XVI. YÜZYILDA CANİK (SAMSUN) SANCAĞINDA EŞKIYALIK FAALİYETLERİ

Transkript

1 XVI. YÜZYILDA CANİK (SAMSUN) SANCAĞINDA EŞKIYALIK FAALİYETLERİ Emine ERDOĞAN Eşkıya tabiri, Arapça şakî kelimesinin çoğulu olup, Semseddin Sâmi bu kelimeyi bed-bahd, bed-faal, bed-girdar, haylaz, habis, kuttâ-ı tarîk, serkeşlik vadisine sapan adam olarak tanımlar 1. Genel olarak bu tabirden dağda-kırda yol kesen, hırsızlık yapan, azgın, habis, fesatçı bir insan tipinden bahsedildiği açıktır 2. Osmanlı belgelerinde ise eşkıyalık faaliyetlerinde bulunan kişiler genellikle haramî, şakî, ehl-i fesad veya suhte eşkıyası 3 olarak kaydedilmiştir. Eşkıyalığın, merkezî devlet gücünün çeşitli iç ve dış sebeplerle zayıf düşmesi ile birlikte gelişen ekonomik ve sosyal sıkıntılar sonucunda meydana geldiğini ileri sürebiliriz. Çünkü, eşkıyalığın temelini oluşturan merkezî boşluklar, haksızlıkları ve zulmü de beraberinde getirir. Dolayısıyla bu durum toplumlarda bir başkaldırı ve ayaklanma hareketine yol açar 4. Ancak bu tür faaliyetlerin daha çok sosyo-ekonomik sebeplerden kaynaklandığını ileri sürebiliriz. Nitekim XVI. yüzyılın başlarından itibaren Anadolu yu kasıp kavuran ve tarih literatüründe Celalî İsyanları olarak adlandırılan isyan hareketleri, bu yüzyılda Osmanlı devletinde meydana gelen siyasî ve sosyal değişimlere ekonomik bunalımların da eklenmesiyle her tabakadan insanın birbirleriyle kanlı kavgaya tutuşması sonucunda ortaya çıkan toplumsal bir hareketti 5. Eşkıyalık suçunun cezasına gelince; bilindiği üzere Osmanlı hukuk sisteminde eşkıyalık, had cezası gerektiren suçlardan biridir 6. Yol kesme veya hirâbe=kat -ı tarîk olarak da adlandırılan eşkıyalık hareketinin cezası diğer had cezalarından farklılık göstermekteydi. Çünkü bu suçun temelinde, mevcut devlet nizamına karşı çıkmak ve devlete rağmen mala ve cana kastetmek yatmaktadır. Bu suçun cezasına gelince; hem yol kesip hem de Yrd.Doç.Dr.,Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 1 Şakî ve Eşkıyâ tabiri için bkz. Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Dersaadet 1318, s.118, Sabri Yetkin, Ege de Eşkıyalar, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul 2003, s MD, C.69, 50/98 (29 Cemaziye l-evvel Mart 1592). 4 Yetkin, Ege de Eşkıyalar, s Mustafa Akdağ,Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celalî İsyanları, Ankara 1999, s Had cezalarını gerektiren suçlar yedi tane olup bunlar zina, iffete iftira (kazf), içki içmek (şirb), hırsızlık (sirkat), yol kesme (hirâbe=kat -ı tarîk), dinden dönme (riddet) ve isyan (bağy)dır. Bkz. Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Kamu Hukuku, Cilt I, Konya 1989, s

2 adam öldürenler had cezası olarak idam (salb) edilirlerken; hem yol kesip hem de mal gasp edenlerin sağ elleriyle sol ayakları çaprazlama kesilir. Yol keserek, adam öldürüp hem de mal gasp edenlerin ise önce el ve ayakları çaprazlama kesilmekte sonra da idam edilmekteydiler. Sadece yol kesenler ise, tevbe edinceye kadar hapsedilmekteydiler 7. Türk hukuk tarihinde haramîlik olarak da adlandırılan bu suç için idam cezasının uygulanmasına ise siyâset 8 denilmektedir. Devlete isyan yani bağy suçu, siyasî suçları ifade etmekte ve Türk tarihinde çokça