bölümü mevcuttur. Bir bal arısı kolonisinde işçi arılar diploid yumurtalardan yumurta-larvapupa aşamalarından ortalama 21 günde, ana arı ise 16 günde çıkmaktadır. Erkek arılar haploid yumurtadan 24 günde çıkmaktadır. Ana arı 16 günde çıktığından varroa parazitinin yumurtadan ergin hale gelmesine kadar yeterli zaman bulunmamaktadır. (Winston 1987). Bu durumda erkek arılar varroanın gelişimi için ideal özellikleri taşımaktadır. Bu yüzden varroa çalışmalarında erkek arıların ayrı bir önemi vardır. Erkek arılar kolonilerde besin durumuna göre üretildikleri için kolonilerde varroa sayıları sadece genetik faktörlere bağlı olmayıp önemli derecede çevresel faktörlere de bağlıdır. Bu durumda ıslah çalışmalarında yıllar içerisinde varroa sayısının dalgalanmasına yol açmaktadır (Winston 1987, Webster ve Delaplane 2001). Varroa nın orijinal konukçusu olan Asya arısı (Apis cerena) dan Apis mellifera ya bulaşmıştır. Apis cerena da varroanın sadece erkek arılarda üreyebilmesi ve yine Asya arısında hijyenik kaşınma davranışı yaygın olduğundan parazitle ciddi zarar görmeden 15

26 mücadele edilebilmektedir. Apis mellifera da ise varroa paraziti hem erkek hem de işçi arılarda üreyebilmekte, hijyenik ve kaşınma gibi davranışlar da yaygın değildir (Rath 1993, 1999). Apis mellifera da ise varroa paraziti hem erkek hem işçi arılarda üreyebilmekte, hijyenik kaşınma gibi davranışlar yaygın olmadığından Apis mellifera nın bu günkü arıcılık uygulamaları ile varroaya adapte olması ve dayanıklı hale gelmesi çok uzun zaman alabilir. Çünkü parazit ve konukçu arasındaki ilişkide insan müdahalesi ile parazitin lehine gelişmekte, zararı yüksek olan varroalar ölmeden üremeye devam etmektedirler (Fries ve Bommarco 2007). Bal arısı sayısal yapısı nedeni ile birbirlerine yardım etmekte, birbirleri üzerindeki parazitleri temizleyebilmektedirler. Bunun genetik temelleri olduğu yönünde çalışmalar olmasına rağmen kalıtım derecesi henüz belirlenebilmiş değildir (Wilson-Rich vd. 2009, Oxley vd. 2010). Varroa yarım asırlık bir sorun olmasına rağmen hala önemini ve güncelliğini korumaktadır. Hatta giderek artan arı ölümlerinin en önemli nedeni olmaya devam etmektedir. Dolayısıyla varroa konusundaki yapılabilecek tüm çalışmalar arı ölümlerini önlemede önemli basamaklar olacaktır. Ayrıca arı ölümlerinin artması sadece arı ürünleri üzerinde olarak çok daha önemli seviyede bitkisel üretimde yetersiz tozlaşma nedeni ile ekonomik kayıplara neden olacağından görüldüğünden daha ciddi sonuçları getireceği beklenmektedir (Carreck vd. 2010). Varroa parazitine karşı etkili ilaçlar ve kimyasallar geliştirilmiştir. Tüm bu virüslere karşı etkili ilaçlar olmadığından en iyi çözüm yolu varroa parazitinin devreden çıkarılması ve kontrol altına alınmasıdır. Fakat virüslere karşı kullanılacak etkili ilaçlar bulunmadığından varroa parazitinin sistemden uzaklaştırılması en ideal çözüm olarak görülmektedir (Milani 1994, Elzen vd. 1998, Spreafico vd. 2001, Pettis 2004, Kanga vd. 2010). Varroa için kullanılan ilaçlara kısa süre içinde direnç geliştiğinden son yıllarda doğal olarak varroa parazitine dirençli arı hastalıklarının seçimi çalışmaları önem 16

