AYDIN ESKİ HAMAM SIVA ÖZELLİKLERİ

Transkript

1 AYDIN ESKİ HAMAM SIVA ÖZELLİKLERİ PLASTER CHARACTERISTICS OF AYDIN OLD BATH Fatma GÜRHAN 1, Elif UĞURLU SAĞIN 2 ve Hasan BÖKE 3 ÖZET Aydın Eski Hamam, konumu, planlama özellikleri, yapım tekniği ve malzeme özellikleri ile Osmanlı Dönemi hamam yapılarının seçkin örneklerinden birisidir. Yapıdan gelen izler ve mimari özelliklerinden 15 ve 16. yüzyıllarda inşa edildiği anlaşılan hamam, daha sonra üç defa kapsamlı müdahale görmüştür. Dikdörtgen planlı, bir soyunmalık-ılıklık, iki adet halvet hücresi ve su deposundan oluşan biçimde inşa edilmiş olan hamama, ihtiyaç üzerine sonradan bir halvet bölümü ilave edilmiş, bunu takip eden dönemlerde ise su deposu genişletilmiş, bir çeşme yapılmış ve çeşitli açıklıklar kapatılmıştır yılında tescil edilen yapıda 2016 yılında kazı, temizlik ve rölöve çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Yapının restorasyonu için proje çalışmaları halen devam etmektedir. Bu çalışmanın amacı, Aydın Eski Hamam da kullanılmış sıva, harç ve tuğlaların özelliklerinin belirlenmesidir. Bu amaçla, yapının soyunmalık-ılıklık, sıcaklık mekanlarının ve su deposunun farklı seviyelerinden ve sıvaların farklı katmanlarından horasan sıva, kireç sıva, harç ve yapı tuğlası örnekleri alınmıştır. Örneklerin temel fiziksel özellikleri, hammadde kompozisyonları, mikroyapısal ve hidrolik özellikleri; bağlayıcı kısımların ve agregaların mineralojik ve kimyasal kompozisyonları ile agregaların puzolanik aktiviteleri standart test yöntemleri, XRD, SEM-EDS analizleri ile belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, incelenen sıvaların tamamı düşük yoğunluklu ve yüksek gözenekli malzemelerdir. Horasan sıvaların fiziksel, kimyasal ve mikroyapısal özellikleri kullanıldıkları mekana, seviyeye ve katmana göre farklılık göstermemektedir. Horasan sıvaları 1/2 ile 1/1 arasında değişen oranlarda saf kireç ile tuğla agregalar kullanılarak hazırlanmıştır. Agrega olarak kullanılan tuğlaların puzolanik özelliğe sahip olmalarından dolayı horasan sıvaları hidroliktir. Bu tuğlalar, yüksek miktarlarda kil içeren hammadde kaynaklarından hazırlanmış ve düşük sıcaklıklarda (<900ºC) pişirilmişlerdir. Üst seviyelerde, horasan sıvaların üstüne uygulanmış kireç sıvalar ise saf kireç ve çok az miktarda çok ince kum ile üretilmiştir. Restorasyon uygulamalarında, özgün sıvaların yerlerinde korunması, korunamadığı durumlarda kullanılacak yeni sıvaların bu çalışma ile belirlenmiş özelliklere uygun olarak üretilmesi önemlidir. Anahtar kelimeler: horasan sıva, kireç sıva, karakterizasyon, Osmanlı hamamı, Aydın. ABSTRACT Aydın Eski (Old) Bath is one of the outstanding examples of Ottoman period bath buildings with its location, planning characteristics, construction technique and material properties. The bath had been built during th centuries according to the traces coming from the building and its architectural characteristics. It had been subjected to extensive interventions for three times. Originally, the bath had been constructed in a rectangular plan form consisted of a soyunmalık-ılıklık space, two halvet spaces and a water reservoir. Afterwards, another halvet space had been added depending on the needs; the water reservoir had been expanded; a fountain had been built and some of