bahsedilen siyaseten katl müessesinin de temelini teşkil etmektedir. Bağy suçu, Müslümanlardan bir veya birkaç kişinin, mevcut düzene haksız olarak başkaldırmaları ve devletin emirlerine itaat etmemeleri şeklinde tarif edilmektedir. Bu suçun temel unsurları, devlete karşı ayaklanmak, kuvvet kullanarak iktidarı ele geçirmeyi amaçlamak ve açık bir isyan kasdı içinde bulunmak olarak açıklanabilir. İsyan edenler bir yerde toplanmalarına rağmen devlete itaate devam ederlerse, kendileriyle savaşılmamakta ancak devlete isyan ettikleri an, savaşla yola getirilirlerdi ve cezaları da idamdı 9. Bununla birlikte gelişen zaman içerisinde devletin ihtiyaçlarına binaen bu suça kürek cezasının verildiği de olurdu 10. Eşkıyalık suçuna idam cezanın verilmesinin temelinde, geniş bir coğrafyaya yayılan Osmanlı devletinde özellikle sosyal ve iktisadî çalkantıların olduğu dönemlerde asayişi temin ve merkeziyetçi devlet anlayışını yerleştirme düşüncesinin yattığı söylenebilir 11. XVI. yüzyılda gözlemlenen sosyal rahatsızlıklar, tüm Anadolu yu ve dolayısıyla Rum eyâletini de derinden sarsmıştır. Bu çalışmada, meydana gelen bu toplumsal bunalımın sonuçlarından biri olarak kabul edilebilecek olan eşkıyalık hareketlerinin Sivas a ulaşan kervan yollarını, Sinop la birlikte Karadeniz e bağlayan ve gelen malları Kırım ve İstanbul a sevk eden 7 Cin- Akgündüz, Kamu Hukuku, s Sözlük anlamı itibariyle Siyaset, kelimesi, ülke idaresi ve politika kavramlarını belirtir. Siyaseten katletmek, böylece hükümdarın ülke idaresi ve politika zaruretleri ile verdiği ölüm cezasını göstermektedir. Bu ibarenin belirttiği kurum İslâm kamu hukukuna o derece yerleşmiştir ki, hele Osmanlı Devletinde siyaset kelimesinin sözlük anlamlarına bir de ölüm cezası kavramı eklenmiş ve siyaset kelimesi bir çok hallerde, yanında katl kelimesi olmaksızın bile hükümdarın verdiği ölüm cezası anlamında kullanılmıştır. Bkz. Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985, s.2. 9 Cin- Akgündüz, Kamu Hukuku, s Mustafa Avcı, Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik, www. e-sosder. 11 M.Âkif Aydın, Osmanlıda Hukuk, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed.Ekmeleddin İhsanoğlu), Cilt I, İstanbul 1994, s

3 bir liman kenti olan Samsun (Canik) 12 da nasıl cereyan ettiği üzerinde durulacaktır. Nitekim söz konusu bu asayişsizliğin Samsun u da etkilediğini biliyoruz 13. Konu ile ilgili olarak kullanacağımız temel kaynak, Mühimme defterleri olacaktır. Zira söz konusu defterlerde yer alan hükümler, asayiş işleri için yollanmış hükm-i hümâyun ların suretleriyle dolu olup, bu hükümler Osmanlı devleti nin sosyal, ekonomik ve siyasî tarihi hakkında önemli veriler içermektedir 14. Samsun da meydana gelen eşkıyalık faaliyetlerinden birini Canik Beyi Memiş Bey e merkez tarafından gönderilen bir hükümden öğreniyoruz. Bu hükme göre eşkıya taifesi sadece Canik de değil, Sivas da da faaliyet halindeydi. Söz konusu hükümde Memiş Bey den Canik ve Sivas sancaklarında levend ve hırsız ve suhte (softa) 15 taifesi türeyüp zarar verdikleri işidildiğinden kendisi muhafaza hizmetinde bulunmasına binaen her iki sancakta bulunanları tutup ve toprak kadıları marifetile teftiş ettirüp haklarından gelmesi istenmiştir 16. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere özellikle merkezî otorite boşlukları bu tür faaliyetlerin hız kazanmasına yol açmaktaydı. Nitekim Kanuni nin oğulları Selim ile Bayezid arasındaki çatışmalar esnasında eşkıyalık faaliyetleri daha çok gözlemlenmiştir. Bu dönemde Bayezid in İran dan geri dönmesi olasılığına karşı, Rumeli askerleri Amasya ve Tokat arasında bekletildikleri için Samsun ve Çorum u da içine alan bölgede kişilik suhte bölükleri daha rahat soygun ve zulümlerde bulunmuşlardır da Samsun kadısı merkeze gönderdiği mektupta Ladik kazasından Çölmekoğlu adlı bir suhtenin 25 kişiden oluşan arkadaşları ile birlikte Amasya ve Samsun arasındaki bölgede yaptıkları zulümleri anlatmıştır arasında suhte öğrenci olayları, Kastamonu, Bolu, Canik çevresi kent, kasaba ve köylerini kapsayan geniş dağlık ve ormanlık bölgede 12 Bu hususta bkz. Bahaeddin Yediyıldız, Yılları Arasında Samsun Şehri, I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13 Ekim-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, TTK yay., Ankara 1999, s Akdağ, Celalî İsyanları, s Softa kelimesi, Farsça yanmış, kavrulmuş demek olup, Osmanlı-Türk medreselerinde okuyan talebe için kullanılan bir tabirdir. Bu talebeler için suhte kelimesi de kullanılmıştır. Softaların zamanla derslerine çalışmayı bırakıp, ok, yay ve diğer harp âletleri ile köyleri basıp, bir takım kötü hareketlerde bulunmaları üzerine bunlar için softa eşkıyâsı tabiri de kullanılmıştır. Bkz. Tahsin Yazıcı, Softa mad., İA, C.10, s Suhte isyanları için bkz. Akdağ, Celalî İsyanları, s.253, MD, C.9, 99(sayfa)/ 253 (hüküm) (1 Muharrem Haziran 1570). 57

4 yoğunlaşmış, bölgede çok sayıda kuvvet gönderildiği ve halktan da yardım alındığı halde suhteler dağıtılamamıştır 17.Söylemez adlı birinin önderliğinde yöreyi haraca kesen suhteler yüzünden, sipahiler seferlerden alıkonulup bulundukları bölgeleri muhafaza etmekle görevlendirilmişlerdir tarihli bir hükme göre Canik te suhte ve levend eşkıyasının fesad çıkarttıkları, Kastamonu da ise Söylemez isminde bir hırsızın ortaya çıkarak yanına topladığı adamlarla köyleri basıp adam öldürdüğü şikayet edildiğinden, daha önce muhafazaya tayin edilmiş olan sipahilerin seferden alıkonulup yine memleket muhafazasına tayin olunduğu; gerekli olduğu zaman bunlara il-erinden de destek sağlanarak ehl-i fesadın yakalanıp cezalandırılması; ayrıca il-erlerine, her nerede silahlı suhte görülürse yakalanarak hapsolunması ve kimsenin suhtelere yiyecek ve mühimmat vermemesi hususunda tenbihte bulunması ifade edilmiştir 18. Yörenin muhafazası ile görevli sipahilerin sefere gitmesi durumunda ise bölge, bu durumdan istifade eden eşkıyanın saldırısına maruz kalıyordu. 