Yrd.Doç.Dr.Nennin ŞAMAN DOĞAN

Transkript

1 Yrd.Doç.Dr.Nennin ŞAMAN DOĞAN apı, İçel İli, Bozyazı llçesi'nin 'Kaledibi" ya da "Maraş" mahallesi olarak anılan mevki inde bulunmaktadır. Hamamın bulunduğu alan, kızeyindeki Toros dağlarının birinin eteğinde yer alan Safta Kalesine izaieten "Kaladebi Ma hallesi', güneyinde yer alan Arsinoe (Maraş hara beleri) antik kentine izafeten de "Maraş Mahalle si" olarak isimlendirilmiştir (Lev. 1-2)-^. Hamamın kuzeyinde bugünkü karayoluna oldukça yakın bir konumda Türk dönemine ait bazı kalıntılar bulun maktadır (Lev. 3). Deniz kıyısında yer alan Arsinoe "Maraş Harabeleri" antik kenti yakınındaki Anemurium (Anamur), Nagidos (Bozyazı) ve Kelenderis (Gilindire=Aydıncık) gibi antik dönemin liman kentlerinden biridir.^ Aşılması ve ulaşılması zor olan Toros daglannın arasında yer alan Kaledibi (Maraş) Mahallesi görüldüğü gibi antik dönemden günümüze sürekliliğini koruyan küçük bir yerle şimdir. Hamamın bulunduğu mevkii Ortaçag'da Karamanogullan Beyliğinin etkin olduğu bir böl gedir. Antik dönemde olduğu gibi, Selçuklu ve Ka ramanogullan döneminde de Alanya, Anamur, Bozyazı, Aydıncık (Gilindire) ve Silifke dönemin önemli liman şehirleridir.^ Hamamın çevresinde, Karamanogullan tarafından XIV.yüzyılın başında ihya edilen Anamur yakınındaki Mamuriyc Kalesi ile bu dönemde inşa edilen içinde bir cami (14.yy) ve karşısında bir hamam vardır (Lev. 4-5)'*. İncele diğimiz hamam, kentin dokusu ve çevresindeki ya pılar dikkate alındığında Türk dönemine ait küçük bir yerleşimin hamamı olarak kullanılmış olmalıdır. Hamam bugüne kadar yayınlarda tanıtılmamıştır. Bu nedenle çalışmamızda yapının tanım lanması ve mimari özellikleri açısından dönemi içindeki öneminin vurgulanması amaçlanmaktadır. İnşa kitabesi ve vakfiyesi olmayan hamamın yapım tarihi ve banisi kesin olarak bilinmemekte dir. Yapı, tek üniteli soğukluk, ılıklık, sıcaklık, su deposu, külhan ve soğukluğun bitişiğindeki havuz olmak üzere altı bölümden oluşmaktadır (Lev. 6). Kuzey-Güney doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen planlı yapının güneyindeki soğukluk mekanı büyük ölçüde yıkılmıştır. Soğukluğun ku zey duvarında eksenin doğusunda m. uzun luğunda güneye doğru devam eden bir duvar par çası ile duvar izlerinden kuzey-güney doğrultusun da dikdörtgen planlı bir mekanın varhgı anlaşıl maktadır. Soğukluğun kuzey duvarının doğusun daki kapıdan dogu-batı yönünde dikdörtgen planlı ve sivri tonozla örtülü ılıklığa girilir. Ilıklığın tono zunda eksende ve simetriğinde olmak üzere birer1. F.Bcaufort, Ramsay, Karamania, L o n d o n 1817, s.199; Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası M.Peklaş), İstanbul 1960, s.397; W.M. (Çev. H.Hellenkemper- Neuc Forsdıungcn in Kilikicn, W i e n 1986, tçcl Üi Yakın Ç«vrc incelemeleri, A n k a r a 1988, s.l29; B. U m a r, Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İstanbul 1993, s F.HikJ, S.51; A.Dcmirtaş, 2. a.g.e.,s ; H. H e l l e n k e m p e r - F. H i l d, a.g.e,s.51; L. Z o r o ğ l u, Kelenderis I Kaynaklar, K a lıntılar, Buluntular, A n k a r a 1994,s. 26. H a r i t a F.Beaufort, 4. Bkz.Y.Önge, F.Beaufort, a.g.c.s , bkz. arkadaki harita; Ş i kari, Karamanoğulları Tarihi, K o n y a 1947, res. 5666; Ş. T u r a n, Türkiyc-ltalya İlişkileri I. Selçuklular'dan Bizans'ın Sona Erişine, i s t a n b u l 1990, s , /36 "Anamur-Mamuriye (1968),s ; Y. Ö n g e, Kalesi", Onasya, "Anamur Mamuriye VakıHar Bülteni, I (1970), s ; W. M. W i e n e r, Burgen Der Kreuzritter, BerHn 1966, s , 105, şek Kalesi Yanındaki Hamam",