27 kazanmıştır. Ülkemizin Batı bal arısı Apis mellifera nın gen merkezi olması 6 arı ırkı ve birçok ekotipi ile geniş bir genetik havuz ve varyasyona sahip olması nedeni ile bu tip seçim çalışmaları için ideal olduğu ortaya çıkmaktadır (Kandemir vd. 2000, Çakmak ve Fuchs 2013, Çakmak vd. 2014). Bunun yanında ülkemizdeki yoğun gezginci arıcılık nedeni ile ciddi seviyede bir genetik kirlenme hatta yurtdışından kaçak olarak getirilen ana arılarla daha da olumsuz şekilde bozulmaktadır. Bu durumda ırkları saf hali ile bulmak için izole bölgelerde daha çok çaba sarf edilmesi gerekmektedir (Güler ve Demir 2005, Çakmak vd. 2014). Bu gün itibarı ile çok bal üreten değil öncelikle hastalık ve parazitlere dayanıklı ve sonrasında çok bal üreten kolonilerin seçimi ön plana çıkmaya başlamıştır. Çok bal üreten sakin koloniler seçilirken diğer önemli karakterin kaybedilmesi söz konusu olabilmektedir. Arı ölümlerinin nedeni olarak dünyada genel olarak ilk sırada Varroa destructor geldiğinden her kolonideki varroa sayısının tespit edilip ona göre kontrol yöntemlerinin kullanılması büyük önem arz etmektedir. Ayrıca seçim ve ıslah çalışmaları içinde yine her kolonideki varroa sayısının doğru ve güvenli bir yöntemle tespit edilmesi gerekmektedir. Bu konuda birçok farklı yöntem kullanılmaktadır. Bal arısı kolonisinde yavrulu bir çerçeveden 200 civarında işçi arı alınıp Eter, ETOH, deterjan gibi kimyasallar ile bir kavanozda 2-3 dakika sallayıp varroa parazitlerinin arılardan düşmesi ile beyaz bir kağıt veya süzgeç üzerinde sayılarak belirlenmektedir (Sammataro ve Avitabile 2011). 17

28 2. KURAMSAL TEMELLER Bal arısı kolonilerinde varroa parazit sayısının sahada hızlı ve pratik bir yöntemle belirlenmesi oldukça önemlidir. Çünkü bu sayıya göre bal arısı kolonilerinin tedavi edilmesine karar verilmesi veya seçim çalışmaları için belirlenmesi gerekmektedir. Bu konuda bazı yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemler bazı avantaj ve dezavantajlara sahip olmakla birlikte en önemli sorun olarak çok sayıda işçi arının ölmesi görülmektedir. Eterle sallama yönteminde geniş kapaklı bir kavanoz içerisine arı toplanır. Arılar kavanozun içerisine petekten sıyrılarak konur. Ana arıyı almamaya dikkat edilmelidir. Arılar kavanozun dibinde 2,5 cm kadar kısmını doldurmalıdır. Kavanozun kapağı açılıp içerisine eter sıkılmış bir parça kumaş konur. Yanıcı madde olduğundan dikkatli olunmalıdır saniye kadar arılar kavanozun içerisinde sallanır. Varroalar arıların üzerinden boşanıp kavanozun duvarlarına yapışana kadar sallamaya devam edilmelidir. Kavanozun içindeki arılar dökülür ve varroalar beyaz bir kağıt üzerinde sayılır (Randy 2006, Sammataro ve Avitabile 2011). Bu zaman içinde zaten alınan işçi arılar ve varroa ölürler. Benzer şekilde daha sonra eter yerine % lik etil alkol, sabunlu su, deterjan veya bitkisel yağ kullanımı aynı şekilde kolonilerden civarında işçi arılar kavanoza alınarak birkaç dakika dairesel şekilde sallandıktan sonra yine beyaz bir kağıt üzerinde varroa sayımları yapılarak koloni için yaklaşık % olarak varroa sayısı belirlenir. Burada arıların yavrulu çerçevelerden alınması gerekir. Çünkü bu çerçevelerde daha fazla varroa bulunmaktadır. Ballı çerçevelere göre yaklaşık iki kat daha fazla varroa paraziti bulunmaktadır. Kolonilerde çok düşük oranlarda varroa paraziti olması durumunda bu kolonilerden 1000 civarında arı numunesi alınması gerekebilir. Genç iççi arıların kullanılması durumunda eter yerine bitki yağlarının kullanılması tavsiye edilir (Webster ve Delaplane 2001). Eter oldukça yaygın olarak kullanılmış olmakla birlikte bazen yanlış sonuçlar verebilir. Bu yüzden yöntemin oldukça titiz bir şekilde uygulanması gerekmektedir. 18