16 Ocak 1571 tarihli ve Samsun kadısına gönderilen bir hükümde daha önce Rum vilâyetinin muhafazası için Canik Beyi nin tayin edilip bu sayede asayişin sağlandığı, ancak sefer dolayısıyla vilâyetin boş kalmasından istifade eden Sarı Sinan adlı bir suhtenin elli kadar ehl-i fesad ile halktan zorla para topladığı, bu sebeple de Canik Alaybeyisi nin yirmi nefer sipahi ile bölgenin muhafazasında kalması emredilmişti Ocak 1571 tarihinde yazılan bir başka hükümde de aynı mevzuya dikkat çekilmiş, bu defa Samsun Kadısı nın Samsun Alaybeyisi ni yöreyi muhafaza etmesi hususunda tenbihte bulunması ve mevcut durumu da merkeze bildirmesi istenmiştir 20. Bölgenin güvenliğinin temin edilmesi hususu o kadar ileri boyutlara ulaşmıştı ki bu olaydan 4 ay sonra yani Mayıs 1571 tarihinde gönderilen bir hükümde özellikle Canik in boş bırakılmaması ifade edilmiş 21, 3 Haziran 17 Samsun mad., Yurt Ansiklopedisi, C. 9, s Numaralı Mühimme Defteri ( / ), Özet-Transkripsiyon- İndeks, C.1, Ankara 1998, s (73 numaralı, 11 Saferi l-muzaffer Ağustos 1567 tarihli bir hüküm). 19 MD, C.12, 94/204 (19 Şevval Ocak 1571). Aynı mevzu için ayrıca bkz. MD, C.12, 92/199 (19 Şevval Ocak 1571).; Canik Sancağı nda suhtelerin diğer bir faaliyeti için bkz. MD, C.13, 94/204.; MD, IX, 99/ MD, C.14, 940/1392 (25 Şevval Ocak 1571). Benzer bir hadiseler için ayrıca bkz. MD, C.49, 86/301 (15 Cemaziye l-evvel Haziran 1583).; MD, C.21,296/699 (29 Zi l-hicce Mayıs 1573).; MD, C.24,140/386 (28 Zi l-hicce Nisan 1574). 21 MD, C.12, 230/431 (17 Zilhicce Mayıs 1571). 58

5 1571 tarihli başka bir hükümde ise Canik beyinin asayişin korunması hususuna ihtimam etmesi ısrarla vurgulanmıştı 22. Halka zulüm, sadece eşkıya taifesi tarafından değil, bölgeye gönderilen devlet görevlileri tarafından da yapılmıştır. Kezâ zulüm kavramı, resmî dilde devlet hizmetlilerinin halka türlü yollarla haksız ve ağır işlemler yapması olarak tanımlanmaktadır Mayıs 1571 tarihli bir hükümde Dergâh-ı Muallâ çavuşlarından İsfendiyar ın Kavak kazası halkına zulmettiği beyan edilerek Canik beyi tarafından vukubulan şikayetin Rum beylerbeyi ile Amasya ve Kavak kadıları tarafından tahkik edilmesi istenmiştir 24. Bölgede şikayete mevzu olan bir diğer devlet görevlisi Kavak kadısı Veli dir. Bu şahıs, Kavak halkından zorla para aldığı gibi aynı zamanda halkın arpa, koyun, bal gibi bir takım mühimmatına da el koymuştu 25. Bu husus ile ilgili bir diğer kayıt ise Kavak nahiyesinde tımarı olan ve Dergâh-ı Âli çavuşlarından olan Veli ile ilgilidir. İncelediğimiz hükümlerde söz konusu kişinin halka zulm ettiği, ehl-i fesad ile ev basup fesad ettiği bildirilerek söz konusu kişinin tımarı ve çavuşluğu alınıp, derdest ederek Kıbrıs a sürülmesi emredilmiştir 26. Ancak burada şu hususu da vurgulamak gerekmektedir. İncelediğimiz kayıtlara göre devlet görevlisi kimliğine bürünerek bölge halkına zulüm edenler de bulunmaktadır tarihli olup Canik Sancakbeyi ne ve Arım Kadısı na gönderilen bir hükümde 22 MD, C.14, 10/15 (9 Muharrem Haziran 1571). Devlet görevlilerin bu hususa dikkat etmeleri ile ilgili olarak ayrıca bkz. MD, C.22, 76/157 (20 Safer Haziran 1573). 23 Ahmet Mumcu, Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı, Ankara 1985, s Numaralı Mühimme Defteri (972-/ ) Özet-Transkripsiyon-İndeks, C.I, Ankara 1995, s.333, (1416 numaralı ve 18 Zilhicce Mayıs 1571 tarihli hüküm). 25 MD, C.73, 442/975 (13 Şevval Haziran 1595). Ayrıca bkz. MD, C.73, 528/1153 (19 Muharrem Eylül 1595). Kavak kadısı hakkında başka bir şikâyet için bkz. MD, C.36, 115/330 (8 Muharrem Mart 1579).; Terme Kadısı Mevlânâ Hasan ile ilgili şikâyet için bkz. MD, C.34, 153/322 (20 Safer Nisan 1578). 