the openings had been closed. The building was registered in 2001, and excavation, cleaning and measured surveys were carried out in Studies for the restoration project of the building are still going on. The aim of this study is to determine the characteristics of horasan and lime plasters of Aydın Eski (Old) Bath. Within this purpose, horasan plaster, lime plaster, mortar and building brick samples were collected from different levels, and different layers of plasters of the soyunmalık-ılıklık, sıcaklık spaces and the water reservoir. Basic physical properties, raw material compositions, microstructural and hydraulic 1 Mimar, Yüksek Lisans Öğr., İYTE, Mimarlık Fakültesi, İzmir, ftmgurhan@gmail.com 2 Uzm. Dr., İYTE, Mimarlık Fakültesi, Urla, İzmir, elifugurlu@iyte.edu.tr 3 Prof. Dr., İYTE, Mimarlık Fakültesi, İzmir, hasanboke@iyte.edu.tr 227

2 properties of plasters, mineralogical and chemical compositions of binders and aggregates, and pozzolanic activities of aggregates were determined by standard test methods, XRD and SEM-EDS analyses. The results revealed that all the studied samples were of low density and high porosity. Physical, chemical and microstructural properties of plasters did not differ according to the space, level and layer they had been used. Horasan plasters had been prepared by using pure lime and brick aggregates at ratios ranging between 1/2-3/2. Plasters and mortars were hydraulic due to the use of pozzolanic aggregates. Brick aggregates had been manufactured by using raw material sources containing high amounts of clay minerals, and fired at low temperatures (<900ºC). Lime plasters that had been applied over the horasan plasters on the upper levels had been produced with pure lime and fine sand particles in very small quantities. In the restoration applications, the original plaster layers should be preserved in their original locations. In the cases where such a preservation could not be possible, new plasters should be produced compatible with the properties determined by this study. Keywords: horasan plaster, lime plaster, characterization, Ottoman bath, Aydın. GİRİŞ Tarih boyunca birçok toplumda temizlenme eylemi fiziksel ve ruhsal olarak önem taşıyan bir eylem (Erden, 2015) olduğundan insanoğlu temizlenmek için hem nehirleri kullanmış (Esemenli, 2005) hem de bu amaçla hamamlar inşa etmiştir (Ürük, 2016). Bazı kültürlerde bu hamamlar temizlenmenin yanı sıra sosyalleşme amaçlı eğlence yerleri olarak da kullanılmıştır (Erden, 2015). Anadolu daki Türk hamamları, plan kurgusu bakımından Roma hamamlarıyla benzerlik göstermekle birlikte, antik devirdeki yıkanma yerlerine göre kullanım tarzı ve mimari gelenekler sonucu oldukça farklı plan kurgusuyla gelişmiştir (Önge, 1988; Yegül, 2009). İşlevsel olmaları nedeniyle sade bir mimariye sahip olan hamam yapılarının planlanmasında, temizlik anlayışı, kültürel etkiler ve iklim koşulları belirleyici olmuştur (Erden, 2015). İslam kültüründe durgun olmayan, akan suyun temiz olduğuna inanılması sonucu kurnalar kullanılmış, kaplıcalar dışında havuzlara yer verilmemiştir (Erden, 2015). Kadın ve erkek aynı yerde yıkanamayacağı için hamamlar ya çifte hamam olarak inşa edilmiş ya da farklı saatlerde kullanımlara açılmıştır (Erden, 2015). Osmanlı dönemi, hamamların