Giriş ve Motivasyon. Enabling Grids for E-sciencE. Onur Temizsoylu. BAŞARIM09 ODTÜ, Ankara.

Transkript

1 Giriş ve Motivasyon Onur Temizsoylu BAŞARIM09 ODTÜ, Ankara EGEE and glite are registered trademarks

2 İçerik Neden paralel hesaplama? Terminoloji Paralel hesaplamanın tarihi Teori: Hızlanma, Amdahl Yasası Sınıflandırma Yönetim Modelleri Programlama Modelleri Paralel Donanım Mimarileri Paralel Uygulamalar Örnek Problemler 2

3 Neden Paralel Hesaplama Hesaplama ihtiyaçları, gün geçtikçe artmaktadır. Daha yüksek frekanslı sensörler, görselleştirme kalitesinin artması, dağıtık veri tabanları buna birer örnektir. Diğer taraftan işlemci teknolojisi fiziksel limitlerine (termodinamik, ışık hızı, CMOS transistörler) yaklaşmaktadır. Paralel hesaplama, daha hızlı sonuç almak için bir uygulamaya ait program parçalarının birden fazla işlemcide aynı anda çalıştırılmasıdır. Ağ teknolojilerindeki hızlı gelişmeler paralel hesaplama için kolay edinilebilir ve ulaşılabilir donanımlara izin vermektedir. 3

4 Moore Yasası (?) Intel in kurucularından Gordon E. Moore tarafından ortaya atılmıştır. Mikroişlemciler içindeki transistör sayısı her iki yılda bir iki katına çıkacaktır. Buna bağlı olarak işlemci hızlarının da iki katına çıkması beklenmektedir. Ucuz CMOS transistörlerle üretim, 2008 yılı içinde 45nm üretim teknolojisi bile kullanılsa da hız artışının sonu gelmektedir. Intel, çok çekirdekli işlemciler ile Moore yasasını geçerli kılmaya çalışmaktadır. 4

5 Butters Yasası Ağ dünyasında ise Gerald Butters her dokuz ayda tek bir fiber kablodan geçebilecek veri miktarının iki katına çıktığını öne sürmüştür. Özellikle WDM teknolojisi ile optik kablolar üzerinden transfer edilebilecek veri miktarı artmaktadır. İşlemcilerden farklı olarak farklı dalga boylarında çalışan lazer ışığı kullanıcı farkında olmadan birleştirilmektedir. Lokal ve geniş ağlardaki hızlı teknoloji değişimi ile paralel hesaplama için küme bilgisayarlar, grid hesaplama gibi yöntem ve mimariler ortaya çıkmıştır. 5

6 Terminoloji Süreç ( Process ) İş Parçacığı ( Thread ) Görev ( Task ) Hızlanma ( Speedup ) Ölçeklenebilirlik ( Scalability ) Verimlilik Senkronizasyon ( Synchronization ) Paralel Ek Yükü ( Parallel Overhead ) Süperbilgisayar 6

7 Paralel Hesaplamanın Tarihi 1942 Atanasoff Berry Computer (ABC) 30 OPS 1946 UPenn ENIAC 100 kops 1960 UNIVAC LARC 150 kflops 1976 CRAY MFLOPS 1995 CRAY T3E > 1 TFLOPS 1997 Intel ASCI Red 1.3 TFLOPS 2004 IBM Blue Gene/L 280 TFLOPS 2008 IBM Roadrunner 1105 TFLOPS 7

8 Paralel Hesaplamanın Tarihi TOP500 Listesine göre son 15 sene içinde süperbilgisayar sistemlerinde mimari değişimi 8

9 Paralelleştirme Bir işin paralelleştirilmesinde programın çalışma zamanını azaltmak amaçlanır. toplam 9

10 Paralelleştirme Ek Yükü İşlemcilerde fazladan geçen süre İletişim ek yükü Senkronizasyon ek yükü Programın paralel olmayan/ olamayan parçaları Paralel programlamada ek yük ve çalışma zamanı hızlanma ve verimlilik ile ifade edilir. İşlemci Zamanı Haberleşme Ek Yükü 8 işle 4 i mci şle mci 2 iş le mc i Ek yük: 1 ci m le ş i Çalışma Zamanında Azalma Çalışma Zamanı 10

11 Hızlanma ve Verimlilik İ sayıda işlemcide programın toplam işlemci zamanını Z(i) olarak ifade edelim. Hızlanma (i) = Z(1) / Z(i) Verimlilik (i) = Hızlanma (i) / i Hızlanma ideal Süper-lineer Saturasyon Felaket İdeal durumda: Z (i) = Z (1) / i Hızlanma (i) = i Verimlilik (i) = 1 Verimlilik İşlemci Sayısı 1 Ölçeklenebilir programlar büyük işlemci sayılarında bile verimli kalırlar. İşlemci Sayısı 11