26 MD, C.70, 81/158 (28 Cemaziye l-evvel Mart 1593).; MD, C.70, 191/376 (8 Receb Nisan 1593). Ayrıca bkz. MD, C.29, 129/318 (17 Şevval Ocak 1577).; MD, C.30, 340/798 (14 Rebî ü l-âhir Haziran 1577). Bu husustaki misâlleri çoğaltmak mümkündür. Benzer bir hadise bölgede yirmi bin akçe zeamet tasarruf eden Yusuf un reâyâya zulmetmesiyle ilgilidir. Bkz. MD, C.30, 42/102 (28 Muharrem Nisan 1577).; Samsun da Sultan Beyazıd evkâfı mütevellisi Şaban ın zulmü için bkz. MD, C.30, 362/855 (21 Rebî ü l-âhir Temmuz 1577).; Yine Dergâh-ı Âli çavuşlarından olan Kanlıoğlu Ali hakkındaki şikâyet için bkz. MD, C.68, 35/73 (999/ ). 59

6 İbrahim adlı bir zâtın uydurma ferman edinerek teftiş maksadıyla halka tecavüzlerini arttırmış olduğunu öğreniyoruz 27. Bölgede eşkıyalık yapan şakîye müsamaha gösteren devlet görevlileri de bulunmaktaydı. Abdurrahman, Emir, Kürt Himmet ve Osman adlı şakîlere müsamaha gösteren Bafra kadısı bu sebepten dolayı görevinden azledilmişti tarihli bir hükme göre ise Uğurlu oğlu Ahmet adlı suhte, ele geçirileceği anda Kavak kadısının yanına kaçıp bu kadı tarafından himaye görmüştü 29. İncelediğimiz kayıtlar, bölgede faaliyet gösteren eşkıyaların isimleri hakkında önemli bilgileri içermektedir. Bunlardan biri İbrahim adlı şakî ile ilgilidir. Bu hükümde Kastamonu ve Canik havalisinde zorla para toplayarak halka zulmeden İbrahim adındaki suhte ve arkadaşlarının yakalanarak Dergâh-ı Muallâ ya gönderilmeleri kaydedilmiştir 30. Kara Hayrettin adlı başka bir suhte ise Samsun sancağında diğer suhte ve levendleri toplayıp evler basarak halktan zorla para toplamış, Karahisar sancağı eşkıyası ile de işbirliği yapmıştır 31. Yunus oğlu Abdurrahman ise haramî ve kuttâ -i tarîk olup halka muhtelif zulümler yapmakla birlikte aynı zamanda halktan zorla para da almıştır li yıllarda özellikle Rum vilâyetinde eşkıyalık faaliyetinde bulunan ve kayıtlarda suhte başbuğu olarak geçen bir diğer şakî ise Kalın Dudak adıyla meşhur olan Deli Budak tır 33. İncelediğimiz kayıtlardan Kalın Dudak ın bölge halkına zulüm ettiğini, bu suçundan dolayı da Köse Ömer adlı arkadaşı ile beraber idam edildiğini öğreniyoruz 34. XVI. yüzyıl sonlarında bölgenin ünlü Celali elebaşılarından biri de Karayazıcı dır yıllarında Sivas a bağlı sancakların birinde bir sancakbeyi kaymakamı olan Karayazıcı, kendisine verilen görevin başkasına verilmesi üzerine etrafına topladığı adamlarla birlikte yerine gelen görevliyi öldürmüş ve isyan etmiştir. Merkezi yönetimi uzun süre uğraştıran bu âsi her sakaldan bir kıl diyerek kasabalardan, kentlerden, köy ve nahiyelerden zorla para toplamıştır. Peçevi ye göre merkezin yoğun takibi sonucunda 27 MD, C.69, 190/381 (20 Rebî ü l-evvel Ocak 1592).; Benzer bir hadise için ayrıca bkz. MD, C.70, 115/222 (24 Cemaziye l-âhir Mart 1593). 28 MD, C.22,74/153 (20 Safer Haziran 1573). 29 MD, C.36, 116/331 (8 Muharrem Mart 1579) Numaralı Mühimme Defteri (972-/ ) Özet-Transkripsiyon-İndeks, C.I, Ankara 1995, s.233, (1234 numaralı hüküm). 31 MD, C.53, 313/891 (29 Receb Temmuz 1585). 32 MD, C.73,187/438 (Gurre Ramazan Mayıs 1595). 33 MD, C.64, 81/239 (1 Şevval Ağustos 1588).; MD, C.64,127/331 ( ).; MD, C.71, 66/135 (4 Receb Mart 1594). 34 MD, C.67, 14/23 (15 Zi l-hicce Ekim 1590). 60