halkın temizlik ihtiyacını karşılamasının yanı sıra iktidarı temsil etmesi nedeniyle Türk kültürünün en çok hamam inşa edilen dönemi olmuştur (Erden, 2015). Hamamlardaki soğukluk, ılıklık, sıcaklık, su deposu ve külhan olarak sıralanan mekan kurgusu geliştirilmiş, çifte hamam yapısı devam ettirilerek kadın ve erkek girişleri farklı sokaklardan verilmiştir. Çoğunlukla yığma sistemde inşa edilen Osmanlı dönemi hamam yapılarında kullanılan yapı malzemeleri taş, tuğla, bağlayıcı olarak kireç harcı ve sıva olarak horasan ve kireç sıvalardır. Bu yapıların mimari özelliklerini koruyarak günümüze ulaşmasında önemli rolü olan horasan sıvalar, kubbelerde içte ve dışta, duvarlarda ise genellikle yalnızca içte uygulanmıştır. Duvar yüzeylerinde, suya daha fazla maruz kalan, özgün döşeme kotundan ~1.5 m. yüksekliğe kadar olan alt seviyelerde bir veya daha fazla katmanlı horasan sıva ve horasan sıva tabakalarının üzerinde az gözenekli bitirme tabakası bulunmaktadır. Üst seviyelerde ise genellikle tek tabaka horasan sıva ve üzerinde kireç sıva kullanılmıştır. Aydın Eski Hamam da mekan kurgusu, geçirdiği dönem müdahaleleri ve malzeme özellikleri yönüyle Osmanlı dönemi hamam yapılarının önemli bir temsilcisidir. Dutluca Hamamı ve Rum halkı tarafından da kullanıldığı için Rum Hamamı olarak da anılan (Kürüm, 2017) Eski Hamam, ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tip kategorisinin bir çeşidi olan plan kurgusuna sahiptir (Eyice, 1960). İlk olarak yüzyıllarda bir soyumalık-ılıklık, iki sıcaklık ve bir su deposu ve külhan olmak üzere dört mekandan oluşan şekilde inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir (Şekil 1). Bu mekanlarda genel olarak alt kotlarda horasan sıva, üst kotlarda tek katman kireç sıva kullanılmıştır yüzyıllarda ticaretin gelişmesiyle yetersiz kalan hamamda su deposu kaldırılarak yerine bir sıcaklık mekanı eklenmiş, soyunmalık-ılıklık duvarına bitişik bir su deposu inşa edilmiştir (Şekil 1). Sonradan eklenen sıcaklıkta iç duvarlar kubbe geçişlerine kadar horasan sıva ile sıvanmış, tromplar 228

3 kireç sıva ile kaplanmıştır. Su deposunda zemin ve duvarlar tonoz hizasına kadar horasan sıva ile kaplanmış, tonoz ise kireç sıva ile sıvanmıştır. Şekil 1. Aydın Eski Hamam restitüsyon planları (Kaynak: Anka Mimarlık ve Restorasyon Ofisi arşivi, çizen N. Nur Kocasoy Bağcı) Zamanla müdahale görmeye devam eden hamamın su deposu genişletilmiş, sokağa çeşme eklenmiş ve bazı açıklıkları daraltılmıştır (Şekil 1) yılında çekilen hava fotoğraflarına göre o yılda ayakta olduğu görülen yapının ne zaman yıkıldığı bilinmemektedir li yıllarda soyunmalık-ılıklık mekanının güneyine inşa edilen apartman ile duvar kalıntıları günümüze ulaşamamıştır (Kürüm, 2017). Kısmen toprak altında bulunan Eski Hamam, 2017 yılında yapılan kazı çalışmalarıyla gün yüzüne çıkartılmıştır (Şekil 2 ve 3). Rölöve ve restitüsyon çalışmaları yapılan hamamın restorasyon projesi halen devam etmektedir 1. (a) (b) Şekil 2. Aydın Eski Hamam kazı öncesi (a) ve sonrası (b) fotoğrafları (Kaynak: (a) Anka Mimarlık ve Restorasyon Ofisi arşivi, (b) Fatma Gürhan) Şekil 3. Aydın Eski Hamam kazı sonrası rölöve çalışması (Kaynak: Anka Mimarlık ve Restorasyon Ofisi arşivi, çizen Fatma Gürhan) Bu çalışmada, Aydın Eski Hamam ın farklı inşa dönemlerine ait çeşitli mekanlarında ve bu mekanların farklı seviyelerinde kullanılmış horasan ve kireç sıvaların özellikleri, bu sıvaların teknolojilerini anlamaya, hamamın yapım dönemlerine göre sıva özelliklerinin karşılaştırılmasına ve 229