12 Amdahl Yasası Amdahl yasası: Kodun paralel olmayan kısmı (ek yük), kodun ölçeklenebilirliği konusunda üst limiti oluşturur. Kodun seri kısmını s, paralel kısmını p olarak ifade edersek: 1 =s+p Z (1) = Z (s) + Z (p) = Z (1) * (s + p) = Z (1) * (p + (1-p)) Z (i) = Z (1) * (p/i + (1-p)) Hızlanma (i) = Z (1) / Z (i) = 1 / (p/i + 1 p) Hızlanma (i) < 1 / (1 - p) 12

13 Pratikte Pratikte programları paralelleştirmek Amdahl yasasında görüldüğü kadar zor değildir. Ancak programın çok büyük bir kısmını paralel işlem için harcaması gereklidir. Hızlanma 8.0 P= P= P= % David J. Kuck, Hugh Performance Computing, Oxford Univ.. Press % 40% 60% 80% 100% Kodda Paralel Kısım 1970s 1980s 1990s En iyi paralel kodlar ~99% diliminde 13

14 Coarse/Fine Grained Paralel Fine-Grained: Genelde her döngüde paralelleştirme vardır. Çok sayıda döngü paralleleştirilir. Kodun çok iyi bilinmesine gerek yoktur. Çok fazla senkronizasyon noktası vardır. Coarse-Grained: Geniş döngülerle paralleştirme yapılır. Daha az senkronizasyon noktası vardır. Kodun iyi anlaşılması gerekir. Ana Program Coarse-grained A E B F C G K H L p I J N M O q r s t D Fine-grained 14

15 Ölçeklenebilirlik Ölçeklenebilirliği etkileyen diğer faktörler: İş parçacıkları arası yük dengesizliği : Bir kodun i0 herhangi bir paralel kısmının i1 çalışma zamanı en uzun süren iş i2 parçacığının çalışma zamanıdır. i3 Coarse-Grained programlamada başlangıç ortaya çıkması daha olasıdır. Çok fazla senkronizasyon: Kodda küçük döngüler sırasında her seferinde senkronizasyon yapılırsa bu ek yük getirir. FineGrained programlamada ortaya çıkması daha olasıdır. Çalışma Zamanı bitiş 15

16 Flynn Sınıflandırması Michael J. Flynn paralel bilgisayar mimarilerini komut ve veri akışlarına göre sınıflandırmıştır: SISD (Single Instruction, Single Data) PCler, iş istasyonları SIMD (Single Instruction, Multiple Data) Vektör makineler, Intel SSE MISD (Multiple Instruction, Single Data) Çok fazla örneği yok MIMD (Multiple Instruction, Multiple Data) SGI sunucular, küme bilgisayarlar 16

17 SISD Komutlar Veri Girişi İşlemci Veri Çıkışı 17

18 MISD Komut Akışı A Komut Akışı B Komut Akışı C İşlemci A Girdi Verisi Çıktı Verisi İşlemci B İşlemci C 18

19 SIMD Komut Akışı Girdi Akışı A Girdi Akışı B Girdi Akışı C Çıktı Akışı A İşlemci A Çıktı Akışı B İşlemci B İşlemci C Çıktı Akışı C 19

20 MIMD Komut Akışı A Girdi Akışı A Girdi Akışı B Girdi Akışı C Komut Akışı B Komut Akışı C Çıktı Akışı A İşlemci A Çıktı Akışı B İşlemci B İşlemci C Çıktı Akışı C 20

21 Ortak Bellek MIMD İşlemci A B E L L E K Y O L U İşlemci B B E L L E K Y O L U İşlemci C B E L L E K Y O L U Bellek 21

22 Dağıtık Bellek MIMD IPC IPC Kanalı Kanalı İşlemci A B E L L E K Y O L U BELLEK A İşlemci B B E L L E K Y O L U BELLEK B İşlemci C B E L L E K Y O L U BELLEK C 22

23 Terminoloji - II Son senelerde ağ hızındaki önemli artış ve çoklu çekirdekli işlemcilerin kullanılmaya başlaması ile paralel hesaplama konusunda birçok terminoloji karışıklığı olmaya başlamıştır. MPP, küme bilgisayarlarla hesaplama, dağıtık hesaplama, grid hesaplama... Paralel hesaplamada yaygın kullanılan terimlerden bazıları şunlardır: Multiprocessing: İki veya daha fazla işlemcinin aynı bilgisayar sistemi içinde kullanılmasıdır. Dağıtık hesaplama: Ağ üzerinden iki veya daha fazla bilgisayar üzerinde aynı anda belli bir programa ait parçaların çalıştırıldığı hesaplama. 23