7 Karayazıcı Canik dağlarına kaçmış ve orda da ölmüştür. Peçevi, eserinde Karayazıcı nın ölümünü şu şekilde anlatmaktadır: Karayazıcı ölünce pis leşini kırk, elli parça etmişler ve her birini başka yerlere gömmüşlerdi. Osmanlılar leşini bulup asmasınlar diye böyle yapmışlardı. Biz ise Osmanlı böyle bir şey yapmaz, öyle kokuşmuş bir leşe kimse elini değdirmez dedik 35. Eşkıyalık faaliyetleri, Samsun a bağlı kazalarda da vukubulmuştur. Buna göre, Bafra kazasında bölgeye yağ teftişi için gelen zaim Mümin in adamlarından birini öldürüp birini yaralayan, ev basıp eşya çalan ve benzeri bir çok fesad işleyen Çelengoğlu adlı suhtenin yoldaşlarıyla yakalanıp haklarından emir gelinceye kadar hapsolunmaları istenmiş ve ayrıca Bafra halkından olup söz konusu Çelengoğlu ile yapılan muharebede il erlerine yardımda bulunmayanların da küreğe konulmak için isimlerinin merkeze bildirilmesi emredilmiştir tarihinde gerçekleşen bir hadise ise Canik beyi ve Satılmış kadısına yazılan bir hükümde anlatılmaktadır. Bu hükümde halka tecavüz eden ve geceleri hayvanlarını çalan Kara Deli nin mahkemeye sevk edilmesi istenmiştir 37. Bölgede şakîlik yapanlar kışın evlerinde oturmakta yazın da eşkıyalık etmekteydiler tarihli bir hükme göre, Kavak ve Bafra kazalarında eşkıyalık yapan şahıslar böyle bir yaşam tarzı sürmekte ve bölge halkı da bunları şikayet etmekten korkmakta idiler. Yine hükümde toprak kadıları marifetiyle söz konusu kişilerin teftiş edilmesi ve suçları sabit ise Kıbrıs a sürülmeleri emredilmiştir 38. Sancakta kılık değiştirmek suretiyle eşkıyalık faaliyetinde bulunanlara da rastlanılmaktadır tarihli olup Amasya beyine gönderilen bir hükümden yanlarında oğlan şeklinde konulmuş bir kız olduğu halde gezip fesad ve te addide bulunmakta olan otuz kadar suhte nin olduğunu ve Amasya sınırı içinde yapılan çarpışmada bu eşkıyalardan 35 Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), C.II, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1999, s Bu hususta ayrıca bkz. Samsun mad., s Numaralı Mühimme Defteri ( / ) Özet-Transkripsiyon- İndeks, C.II, Hüküm no 1366, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 1999, s Yine Bafra da suhte eşkıyasının gerçekleştirdiği faaliyet için bkz. MD,C.58,170/451 (25 Cemaziye l-âhir Haziran 1585). 37 MD, C.33, 58/119 (29 Şaban Kasım 1577). 38 MD, C.27, 308/736 (29 Zi l-ka de Şubat 1576). 61

8 ikisinin yaralanıp diğerlerinin de yaralıları öldürerek dağlara kaçtıklarını öğreniyoruz 39. Sonuç olarak XVI.yüzyılda Canik (Samsun) Sancağında, önemli sayılabilecek bir oranda eşkıyalık faaliyetlerinin gerçekleştirildiğini söylemek mümkündür. Kezâ, Orta Karadeniz bölgesine ait mühimme kayıtlarında diğer suçlara oranla eşkıyalık ile ilgili şikayet davalarına daha çok rastlanmaktadır 40. Ancak bu durumun bu yüzyılın genel bir karakteristiği olduğu, Osmanlı devletinin diğer bölgelerinde de vuku bulduğu bilinen bir gerçektir. Nihayetinde burada yapmaya çalıştığımız eşkıyalık faaliyetlerinin Samsun Sancağında tezahür ediş biçimini ortaya koymaktan ibarettir. Bu arada incelediğimiz defterlerde yer alan kayıtların daha çok şikayet gerektiren vakalar çerçevesinde kaydedildiğini, toplum hayatını