4 gereçekleştirilecek restorasyon çalışmaları için üretilecek yeni sıvaların özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak tespit edilmiştir. YÖNTEM Çalışma kapsamında, Aydın Eski Hamam ın soyunmalık-ılıklık, sıcaklık ve su deposu mekanlarının farklı seviyelerinden toplanan sekiz horasan sıva, beş kireç sıva; su deposunda tonozdaki tuğlalar arasından alınan bir harç ve sıcaklıkta künkler arasından alınan bir harç örneği ile su deposunda tonozdan alınan iki adet yapı tuğlası analiz edilmiştir. Sıvalar, yapının geçirdiği müdahaleler nedeniyle, bir mekana ait fiziksel özelliklerin süreklilik göstermediği durumlarda özgün olduğu düşünülen kısımlar esas alınarak toplanmıştır. Sıcak su deposunda tonozdan alınan yapı tuğlalarının mineralojik, kimyasal ve hidrolik özellikleri ile tuğla agregaların özellikleri karşılaştırılmak üzere incelenmiştir. Sıva ve harçların temel fiziksel özellikleri standart test yöntemleri (RILEM, 1980) ile tespit edilmiştir. Kireç/agrega oranları, örneklerin seyreltik hidroklorik asitte çözünmesi; agregaların tane boyutları ise elek analizleriyle belirlenmiştir. Bağlayıcı kısımların, agregaların ve yapı tuğlalarının mineralojik özellikleri X-ışınları kırınım cihazı (XRD), kimyasal kompozisyonları ve mikroyapısal özellikleri EDS üniteli taramalı elektron mikroskobu (SEM-EDS) kullanılarak saptanmıştır. Tuğla agregaların ve yapı tuğlalarının puzolanik aktiviteleri, doygun kalsiyum hidroksit çözeltisinin 53µm. den küçük tuğla tozlarının ilave edilmeden önceki ve ilave edildikten sonraki elektrik iletkenliğinin (ms/cm) ölçülmesiyle belirlenmiştir (Luxan vd., 1989). Sıva ve harçların hidrolik özellikleri, toz haline getirilmiş (53µm. den küçük) örneklerin fırında C ve C arasında ısıtılarak meydana gelen ağırlık azalmalarının ölçülmesiyle belirlenmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA Sıva ve Harçların Temel Fiziksel Özellikleri ve Hammadde Kompozisyonları Hamamda iki döneme ait horasan sıvaları da pembemsi bir renge ve homojen bir yapıya sahiptir. Bu durum, horasan sıvaların üretimleri sırasında kireç ile tuğla kırıklarının iyi karıştırıldığını göstermektedir. Kireç sıvalar ise açık gri agrega kullanımından dolayı beyaz renklidir. Çift katmanlı horasan sıvalarda katmanlar birbirine iyi bağlanmış durumdadır ve sıva tabakaları arasında ayrıca bir kireç tabakası gözlenmemiştir. Kireç tabakasının bulunmaması, her iki sıvanın da aynı dönemde uygulandığını göstermektedir (Şekil 4). Şekil 4. Sıcaklıktaki çift katmanlı horasan sıvalar İlk dönem mekanlarındaki (Z01 soyunmalık- ılıklık, Z02 sıcaklık, Z03 sıcaklık) horasan sıvaları yaklaşık g/cm 3 yoğunluk, %47-53 gözeneklilik değerlerine sahipken, ek bölümlere ait (Z04 sıcaklık, Z05 su deposu) horasan sıvaları g/cm 3 yoğunluk, %45-52 gözeneklilik değerlerine sahiptir. Bu horasan sıvaların kireç ve tuğla kırığı dağılımları, ilk dönem horasan sıvalarında ağırlıkça % %46-54 arasındayken ek bölüm horasan sıvalarında % %47-53 arasında değişmektedir. İki dönem horasan sıvalarında da 1180 µm. den büyük boyutlu agrega yüzdesi, toplam agregaların içinde ağırlıkça en büyük yüzdeye (% 44-61) sahiptir. Bu değerler, horasan sıvaların iki 230