29 Bunun yanında doğal olarak aşağı düşen varroa parazitlerinin sayımının yapılması için kovan tabanında yapışkanlı kağıt kullanımı önerilebilir (Sammataro ve Avitaible 2011). Bir yöntemde ise çerçevelerin altına ızgaralı yapışkanlı kağıt koyup birkaç gün sonra varroaların sayılmasıdır (Şekil 2.1). Bunun bir dezavantajı vardır. Karıncalar düşen varroaları yapışkanlı kağıt üzerinden toplamaktadırlar (Şekil 2.2). Bu yüzden varroa sayısı doğru tespit edilemeyebilir (Webster ve Delaplane 2001). Şekil 2.1 Kovan tabanında yapışkanlı kağıt ve ızgaralı sistemde aşağı düşen varroalar Şekil 2.2 Kovan tabanında yapışkanlı beyaz kağıt üzerinde varroa taşıyan karınca 19

30 Bir diğer yöntemde ise özel olarak tasarlanmış bir tespit kabı kullanılmıştır. Bu yöntemde kullanılan kap, iki kap bir birinin içine girecek şekilde düşünülmüştür. İçe giren kabın tabanı kesilmiş ve gözenekli plastik ızgara takılmıştır. İlk kap ile ikinci kabın tabanları arasında 3 cm boş bir mesafe bırakılmıştır. Izgaranın aralıkları varroanın diğer kabın içerisine düşebilecek büyüklüktedir. Varroalar alta düşer arılar ise üsteki kapta kalır. Izgaralı kabın içerisine koloniden 100 kadar arı konulur. Daha sonra bu tespit kabına arıları rahatlıkla kaplayacak şekilde % 70 lik etil alkol konulur. Daha sonra bu kap 5-10 saniyelik aralıklarla 5 dakika çalkalanır ve dibe düşen varroalar sayılır. Son olarak da varroa bulaşıklık oranı hesaplanır (Kar vd. 2006). Bir diğer yöntem ise deterjanlı su ile tespit yöntemidir. Bu yöntemde de yukarıda alkol yönteminde kullanılan kaplara benzer kaplar kullanılır. Sadece % 70 lik etil alkol yerine deterjanlı su kullanılır (Sammataro ve Avitabile 2011). Her iki yöntem de sahada kullanılması zor yöntemlerdir. Ayrıca çok sayıda arı da ölmektedir. Ana arıya dikkat edilmez ise öldürme ihtimali çok yüksektir. Bu durum özellikle sonbaharda koloniler için çok daha önemlidir. Eğer yanlışlıkla ana arı alınır da kapta ölürse koloninin ölümü kaçınılmazdır. Bunun dışında akarlara karşı etkili tütün körük içinde kullanılarak varroa parazitlerinin aşağı düşmesi sağlanabilmektedir. Yine benzer şekilde akarlara karşı kullanılan fluvalinat, amitraz körükte yakılarak duman şeklinde kovanlara verilerek varroa parazitlerinin dökülmesi sağlanabilmektedir. Organik asitlerden formik asitin kovan içinde buharlaşarak tütün ve eterden daha etkili bir şekilde kullanılabileceği, ayrıca sadece erkek arıların pupa döneminde hücreler açılarak varroa sayımlarının etkili olabileceği rapor edilmektedir. Başka bir yöntem olarak 300 civarında işçi arılar alınıp bir ızgara içinde inkübatöre koyularak C de dakika sıcaklıkta tutularak varroa parazitlerinin bal arısı işçilerinden ayrılıp düşmesi sağlanarak sayım yapılabileceği belirtilmektedir. Burada eğer 75 erkek arı gözünde varroa sayımı yapılırsa bu eter ile sallayıp varroa saymaktan daha doğru sonuçlar verebilir (Webster ve Delaplane 2001). İşçi arı gözlerinden varroa 20