24 Paralel Programlama Modelleri Ortak Hafıza Modelleri Dağıtık Ortak Bellek Posix Threads OpenMP Java Threads (HKU JESSICA, IBM cjvm) Mesaj Tabanlı Modeller PVM MPI Hibrid Modeller Ortak ve dağıtık hafızayı birlikte kullananlar OpenMP ve MPI birlikte kullananlar Nesne ve Servis Tabanlı Modeller Geniş alanda dağıtık hesaplama teknolojileri Nesne: CORBA, DCOM Servis: Web servisleri tabanlı Bilimsel araştırma projelerinde sıklıkla Derleyici tarafından paralelleştirilen ortak bellek tabanlı programlar MPI gibi mesaj paylaşımı tabanlı programlar kullanılmaktadır. Belirli bir programlama modelinin seçimi, genellikle uygulama gereksinimi, kişisel tercih veya donanımla ilgilidir. Ortak hafızaya sahip makineler, hem OpenMP gibi SMP hem de MPI gibi mesaj paylaşımı tabanlı modelleri çalıştırabilirler. 24

25 π sayısını OpenMP ile hesaplamak π= 1 4 dx (1+x2) 0 =0<i<N Σ 4 N(1+((i+0.5)/N)2) #define n main() { double pi, l, ls = 0.0, w = 1.0/n; int i; #pragma omp parallel private(i,l) reduction(+:ls) { #pragma omp for for(i=0; i<n; i++) { l = (i+0.5)*w; ls += 4.0/(1.0+l*l); } #pragma omp master printf( pi is %f\n,ls*w); #pragma omp end master } } Seri programlama şeklinde yazılıyor Otomatik yük dağılımı yapılıyor. Bütün değişkenler paylaşılıyor. 25

26 π sayısını MPI ile hesaplamak π= 1 4 dx (1+x2) 0 =0<i<N Σ 4 N(1+((i+0.5)/N)2) #include <mpi.h> #define N main() { double pi, l, ls = 0.0, w = 1.0/N; int i, mid, nth; MPI_init(&argc, &argv); MPI_comm_rank(MPI_COMM_WORLD,&mid); MPI_comm_size(MPI_COMM_WORLD,&nth); } for(i=mid; i<n; i += nth) { l = (i+0.5)*w; ls += 4.0/(1.0+l*l); } MPI_reduce(&ls,&pi,1,MPI_DOUBLE,MPI_SUM,0,MPI_COMM_WORLD); if(mid == 0) printf( pi is %f\n,pi*w); MPI_finalize(); Önce iş parçacıkları belirleniyor Bütün değişkenler sürece özel kalıyor. Uygulama dışında yük dağılımı ve veri paylaşımı yapılıyor. 26

27 Paralel Uygulamalarda Bağlantı Sıkı bağlı sistemler: Süreçler arasında yoğun haberleşme Gecikme süresine hassas Ortak Bellek Paralel Dağıtık Bellek Paralel 27

28 Paralel Uygulamalarda Bağlantı Gevşek bağlı sistemler: Süreçler arasında haberleşme azdır veya hiç yoktur. Gecikme süresine hassas değillerdir. Ancak bant genişliği veri transferi için etkili olabilir. Parametrik çalışan uygulamalar Süreçler arasında haberleşme yoktur. Kümelerde, grid altyapılarında çalışan uygulamaların çoğunluğunu oluştururlar. 28

29 Paralel Donanım Mimarileri SMP makineler MPP makineler NUMA makineler Superscalar işlemciler Vektör makineler Küme bilgisayarlar 29

30 SMP SMP, birden fazla eş işlemcinin ortak bir belleğe bağlandığı çok işlemcili bir bilgisayar mimarisidir. SMP sistemler, görevleri işlemciler arasında paylaşabilirler. SMP sistemler, paralel hesaplama için kullanılan en eski sistemlerdir ve hesaplamalı bilimlerde yoğun bir şekilde kullanılırlar. 30

31 MPP MPP, binlerce işlemci kullanılabilen çok işlemcili bir mimaridir. Bir MPP sisteminde her işlemci kendi belleğine ve işletim sistemi kopyasına sahiptir. MPP sistemler üzerinde çalışacak uygulamalar eş zamanda çalışacak eş parçalara bölünebilmelidirler. MPP sistemlere yeni işlemci ekledikten sonra uygulamalar yeni paralel kısımlara bölünmelidirler. SMP sistemler ise bundan çok iş parçacığı çalıştırabilir yapıları sayesinde hemen faydalanırlar. 31

32 NUMA NUMA, çok işlemcili makinelerde bellek erişim zamanının bellek yerine göre değiştiği bir bellek tasarımıdır. İlk defa 1990 larda ortaya çıkmıştır. Modern işlemciler, belleklere hızlı bir şekilde erişmeye ihtiyaç duyarlar. NUMA, istenen verinin cache bellekte bulunamaması, belleğin başka işlemci tarafından kullanılması gibi performans sorunlarını her işlemciye bellek vererek aşar. Intel Itanium, AMD Opteron işlemciler ccnuma tabanlıdır. 32