5 dönemde de benzer şekilde hazırlandıklarını ve bazı Osmanlı hamamlarının horasan sıvalarıyla benzer özelliklerde olduğunu göstermektedir (Uğurlu, 2005; Böke, 2004). İlk dönemde kullanılan kireç sıvaların yoğunluk ve gözeneklilik değerlerleri yaklaşık g/cm 3 ve %29-52 iken, dönem eklerinden toplanan kireç sıvaların yaklaşık yoğunluk ve gözeneklilik değerleri g/cm 3 ve %54-60 tır. İlk dönem kireç sıvaların kireç-agrega oranları % %5-95 arasında, ikinci dönem kireç sıvaların kireç-agrega oranları % %7-93 arasındadır. Tüm kireç sıvalarda 500µm. den küçük boyutlu agregalar tüm agregalar içinde ağırlıkça en büyük yüzdeye (17-46) sahiptir. Bu değerler, kireç sıvaların farklı dönemlerde benzer yoğunluklarda fakat farklı gözenekliliklerde ve farklı kireç/agrega oranlarında üretildiklerini göstermektedir. Yapıda tonozda tuğlalar arasında kullanılan kireç harçlarının yoğunluk değerleri 1,4 g/cm 3, gözeneklilik değerleri %43 tür. Harçların hammadde kompozisyonları %54-%46 oranlarında kireçagrega dan oluşmaktadır. Bu sonuçlar harçların temel fiziksel özelliklerinin ve hammadde kompozisyonlarının sıvalar ile benzer olduğunu ortaya koymaktadır. Sıvalarda Kullanılan Kirecin Özellikleri Sıvaların içinde agrega ile karışmamış olan kireç topakları (karbonatlaşmış kireç), sıvaların yapımında bağlayıcı olarak kullanılan kireci temsil ederler. Bu topakların SEM görüntülerinde küçük boyutlu kalsit kristallerinden oluştukları belirlenmiştir (Şekil 5). Kalsit kristallerinin küçük boyutlu olması, kirecin uzun süre bekletildikten sonra sıva yapımı için kullanılmış olduğu şeklinde yorumlanabilir. (10000 x) (25000 x) Şekil 5. Karbonatlaşmış kireç topaklarının SEM görüntüleri Ayrıca, SEM-EDS analizlerinde kireç topaklarının yüksek miktarda kalsiyum (~%97.5) ve düşük miktarda silisyum (~%2.5) içerdiği belirlenmiştir. Bu sonuçlar, sıvaların hazırlanmasında bağlayıcı olarak saf kireç kullanıldığını göstermektedir. Tuğla Agregaların ve Yapı Tuğlalarının Özellikleri İki döneme ait sıcaklıklardan toplanan horasan ve kireç sıvalardaki agregalar ile yapı tuğlalarının kimyasal kompozisyonları SEM-EDS analizleri ile belirlenmiştir. SEM-EDS sonuçlarına göre, tuğla agregalar yüksek miktarda SiO 2, Al 2 O 3 ve FeO; düşük miktarda CaO, MgO, Na 2 O, K 2 O ve TiO 2 içermektedir (Tablo 1). Yapı tuğlalarının da yüksek oranda SiO 2, Al 2 O 3 ve FeO; daha düşük oranda CaO, MgO, Na 2 O, K 2 O ve TiO 2 içerdiği gözlenmiştir (Tablo 1). Bu sonuçlara göre yapı tuğlalarında demir oranının daha yüksek olması nedeniyle tuğla agregaların hazırlanmasında düşük miktarda demir oksit içeren kilin, yapı tuğlalarına göre daha fazla kullanıldığı sonucuna varılmıştır. Bunlara ek olarak, kireç sıvalarda kullanılmış doğal agregaların da yüksek miktarda SiO 2, Al 2 O 3 ve düşük miktarda CaO, MgO, FeO, Na 2 O, K 2 O, SO 3 ve TiO 2 içerdiği belirlenmiştir (Tablo 1). 231