31 sayımı yapılacaksa en az 100 hücrenin açılıp varroa sayımları yapılması gerekmektedir. Bazı çalışmalarda etil alkol ile yıkamanın eter kullanmaktan daha etkili olduğu rapor edilmektedir (Zemene vd. 2015). Bunların dışında bir kolonideki tüm arılara etkili bir akarisit ilaç kullanılarak öldürülen tüm varroa parazitlerinin sayımı yapılabilmektedir. Ayrıca doğal olarak yaşlanıp veya farklı nedenlerden dolayı kovanın alt kısmına koyulan yapışkanlı kağıda düşen varroa, işçi ve erkek arı pupa dönemlerinde açılıp içerideki varroa parazitleri sayılarak bir kolonideki varroa sayıları belirlenmeye çalışılmıştır (Branco vd. 2006). Son yıllarda bir koloniden alınan arıların tuzlu su ile yıkanması ve varroa parazitlerin ayrılması veya arıların tek tek koloniden alınıp varroa parazitlerinin arının üzerinde bulunup elle alınıp sayım yapılması ve son olarak pudra şekeri kullanılarak varroa sayımlarının yapılması önerilmektedir (Dietemann vd. 2013). Tüm bu sıralanan yöntemlerin ne kadar etkili olduğu, zaman, işçilik ve arı ölümleri dikkate alındığında avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Özellikle sahada kullanımı pratik, hızlı ve doğru sonuçlar veren bir yöntem arayışı hala devam etmektedir. Son olarak pudra şekeri yönteminde Eter yönteminde olduğu gibi temel olarak kavanozun içerisine arı numunesi alınır. Kavanoza ızgaralı kapak takılır, pudra şekeri ile çalkalanır ve elenir. Bunlara benzer olarak da varroa bulaşıklı seviyesini belirlenmesinde son yıllarda geliştirilen pudra şekeri yöntemi de benzer bir şekilde kullanılmakla birlikte bu yöntemlerden daha avantajlı olduğu görülmektedir. Çünkü pudra şekeri yönteminde numune olarak yaklaşık 300 arı alınmakta ve arılar plastik kavanozlarda 3 dakika dairesel bir şekilde çalkalandıktan sonra doğru bir şekilde belirlenebilmektedir. Bu yöntemin en önemli avantajı arıların zarar görmeden tekrar kendi kovanına geri verilebilmesidir. Ayrıca ana arıların çoğu zaman yavrulu çerçevelerde bulunduğunu göz önüne alırsak yaz ve sonbahar gibi riskli dönemlerde yanlışlıkla ana arıların ölme riskini de bu yöntemle ortadan kaldırılmaktadır. Ayrıca 21

32 arı yerine 300 arı numunesi % olarak daha doğru ve güvenilir sonuçlar vermektedir (Çakmak vd. 2011, Çakmak ve Fuchs 2013). Varroa bulaşıklık seviyesinin belirlenmesi hem ıslah ve seçim çalışmalarında kullanılması yanında varroa seviyesini belirleyerek kullanılan, ilaçların ne kadar etkili olup olmadığını göstermesi açısından da oldukça önemlidir. Pudra şekeri yönteminin varroa ilacını kullanmadan önce ve kullanımdan yeterli bir süre geçtikten sonra tekrar kullanılarak ilacın etki derecesini de ortaya çıkarmaktadır. Arıcılar pratik ve sahada kullanımı kolay olan bu yöntemi kullanarak zamanında müdahale ile etkisiz veya yeterli olmayan ilaçlar yerine daha etkili ilaçlar kullanarak arı ölümlerinin azaltılması sağlanmış olacaktır. 22