bütünüyle yansıtmadığını da vurgulamak gerekir 41. Samsun ve çevresinde gerçekleştirilen eşkıyalık faaliyetlerinin önemli bir kısmı suhte (softa) denilen medrese talebeleri, bir kısmı ise bölgeye gönderilen devlet görevlileri tarafından yapılmıştır. Nitekim Samsun un Osmanlı hakimiyetine geçtikten sonra uzun yıllar gelişememesinin en önemli sebepleri arasında idarî bozukluklar, zengin ailelerin bölgedeki nüfuzu gösterildiği gibi aynı zamanda Samsun ve çevresinde uzun yıllar dağlarında eşkıyaların faaliyette bulunması, hattâ idarecilerinin eşkıyalığa başvurması sayılmaktadır. Bu durum Samsun ve çevresinin kuvvet ve kudretini kaybetmesine sebep olmuştur 42. Kaynakça Yayınlanmamış Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri. Cilt: 9, 13, 14, 22, 24, 27, 28, 29, 30, 33, 34, 36, 43, 49, 53, 64, 67, 68, 69, 70, 71, 73. Yayınlanmış Arşiv Belgeleri (1995). 6 Numaralı Mühimme Defteri (972-/ ). Özet- Transkripsiyon-İndeks. I. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları. 39 MD, C.31, 45/116 (4 Cemaziye l-evvel Temmuz 1577).; MD, C.31,46/117 (4 Cemaziye l-evvel Temmuz 1577).; MD, C.31, 46/118 (4 Cemaziye l-evvel Temmuz 1577). 40 Bu hususta ayrıntılı bilgi için bkz. Emine Erdoğan, Suç ve Ceza, Orta Karadeniz Kültürü Sempozyumu, (Yay. Haz. Bahaeddin Yediyıldız, Hakan Kaynar, Serhat Küçük), Ankara 2005, s Bu hususta bkz. Öz, Canik Sancağı, s M.Emin Yolalıcı, XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK yay., Ankara 1998, s

9 (1998). 7 Numaralı Mühimme Defteri ( / ). Özet- Transkripsiyon-İndeks. I. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları. (1999). 7 Numaralı Mühimme Defteri ( / ). Özet- Transkripsiyon-İndeks. II-III. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları. Peçevi İbrahim Efendi. (1999). Peçevi Tarihi. Haz. Bekir Sıtkı Baykal. C.II, Kültür Bakanlığı yay., Ankara. Araştırmalar AKDAĞ, Mustafa.(1999).Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celalî İsyanları. Ankara: Barış Yayınları. AVCI, Mustafa. Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik. www. e-sosder. AYDIN, M.Âkif. (1994). Osmanlıda Hukuk. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. Ed.Ekmeleddin İhsanoğlu. I, İstanbul:İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi. CİN, Halil-Ahmet Akgündüz. (1989). Türk Hukuk Tarihi, Kamu Hukuku. C.I ERDOĞAN, Emine. (2005). Suç ve Ceza, Orta Karadeniz Kültürü Sempozyumu. Yay. Haz. Bahaeddin Yediyıldız, Hakan Kaynar, Serhat Küçük. Ankara: MUMCU, Ahmet. (1985). Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları. MUMCU, Ahmet. (1985). Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları. ÖZ, Mehmet. (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara:TTK Yayınları. Samsun mad., Yurt Ansiklopedisi, C. 9. Şemseddin Sami. (1318). Kâmûs-ı Türkî. Dersaadet. YAZICI,Tahsin. Softa mad., İA, C.10. YEDİYILDIZ, Bahaeddin. (1988) Yılları Arasında Samsun Şehri. I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13 Ekim- 17 Ekim 1986). Samsun: YETKİN, Sabri (2003) Ege de Eşkıyalar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. YOLALICI, M. Emin. (1998). XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara:TTK Yayınları. 63

10 64