6 Tablo 1. Agregaların ve Yapı Tuğlalarının Kimyasal Kompozisyonları Örnek Tuğla agrega (Horasan sıva) Yapı tuğlası Doğal agrega (Kireç sıva) Doğal Agrega (Tuğlalar arası harç) Kimyasal Kompozisyon (%) SiO 2 Al 2 O 3 FeO CaO MgO Na 2 O K 2 O TiO Horasan ve kireç sıvalardaki agregalar ile yapı tuğlalarının mineralojik kompozisyonları XRD analizleri ile belirlenmiştir. XRD sonuçlarına göre horasan sıvalardaki tuğla agregalar ve yapı tuğlaları temel olarak kuvars (SiO 2 ), albit (Na(AlSi 3 O 8 )), potasyum feldispat (KAl 2 Si 2 O 5 (OH) 4 ) ile hematit (Fe 2 O 3 ) ve muskovitten (KAl 3 Si 3 O 10 (OH) 2 ) oluşmaktadır (Şekil 6). Yüksek sıcaklıklarda pişirilen tuğlaların yapısında bulunan ve bu sıcaklıklara işaret eden bazı minerallerin (gehlenit, diopsit, volastonit) hamamdaki tuğlaların kırınım desenlerinde görülmemesi, bu tuğlaların düşük sıcaklıklarda (<900 C) pişirildiğini göstermektedir (Cardiano, 2004). Şekil 6. Horasan sıva agregalarının (tuğla agrega) XRD kırınım desenleri Şekil 7. Yapı tuğlalarının XRD kırınım desenleri Sıcaklık mekanlarından toplanan kireç sıvalardaki agregaların XRD analizlerinde ise horasan sıvalardaki tuğla kırıklarıyla benzer sonuçlar elde edilmiştir. Kireç sıvalarda bulunan agregalarda da albit, kuvars, potasyum feldispat ve muskovit mineralleri gözlenmiştir (Şekil 8). 232

7 Şekil 8. Kireç sıva agregalarının (doğal agrega) XRD kırınım desenleri Tuğla agregaların ve yapı tuğlalarının puzolanik aktiviteleri, doygun kalsiyum hidroksit çözeltisinin 53µm. den küçük tuğla tozlarının ilave edilmeden önce ve ilave edildikten sonra sahip olduğu elektrik iletkenlik değerinin ms/cm cinsinden ölçülmesiyle belirlenmiştir (Luxan vd., 1989). İki ölçüm arasındaki fark 1.2 ms/cm in üzerinde ise tuğlalar puzolanik olarak kabul edilir (Luxan vd., 1989). Elektrik iletkenliği değişim değerleri tuğla agregalarda ms/cm arasında, kireç sıva agregalarında arasında, kireç harç agregalarında 7.54 ms/cm dir. Bu değerler, horasan ve kireç sıvaların ve kireç harçların üretiminde kullanılmış olan agregaların hepsinin puzolanik özellik taşıdıklarını göstermektedir. Yapı tuğlaları ise ms/cm arasında elektrik iletkenliği değişiminde olduklarından puzolanik özellikte değildir. Yapı tuğlalarının düşük sıcaklıklarda üretilmiş olmalarına rağmen puzolanik özellik göstermemesi üretimlerinde kullanılan hammaddenin içerdiği kil miktarının tuğla agregalardan daha düşük olduğunu göstermektedir. Sıvaların Bağlayıcı Kısımlarının Özellikleri Sıvaların ve harçların 63µm den küçük boyutlu agrega ve kireçten oluşan kısımları bağlayıcı olarak tanımlanır. Bağlayıcı kısımlar, sıvalara hidrolik nitelik ve yüksek dayanım kazandıran kısımlardır (Bakolas vd., 1995; Middendorf vd., 2005). SEM-EDS analizlerine göre horasan sıvaların bağlayıcı kısımları yüksek oranda CaO, SiO 2, Al 2 O 3, FeO, MgO; düşük oranda K 2 O, Na 2 O ve SO 3 içermektedir. Kireç sıvalarda ise bağlayıcılar CaO, SiO 2, MgO, Al 2 O 3 ile düşük oranlarda bulunan FeO, Na 2 O, K 2 O, SO 3 içermektedir (Tablo 2). Künklerin arasından alınan harçta yüksek oranda CaO ile düşük miktarlarda SO 3, MgO, SiO 2 ve Al 2 O 3 olduğu belirlenmiştir. Tonozdaki tuğlaların arasından alınan harç örneğinde ise yüksek oranda CaO, SiO 2 ile düşük oranda MgO, FeO ve SO 3 olduğu tespit edilmiştir (Tablo 2). SO 3 ün varlığı kirecin daha hızlı sertleşmesi için az miktarda alçı ilave edilmiş olduğunu göstermektedir. Tablo 2. Bağlayıcı Kısımların Kimyasal Kompozisyonları Örnek Kimyasal Kompozisyon (%) SiO 2 Al 2 O 3 FeO CaO MgO Na 2 O K 2 O SO 3 Horasan sıva Kireç sıva Künkler arası harç Tuğlalar arası harç Horasan ve kireç sıvaların bağlayıcı kısımlarının kireçten kaynaklanan kalsit ve agregalardan kaynaklı kuvars, albit, muskovit, vaterit, dolomit minerallerinden oluştuğu belirlenmiştir (Şekil 9, Şekil 10). 233