2 268 den üç tepe açıklığı yer alır. Ibklık mekanının kuzey duvarının batısındaki kapıdan kare planlı, üzeri tromplarla geçilen kubbeyle örtülü sıcaklığa girilir. Sıcaklığın kubbesinde de dört filgözü açıklık yer alır. Sıcaklığın doqu duvarının ekseninde üst seviyede yer alan pencere kuzey^üney doğrultusunda dikdörtgen planlı ve sivri tonozla örtülü su deposuna açılır. Su deposunun dogu duvarının güney köşesi ile tonozun yaklaşık ortası kısmen yıkılrtuştır. Hamamın dogu cephesinin kuzeyinde külhan kemeri yer alır. Soğukluk mekanının doğusunda kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı havuz yer alır. Havuzun baü, soğukluğun ise dogu duvarlan ortaktır. Duvarın batıya doğru dönerek hamamın dogu cephesinin güney köşesinde oluşturduğu dilatasyondan havuzun yapıyla çağdaş olmadığı anlaşılmaktadır. Hamamın cepheleri sade bir düzenleme yansıtır (Lev. 7). Güney cephede eksenin doğusunda yer alan 1.28 m. yüksekliğindeki sivri kemerli kapının kemer ve lentosunun batı bölümü yıkılmıştır Ctephenin doğusu üst seviyede kısmen yıkılmıştır. (Lev.8). Ilıklığın tonozu ile sıcaklığın kubbesi dışa yansıdığından örtü sistemi cepheden algılanmaktadır. Hamamın batı ve kuzey cepheleri sağırdır (Lev.9-10). Kuzey cephenin doğusunda duvarda üst sedyeden zemine kadar devam eden ayrılma, yıkıntı mevcuttur. Her iki cephede de yapının örtü sistemi dışa yansımaktadır. Doğu cephede eksenin kuzeyindeki külhan kemerinin içi oldukça düzensiz bir biçimde moloz yığınlanyla dolmuştur (Lev. 11). Bu nedenle kemerin biçimi algılanamamaktadır. Cephenin güneyinde de taş düşmesinden kaynaklanan iki küçük açıklık yer alır. Cephenin üst sedyesinde yaklaşık orta bölümü düzensiz biçimde yıkılmıştır. Yıkılma yapının içinde büyüyen ağaçlardan kaynaklanmaktadır. Duvarian büyük ölçüde yıkılan soğukluk mekanı doğrudan güneye açılır. Soğukluk mekanının doğusuna bitişik olan ve bir su kaynağının üzerine yapılan havuz ılık suyla doludur (Lev. 12). Yöre halkının verdiği bilgilere göre suyun yaz-kış aynı sıcaklıkta olduğu ve bir çok hastalığa iyi geldiği (özellikle yaralan iyileştirici) belirtilmektedir. İlık su kaynağından hareketle hamamın küçük bir kaplıca, ılıca olarak tasarlanmış olabileceğini düşünebiliriz. Kanımızca bu bölüm hamamın inşasından daha Önce yapılmış olabilir. Soğukluğun kuzeydoğusunda dikdörtgen planlı bir mekanın olduğu mevcut duvar izlerinden anlaşılmaktadır. Bu mekan soyunma birimi olarak kullanılmış olabilir. Soğukluğun kuzey duvarındaki kapıdanılıklığa girilir. Ilıklığın tonozundaki açıklıklar kısmen yıkıldığınden yer yer düzensiz biçime dönüşmüştür (Lev. 13). Ilıklığın kuzeyindeki 1.70 m. yüksekliğindeki sivri Yrd.Doç.Dr.Nennin SAMAN DOGAN kemerii kapıdan sıcaklığa