33 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Bu araştırma Balıkesir iline bağlı Marmara denizinde bulunan Marmara adasında 2015 yılı 01 Temmuz - 15 Kasım tarihlerinde 402 koloni ve 12 arılıkta, 2016 yılı 15 Nisan-15 Kasım tarihleri arasında yapılmıştır. Bu çalışma için bu adada bulunan arıcıların arı kolonileri kullanılmış olup Anadolu arısı (Apis mellifera anatoliaca) olarak belirlenmiştir (Meixner vd. 2013). Bunun için çalışma 9 arıcının 402 kovanında uygulanmıştır. Bu arılıkların yerleri aşağıdaki haritada gösterilmektedir (Şekil 3.1). Şekil 3.1 Çalışmanın yürütüldüğü arılıkların lokasyonları 3.2 Yöntem Tüm arılıklarda koloniler körük kullanılarak açılıp içerisinde bulunan çerçeveli arı sayısı yaklaşık olarak bütüne tamamlanarak sayılmıştır. Bunun yanında yavrulu çerçeveler sayılırken larva ve pupa dönemine girmiş olan yavrulu bölge yaklaşık olarak çerçevenin her iki yüzüne bakılarak belirlenmiştir. Bu durumda yumurtalı olan 23

34 çerçeveler sayılmıştır. Çünkü ana arı tarafından temizlenmiş ve hazırlanmış petek gözlerine bırakılan yumurtaların bazen işçi arılar tarafından temizlendiği bilindiği için bu çerçeveler yavrulu çerçeve olarak sayılamamıştır (Şekil 3.2). Şekil 3.2 Yavrulu çerçevelerin sayılması Koloniler kontrol edilirken olabilecek arı hastalık ve parazitleri (örneğin kireç hastalığı, yavru çürüklüğü gibi durumlar) belirlenerek kayıt edilmiştir. Ek olarak kolonilerde ana arının varlığı, yavrusuz olup olmaması gibi olabilecek önemli koloni durumları kayıt altına alınmıştır. Bu çalışma için kavanoz şeklinde plastik kapaklı kaplar, bu kavanoza uyacak plastik ızgaralı ikinci bir kapak (ızgaranın aralıkları 0,5 x 0,5 mm boyutlarındadır, pudra şekeri (piyasada 250 gr paketler halinde satılan ve içerisinde % 3 lük nişasta içeren ticari ürünler kullanılmıştır), elek, huni ve plastik bir kova kullanılmıştır. Her bir plastik 24

35 kavanozun içerisine yaklaşık olarak 62,5 gr pudra şekeri konmuştur. Bir paket pudra şekeri 4 kavanoz için kullanılmıştır (Şekil ). Şekil 3.3 Numune ve sallama kabı Şekil 3.4 Yavrulu çerçeveden numune alınması 25

36 Şekil 3.5 Numune kabında arılar Şekil 3.6 Izgaralı numune kabında arılar elenmeden önce 26

37 Kolonilerin varroa sayısını belirlemek için her koloniden yavrulu bir çerçeveden bir huni yardımıyla 30 gr veya 300 arı plastik kavanoz içerisine alınmıştır. Kavanoz üzerine kovan numarası not edilmiştir. Kavanozun kapağı kapatılıp dairesel şekilde elle 3 dakika çalkalanarak işçi arılar üzerindeki varroaların ayrılması sağlanmıştır. Daha sonra kavanozun kapağı ızgaralı kapakla değiştirilmiştir ve pudra şekeri elek içerisine elenmiştir. Pudra şekeri ile varroalar da elek üzerine düşmüştür. İşlem sonunda alınan arılar kovana geri verilmiştir. Elek üzerindeki pudra şekeri elenmiş ve elek üzerinde kalan varroalar sayılıp not edilmiştir (Şekil ). Şekil 3.7 Numunenin elenmesi 27