8 Şekil 9. Horasan sıva bağlayıcılarının XRD kırınım desenleri Şekil 10. Kireç sıva bağlayıcılarının XRD kırınım desenleri Sıvaların ve harçların hidrolik özelliklerinin belirlenmesi için C ve C arasında meydana gelen ağırlık azalmaları ölçülmüştür C arasında kimyasal su (H 2 O), C arasında karbondioksit (CO 2 ) kaybına bağlı olarak ortaya çıkan ağırlık azalmalarına göre CO 2 /H 2 O oranının 1-10 arasında olması sıva ve harçların hidrolik olduklarını; 10 un üzerinde olması ise hidrolik özellikte olmadıklarını göstermektedir (Bakolas, 1998). Her mekandan alınan örneklerin CO 2 /H 2 O oranları; horasan sıvalarda arasında, kireç sıvalarda arasında, harçlarda arasında olması tüm örneklerin hidrolik özellikte olduklarını göstermektedir. Bu durum üretimlerinde kullanılan agregaların puzolanik özellikte olmasından kaynaklanmaktadır. Üst kotlarda kullanılmış olan kireç sıvaların da hidrolik özellik göstermesi, Aydın Eski Hamam ı Osmanlı dönemindeki diğer hamam yapılarından ayıran özelliklerden biridir (Böke, 2004). SEM-EDS analizleri, horasan sıvaların yapımında kullanılan bağlayıcı kısımlarda kireç ve agregaların birbirine çok iyi bağlandıklarını ve ara yüzeylerde mikro çatlaklar bulunmadığını ortaya koymuştur (Şekil 11). Ara yüzeylerde tuğla agregalar ile kirecin reaksiyonuna bağlı olarak oluşan ve sıvalara hidrolik nitelik veren reaksiyon ürünleri (kalsiyum silikat hidrat ve kalsiyum aluminat hidratlar) bulunmaktadır. 234

9 250x 1000 x Şekil 11. Horasan sıva matrisi SEM-EDS görüntüsü (T: Tuğla agrega) SONUÇ Aydın Eski Hamam, ilk inşa tarihi 15. ve 16. yüzyıllara dayanan, yapım tekniği ve malzeme özellikleri bakımından Osmanlı hamamların özgün yapılarından birisidir. İhtiyaçlar sonucu 18. yüzyıla kadar yeni mekanlar eklenip genişletilerek müdahale görmeye devam eden yapının, dönem ekleri de malzeme özellikleri bakımından belge niteliği taşımaktadır yılında toprak altından çıkarılan hamamın rölöve ve restitüsyon çalışmaları yapılmış olup restorasyonu için projesi hazırlanmaktadır. Hamamda suya en çok maruz kalan alt kotlarda mekanlara göre değişim gösteren çok katmanlı veya tek katmanlı horasan sıva, üst kotlarda ise horasan sıva üzeri kireç sıva veya yalnızca kireç sıva kullanılmıştır. Bu sıvalar homojen yapıda olup kireç ve agregaların çok iyi karıştırılmasıyla üretilmiştir. Horasan sıvaların üretiminde kullanılan tuğla agregalar yüksek miktarda kil içerdiklerinden ve düşük sıcaklıklarda pişirildiklerinden dolayı puzolanik özellik gösterirlerken; tonozda kullanılan yapı tuğlaları ise düşük miktarda kil içermekte ve puzolanik özellik taşımamaktadır. Bu da yapı tuğlalarının, tuğla kırığı agregalardan farklı hammadde özellikleri taşıdığını ve agrega olarak kullanılan tuğlaların özel olarak üretildiklerini göstermektedir. Üst kotlarda kullanılan kireç sıvaların ve yapıda kullanılan harçların da yapılan analizler sonucunda puzolanik özellikteki agregalarla hazırlandıkları belirlenmiştir. Yapılan kimyasal analizlerle hamamdaki horasan sıvaların, kireç sıvaların, tuğla ve künklerin arasında kullanılan harçların hidrolik yapıda oldukları belirlenmiştir. Hamamın