girilir (Lev ). Sıcaklığın duvariannda yaklaşık zeminden 0.57 m. yükseklikte künk yuvalan dikkati çeker. Duvarlan tümüyle sıvalı olan sıcaklığın kubbesine geçiş sivri kemerli tromplarla sağlanmıştır. Tromplarla sekizgene, sekizgenden köşe taşlan ile kubbeye geçilir. Kubbenin ortası oldıd^ça düzensiz biçimde yıkılmıştır. Sıcaklığın doğu duvarındaki zeminden 1.35 m. yükseklikte yer alan dikdörtgen biçimindeki pencere su deposuna açılır. Su deposunun içi örtü sistemi ve güneydoğu köşesinin yıkılmasından ve içinde büyüyen ağaçların gelişmesinden dolayı büyük ölçüde taş ve toprakla dolmuştur (Lev. 16). Yapıda moloz taş, kesme taş, harç ve sıva kullanımı görülür. Moloz taş hamamın gerek içinde, gerekse dışında örgü malzemesi olarak kullanılmıştır (Lev. 7-16). Yapının örtü sisteminde de moloz taş kullanımı dikkati çeker. Cephelerde, tonozlarda ve kubbede kullanılan moloz taşlar yaklaşık aynı boyutlarda düzenli bir teknik yansıtır. Kesme taş cephelerde, güney cephedeki kapının kemerinde kullanılmıştır. Düzensiz kesme taşlann cephelerde moloz taşlaria aynı yoğunlukta kullanıldığı görülür. Moloz taşlann ve kesme taşlann arasında bağlayıcı malzeme olarak kireç harcı kullanılmıştır. Harç oldukça sert bir dokuya sahiptir. İçinde küçük taş ve kum parçacıklan bulunur. Hamamın ılıklık, sıcaklık ve su deposunun duvarları ile örtü sistemi tümüyle sıvalıdır. Tahrip olan sıvanın yer yer san ve pjembe renkli olduğu gözlenir. Tek üniteli soğukluk, ılıklık, sıcaklık, su deposu bölümlerinden oluşan Bozyazı'daki hamama Anadolu'daki X1I1-XV.yüzyıllarda inşa edilen, plan ve mimari özellikleri açısından tam bir benzerlik göstermemekle birlikte bazı ortak özellikler yansıtan aynı grupta değerlendirebileceğimiz yapılar bulunmaktadır. Anadolu'daki Tuzhisarı Sultan Han ( ), Gölpazan Mikail Bey (C.1318), Ezine Kemalli Köyü (1354), Yarhisar Orhan Gazi ( ), Yenişehir Saray ( ), Balat 4 No'lu (14.yy), İsparta'deki Gökçe Köyü (14.yy) ve Barla Göçeri (14.yy) hamamlanyla benzeriik gösterir.^ Yapılar özellikle kare planlı ve kubbeyle ör- 5. Örnekler için bkz. E.H. Ayverdi, İstanbul Mimarî Çağının Menşe'i Osmanlı Mimarisinin İlk Devri ( ) I, İstanbul 1966, s , res.557 (Ezine); E.H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve Il.Sultan Murat Devri ( ) n, İstanbul 1972, res. 288 (Gölpazan); A.Durukan, Balat'ta Türk Devri Yapılan, Hacettepe Oniversitesi.YaymlanmaiTOş Doktora Tezi, Ankara 1982, s , lev. 152 a (Balat); Y.Ötüken-A.Durukan-H.Acun- S.Pekak, Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler IV. Ankara 1986, s , pl. 338 (İznik), pl. 654 (Yenişehir), , pl.l57 (Yarhisar); N.Şaman, İsparta ve Çevresindeki Selçuklu-Beylikler Dönemi Yapılan, Hacettepe Üniversitesi, Ya-