38 Şekil 3.8 Pudra şekerinin elenmesi Şekil 3.9 Varroaların sayılması 28

39 Şekil 3.10 Arıların kovana geri verilmesi sonunda kaliteli net bir resim % Bulaşıklık Oranı = Elde edilen veriler SPSS ile analiz edilmiştir. Buradan çıkan sonuçlara göre de hangi kolonilerin ilaçlanıp ilaçlanmamasına karar verilmektedir. Böylece kolonilere gereksiz yere ilaç kullanılmamaktadır Ana arıların değiştirilmesi Varroa seviyesi % 1 civarında olan, sahada teşhis edilebilecek, nosema, yavru çürüklüğü, kireç gibi hastalık ve parazitler tespit edilmiş, arılı ve yavrulu çerçeve sayıları en fazla olan koloniler damızlık olarak seçilip bu kolonilerden Doo-little yöntemi ile ana arı üretilmiştir. Ana arıların üretimi için en güçlü kolonilerden bazıları seçilip an arıları 2 çerçeve arı ile başka boş bir kovana aktarılmıştır. Seçilen damızlık kolonilerden Doo-little yöntemi ile 4 ve 5. Gününde olan günlük larvaya yeni dönüşmüş larvalardan seçilip plastik yüksüklere aktarılarak daha önce ana arısı boş kovana aktarılmış ve başlatıcı olarak belirlenen kovanlarda bu transfer edilen larvaların ana arı olacak şekilde besletilmesi sağlanmıştır. Bu yüksükler başlatıcı kovanlarda 10 gün bekletildikten sonra çıkmasına yaklaşık 1 veya 2 gün kala alınıp ana arısı değiştirilecek kolonilere verilmiştir. Bu kolonilerin ana arıları en az 8 gün önce alınıp yeni ana arı 29

40 verilene kadar yaptığı kendi ana arı yüksükleri her kolonideki tüm çerçeveler kontrol edilerek bozulmuştur. Bu şekilde bu kolonilerin kendi ana arılarını yetiştirmeleri engellenmiş olmaktadır. Daha sonra bu çıkan ana arıların 20 gün sonra yumurta atıp atmadığı tespit edilerek bu işlemin başarılı olup olmadığı kontrol edilmiştir. Genellikle başarı oranı sahada bu yöntemle yaklaşık % 80 civarındadır. 30

41 4. ARAŞTIRMA BULGULARI Bal arısı kovanlarında varroa sayısı pudra şekeri yöntemi ile belirlenmiş, özellikle varroa sayısının yükseldiği yaz döneminde belirgin bir şekilde artmış olan varroa sayımları yapılmıştır. Bu çalışmada 402 koloni ve varroa sayımları yapılan 395 koloni çalışmada kullanılmıştır (bazı koloniler arı populasyonu çok azaldığı için sayılmamıştır). Çalışılan arılıklardaki her koloni açılıp içinde tüm çerçeveler, yavrulu ve yavrusuz olarak sayılmıştır. Her arılıkta ortalama arılı çerçeve sayısı ve yavrulu çerçeve ve varroa sayımları aşağıdaki çizelge 4.1 ve şekil 4.1 ve 4.2 de gösterilmiştir. Çizelge 4.1 İlaçlanan ve ilaçlanmayan kolonilerde ortalama yavrulu, toplam arılı ve yavrulu çerçeve sayısı, varroa seviyesinin karşılaştırılması (2014 Yaz) İlaçlı İlaçlı-ana arısı değiştirilmiş Yavrulu çerçeve Arılı çerçeve Varroa % Yavrulu çerçeve Arılı çerçeve Varroa % Ortalama Standart sapma Koloni sayıları Medyan (orta) Min. Mak. %25 % ,00 37,3 1,00 7, ,33 30,3 1,67 6,00 Yaz 2014 de ilaçlanan ve ilaçlanıp ana arıları değiştirilen koloniler arasında, toplam arılı çerçeve açısından fark anlamlı, yavrulu çerçeve sayısı ve varroa açısından anlamlı bir fark belirlenmemiştir (Mann-Whitney U-Test P < 0,05, P = 0,244, P = 0,993). İki grup arasında varroa açısından % 1-1,67 gibi güvenli olabilecek sınırlar içinde % 25 koloni olduğu belirlenmiştir. Ana arısı değiştirilen koloniler arılı ve yavrulu çerçeve bakımından sayısı bakımından daha yüksek, varroa sayısı daha düşük bulunmuştur (Çizelge 4.1, Şekil ). 31

42 Şekil 4.1 Ağustos ayı 2015 yılında tüm arılıklarda kovanlarda sayılan toplam arılı çerçeve sayıları Şekil 4.2 Ağustos ayı 2015 yılında tüm arılıklarda kovanlarda sayılan toplam yavrulu çerçeve sayıları 32