restorasyonu için üretilecek horasan sıvalar, ağırlıkça 1/2-1/1 arasında kireç/agrega oranına sahip olmalı ve puzolanik özellikteki tuğla agregalar kullanılarak hazırlanmalıdır. Bu tuğla agregalar yüksek miktarda kil içeren hammaddeler kullanılarak hazırlanmalı ve düşük sıcaklıklarda (<900ºC) pişirilmelidir. Sıvalar hazırlanırken bağlayıcı olarak saf kireç kullanılmalı ve sıvaların dayanıklı olmalarını sağlamak için kireç ve tuğla kırıklarının birbirine çok iyi karışması sağlanmalıdır. Bu çalışma sonucunda elde edilen bilgiler, Aydın Eski Hamam ın özgün malzeme niteliklerinin belgelenmesine katkı sağlamakta ve yapının restorasyonunda kullanılacak yeni malzemelerin sahip olması gereken niteliklerini tanımlamaktadır. Teşekkür SEM-EDS ve XRD analizlerinin gerçekleştirildiği İYTE Malzeme Araştırma Merkezi uzman ve yöneticilerine teşekkür ederiz. 235

10 KAYNAKLAR Bakolas A, Biscontin G, Moropoulou A, Zendri E (1998) Characterization of Structural Byzantine Mortars by Thermogravimetric Analysis, Thermochimica Acta, Cilt 321, No 1-2 Böke H, Akkurt S, İpekoğlu B, Uğurlu E (2006) Characteristics of Brick Used as Aggregate in Historic Brick Lime Mortars and Plasters, Cement and Concrete Research 36, Cardiano P, Ioppola S, De Stefano C, Pettignano A, Sergi S, Piraino P (2004) Study and Characterization of the Ancient Bricks of Monastery of "San Filippo di Fragalá" in Frazzanò (Sicily), Analytica Chimica Acta, Cilt 519 Erden C (2015) Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Türk Hamamları, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara Esemenli D (2005) Roma dan Osmanlı ya Hamamlar, Hamamlar/Baths, No 11 Eyice S (1960) İznik te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında bir Deneme, Tarih Dergisi, Cilt 11, Sayı 15 Kürüm M (2017) Aydın Eski Hamam Sanat Tarihi Raporu, Aydın Luxán MP, Madruga F, Saavedra J (1989) Rapid Evaluation of Pozzolanic Activity of Natural Products of Conductivity Measurement, Cement and Concrete Research, Cilt 19 Middendorf B, Hughes JJ, Callebaut K, Baronio G ve Papayianni I (2005) Investigative methods for the characterisation of hisoric mortars RILEM TC 167-COM, Materials and Structures 38 Ekim Önge Y (1988) Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan ın İnşa Ettiği Hamamlar, Mimar Başı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul RILEM (1980) Tests Defining the Structure, Materials and Construction, Cilt 13, No 73 Uğurlu E, Böke H (2009) The Use of Brick Lime Plasters and Their Relevance to Climatic Conditions of Historic Bath Buildings, Construction and Building Materials 22, Ürük ZF (2016) Medeniyetler İçinde Hamamın Gelişimi ve Kültürel Olarak Mekan Analizleri, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 4, Sayı 28 Yegül FK (2009) Anadolu Su Kültürü: Türk Hamamları ve Yıkanma Geleneğinin Kökleri ve Geleceği, Anatolia 35 1 Aydın ili, Efeler ilçesi, Zafer Mahallesi, Pınarbaşı Caddesi nde bulunan Eski Hamam ın rölöve, restitüsyon ve restorasyon çizimleri İzmir de Anka Mimarlık ve Restorasyon ofisinde yapılmış, sanat tarihi raporu Mükerrem Kürüm tarafından hazırlanmıştır. Hamam tapuda 113 ada, 9 parselde kayıtlıdır. Korunması gerekli taşınmaz kültür tabiat varlığı olduğuna tarihinde karar verilmiş, tarihinde Efeler Belediyesi ne devredilmiştir. 236