3 I Ç E L IÜ, BOZYAZı ILÇESI'NDEKI Lev. 1: Softa Kalesi, genel B İ U N M F V F N BIR HAMAM 269 görünüm. Lev. 2: Arsinoe (Maraş Harabeleri) Antik genel görünüm. Kenti, Lev. 3: Türk dönemine ait bir kohntı t 5 Lev. 4: Anamur-Mamuriı^ Kalesi, genel im görünüm.

4 Lev. 5: Anamur-Mamurii^e Kalesi Hamamı, genel görünüm. Lev. 7: Boz\;azı Hamam, genel görünüm.

5 Lev. 8: Bozyazı Hamam, güney cephe. Lev. 9; Bozyazı Hamam, batı cephe. Lev. 11: Bozyazı Hamam, doğu cephe. Lev. 10: Bozyazı Hamam, kuzey cephe.

6 '1- Lev. 12: Bozvazı Hamam, soğukluk, ayrıntı. Lev. 13: Bozı^azı Hamam, ılıklık, batıya bakı Lev. 14: Bozyazı Hamam, sıcaklık mekam. Lev. 15: Bozyazı Hamam, sıcaklık, ayrıntı. Lev. 16: Bozyazı Hamam, su deposu, içten görüı İSİ m.

7 İÇEL İÜ, BQZYAZ1 İLÇESİ'NDEKİ BİUNMEYEN RİR H A M A M tülü sıcaklık mekanlan ve dikdörtgen planlı, sivri tonozla örtülü su depolama sahip olmaları açısından örneğimizle paraleldir. Bozyazı'daki hamam plan şemasının yanı sıra malzeme-teknik özellikleri açısından da Anadolu'daki bazı yapılaria benzerlik gösterir. Örneğimizde olduğu gibi moloz taşın içte ve dışta beden duvarlan ile örtü sisteminde örgü malzemesi olarak kullanımı yaygındır. Örnek olarak Kayseri Sultan (IS.yy. başı), Isparta'daki Barla Göçeri ve Gökçe Köyü, Peçin a-b ( 14.yy), Balat 1-4 No'lu (XlV.yy) ve Içel-Mamuriye Kalesi (I5.yy) hamamlan verilebilir.^ Görüldüğü gibi Bozyazı'daki hanıam plan ve mimari özellikleri açısından Anadolu'daki az sayıda örnekle ortak özellikler yansıtır. Örnek sayısının azlığı hamamları konu olan genel yayınların dışında XIV-XV. yüzyıl hamamlarına yönelik araştınma ve çalışmalann sınırlı olmasından kaynaklanmaktadır. Bugünkü verilerle yapının plan tipi ve mimari özelliklerinin yanı sıra hamamın bulunduğu me\4di'de XIV-XV.yüzyıllarda Karamanoğullan Beyliğinin etkin olmasından hareketle incelediği- 273 miz hamamın X1V-XV. yüzyıllarda inşa edilmiş olabileceğini düşünebiliriz. Dileğimiz bugün bir şahsın fıstık tarlasının kıyısında bulunan ve büyük olasılıkla Karamanoğullan Beyliği döneminde inşa edilmiş olan hamamın tescili ve restorasyonu ile bitişiğinde balıklann yaşadığı ılık suyla dolu havuzun sulannın tahlili yapılarak halkın yaranna sunulmasıdır yınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1993, s , pl.137 (Barla), , Pl. 151 (Gökçe);Y.Önge, Anadolu'da XII-Xin.Yüzvıl Türk Hamamlan, Ankara 1995, s, , pl.l88 n"uzhsan). Örnekler için bkz. Y.Öngc, a.g.m. s (Mamuriye Kalesi Hamamı); A.Dunjkan, a.g.c.s ; N.Şaman, a.g.e., s (Barla), (Gökçe); A.Arel, "Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri", Anadolu Sanata Araştarmalan, 1 (1968), s , bil. s (Peçin); Y.Önge, a.g.c.s , res.l-ll Kayseri). Hamamlar için bkz. K.Klinghardt, Türkische Böder, Stuttgart 1927; K.A. Anı. Türk Hamamlan Etüdü, İstanbul O ' K Lev. 6 BOZY.AZI HAMAM, RÖLÖVE PLANI Rölöve: M.Canan, N.Saman, C.Doğan Çizen: M.Görür