43 Şekil 4.3 Ağustos ayı 2014 yılında ilaçlanan ve hem ilaçlanıp hem de ana arıları değiştirilen kolonilerin 2015 yılı Ağustos ayında arılı çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.4 Ağustos ayı 2014 yılında ilaçlanan ve hem ilaçlanıp hem de ana arıları değiştirilen kolonilerin 2015 yılı Ağustos ayında yavrulu çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması 33

44 Şekil 4.5 Ağustos ayı 2014 yılında ilaçlanan ve hem ilaçlanıp hem de ana arıları değiştirilen kolonilerin 2015 yılı Ağustos ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması Arılıklarda yaz 2014 sezonunda ilaçlanmış ve ana arısı değiştirilmiş-ilaçlanmış kolonilerle karşılaştırıldığında bazı farklar tespit edilmiştir. Ana arısı değiştirilmişilaçlanmış kolonilerin sadece ilaçlanmış kolonilerden toplam arılı çerçeve ve yavrulu çerçeve sayıları daha yüksek, varroa sayıları ise düşük bulunmuştur (Şekil ). Varroa açısından bakıldığında çok benzer görülse de sadece ilaçlanan kolonilerde ortalamanın dışında % arasında çok sayıda yüksek varroa olan kolonilerin olduğu belirlenmiştir (Şekil 4.5). 34

45 Şekil 4.6 Ağustos ayı 2015 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2015 Kasım ayında arılı çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması Yaz 2015 ten sonra Sonbahar 2015 te yeniden kontrol edilen kolonilerde özellikle ortalama arılı çerçeve sayıları benzer olarak tespit edilmiştir. Yavrulu çerçeve sayılarının ise istatistiki olarak önemli olmasa da sadece ilaçlanan kolonilerle ana arısı değiştirilen koloniler karşılaştırıldığında ana arısı değiştirilen kolonilerde daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Varroa sayılarının ise ilaçlanmayan kolonilerde yüksek, ilaçlanan ve ana arısı değiştirilip-ilaçlanan kolonilerde ise düşük olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.2, Şekil ). 35

46 Çizelge 4.2 Arılıklarda, ilaçlı ve ilaçsız, ana arısı değiştirilmiş kolonilerde ortalama, standart sapma, medyan, minimum ve maksimum değerler (Sonbahar 2015) Yaz 2015 İlaçsız İlaçlı İlaçlı, ana arısı değiştirilmiş Ana arısı değiştirilmiş N Sonbahar arılı çerçeve sayıları Sonbahar yavrulu çerçeve sayıları Sonbahar, Varroa sayıları Ortalama 5,98 5,93 5,80. Standart sapma 1,79 1,82 2,16. Medyan 6,00 6,00 6,00. Maksimum Minimum % % N Ortalama 1,62 1,76 1,95. Standart sapma,81,96 1,00. Medyan 2,00 2,00 2,00. Maksimum Minimum % % N Ortalama 4,06,14,16. Standart sapma 4,48,50,45. Medyan 3,00,00,00. Maksimum 23,33 2,33 1,67. Minimum,00,00,00. % 25 1,33,00,00. % 75 4,67,00,00. 36

47 Şekil 4.7 Ağustos ayı 2015 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2015 Kasım ayında yavrulu çerçeve sayısı bakımından karşılaştırılması Şekil 4.8 Ağustos ayı 2015 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2015 Kasım ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması 37

48 Çizelge 4.3 Arılıklarda ilaçlanan ve ilaçlanmayan kolonilerde arılı, yavrulu çerçeve sayıları ve varroa seviyelerinin oranları (Sonbahar 2015) Yaz 2015 (gruplar) N Ortalama oran İlaçsız ,61 Sonbahar 2015 (arılı çerçeve) İlaçlı ,80 İlaç-ana arı ,52 Toplam 388 İlaçsız ,23 Sonbahar 2015 (yavrulu çerçeve) İlaçlı ,96 İlaç-ana arı ,57 Toplam 388 İlaçsız 61 65,62 Sonbahar 2015 (varroa) İlaçlı 22 22,80 İlaç-ana arı 15 23,10 Toplam 98 Çizelge 4.4 Kruskal-Wallis istatistik testi Sonbahar 2015, Arılı Çerçeve Sonbahar 2015, Yavrulu Çerçeve Sonbahar 2015, Varroa % χ 2,383 3,279 54,976 Df P,826 2,000 Yaz 2015 de ilaçlanmayan, ilaçlanan ve ana arısı değiştirilen-ilaçlı 3 gurup arasında arılı çerçeve, yavrulu çerçeve ve varroa açısından karşılaştırıldığında bu 3 gurup arasında arılı çerçeve ve yavrulu çerçeve açısından istatistiki olarak anlamlı bir fark tespit edilememiştir (Kruskal-Walls Test P = 0,826, P = 0,194). Varroa açısından bu 38

49 karşılaştırma yapıldığında ise istatistiki olarak anlamlı bir fark belirlenmiştir (Kruskal- Walls Test P < 0,05) (Çizelge , Şekil 4.8). İlkbahar 2016 (toplam 285 koloni) sezonunda yapılan çalışmada ilaçlanmayan-ilaçlanıp ana yenilenenler, ilaçlanan-ilaçlanmayan, ilaçlanmayan-ana arısı yenilenen guruplar arasında çerçeve, yavrulu çerçeve ve varroa açısından karşılaştırıldığında bu 3 grup arasında arılı çerçeve ve yavrulu çerçeve açısından istatistiki olarak sadece varroa açısından istatistiki olarak anlamlı bir fark belirlenmiştir (Kruskal-Walls Test P < 0,05). Arılıklar çerçeve, yavrulu çerçeve açısından karşılaştırıldığında ise istatistiki olarak fark önemli (Kruskal-Walls Test P < 0,05) varroa açısından karşılaştırıldığında ise benzer olarak tespit edilmiştir (Şekil 4.9). Şekil 4.9 Yaz 2015 sezonunda ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen kolonilerin 2016 Nisan ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması 39

50 İlginç olarak 2016 Yaz sezonunda ilaçlanan-ilaçlanmayan, ilaçlanan-ilaçlanıp ana arısı yenilenen guruplar arasında istatistiki olarak önemli bir fark bulunmamıştır (Kruskal- Walls Test P 0,05). Yaz 2015 sezonunda ilaçlanmayan 42 koloniden 25 (% 59) koloni hayatta kalmış ilaçlanan 192 koloniden 113 (% 58) koloni hayatta kalmıştır. Şekil 4.10 Nisan ayı 2016 yılında ilaçlanan, ilaçlanmayan ve hem ilaçlanıp hem de ana arısı değiştirilen, yeni bir uygulama olarak ilk defa ilkbahar döneminde ana arısı değiştirilen ve yeni (oğul) kolonilerin 2016 Yaz Ağustos ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması Sonbahar 2016 sezonunda toplam 236 koloni çalışılmış, ilaçlanan ve ilaçlanıp ana arısı yenilenen koloniler arasında arılı çerçeve ve yavrulu çerçeve açısından istatistiki olarak önemli bir fark (Mann-Whitney-U-Wilcoxon-W P 0,05, P = 0,05) görülmüştür. Bu durumda ana arısı yenilenen kolonilerde daha fazla arılı ve yavrulu çerçeve tespit edilmiştir. Fakat varroa açısından aynı karşılaştırma yapıldığında önemli bir fark görülmemiştir (P 0,05). 40

51 Şekil 4.11 Ağustos ayı 2016 yılında ilaçlanan, ilaçlanıp ana arısı değiştirilen kolonilerin 2016 Sonbahar Kasım ayında varroa sayısı bakımından karşılaştırılması Sonbahar 2016 sezonunda arılıklar arılı çerçeve, yavrulu çerçeve ve varroa açısından karşılaştırıldığında (Kruskal-Wallis test sonuçlarına göre P 0,05, P 0,05) oldukça farklı olduğu ve önemli, varroa sayısı açısından da tüm arılıkların farklı değerlere sahip olduğu belirlenmiştir (P 0,05). 41