33 Superscalar İşlemciler 1998 senesinden beri üretilen bütün genel amaçlı işlemciler superscalar işlemcilerdir. Superscalar işlemci mimarisi, tek bir işlemcide makine kodu seviyesinde paralellik sağlar. Superscalar bir işlemci tek bir basamakta birden fazla işlem yapar. 33

34 Vektör Makineler Vektör işlemciler, aynı anda birden fazla veri üstünde matematik işlem yapabilen işlemcilerdir. Şu anda süperbilgisayar dünyasında vektör işlemciler çok az kullanılmaktadırlar. Ancak bugün çoğu işlemci vektör işleme komutları içermektedirler (Intel SSE). Vektör işlemciler, aynı matematiksel komutu farklı veriler üzerinde defalarca çalıştırmak yerine bütün veri yığınını alıp aynı işlemi yapabilirler. 34

35 Küme Bilgisayarlar Hesaplamada küme bilgisayar kullanımı 1994 senesinde NASA da Beowulf projesi ile başlamıştır. 16 Intel 486 DX4 işlemci ethernet ile bağlanmıştır. Yüksek performanslı hesaplama, artık küme bilgisayarlarla hesaplama halini almıştır. Küme bilgisayar, birlikte çalışmak üzere bağlanmış birden fazla sunucudan oluşur. En önemli dezavantajı kullanıcıya tek sistem arayüzü sunamamasıdır. 35

36 Neden kümeleme? Fiyat / performans Standardı oturmuş işletim sistemi, mesajlaşma gibi yazılım katmanları (Linux, MPI, OpenIB) Genişleyebilir, standardı oturmuş bağlantı teknolojileri (Gigabit Ethernet, Infiniband, 10 Gigabit Ethernet) Son senelerde süperbilgisayarların büyük bir kısmı küme bilgisayarlardan oluşmaktadır: 36

37 Kümeleme nedir? Kümeleme iki veya daha fazla bilgisayarı: Uygulama veya servis kullanılabilirliğini arttırmak için, Yük dengelemek için, Dağıtık ve yüksek başarımlı hesaplama için ağ ile birleştirmektir. Kümeleme değişik sistem katmanlarında gerçekleştirilebilir: Depolama: Paylaşılmış disk, ikizlenmiş disk, paylaşılmayan veri İşletim Sistemi: UNIX/Linux kümeleri, Microsoft (?) kümeleri Uygulama Programlama Arayüzü: PVM, MPI Uygulamalar 37

38 Dezavantajları Küme bilgisayarların önemli mimari dezavantajları vardır: Ortak bellek yoktur. İletişim bellek okuma/yazma hızına göre yavaştır. Bu kısıtlamalar uygulama için önemlidir. Uygulamanın bunlara göre de geliştirilmesi gerekebilir. Güç ve klima için genelde daha fazla miktarda bütçe gerekir. Ölçeklenebilirlik yakalamak bazı uygulamalar için zordur. 38

39 HA Yüksek Kullanılabilirlik Kümeleri HA kümeleri, servislerin ayakta kalma sürelerini arttırmak içindir. Aynı servisin birden fazla kopyası çevrimiçi veya çevrimdışı bekletilir. Serviste bir sorun olduğu zaman devreye alınır. Linux-HA projesi, sıklıkla bu amaçla kullanılan bir yazılımdır. 39

40 Yük Dengeleme için Kümeleme Yük dengeleme kümeleri, ön arayüzden gelen bütün iş yükünü karşılayıp arkadaki sunuculara aktarırlar. Bu kümeler, sunucu çiftliği olarakta adlandırılırlar. LSF, MAUI, Sun Grid Engine gibi birçok yük dengeleyici yazılım vardır. Linux Virtual Server projesi de oldukça sık kullanılan bir yük dengeleyici çözümüdür. 40

41 Veritabanı Kümeleri Son senelerde birçok veritabanı üreticisi, yüksek kullanılabilirlik, genişleyebilirlik ve yüksek başarımlılık için kümeleme teknolojisini için ürün çıkarmıştır. Bu çözümlerin bir kısmı paylaştırılmış disk alanı, bir kısmı ayrık veri alanları ile çözüm sunmaktadır. 41

42 YBH Kümeleri Bu kümeler, zaman kritik paralel, seri veya parametrik hesaplama işlerini çalıştırmak için kullanılır. Normal bir bilgisayarda inanılmaz sürede bitebilecek işlemci kritik uygulamaları çalıştırırlar. Genellikle normal PC veya sunucular ve Linux ile oluşturulan kümeler Beowulf ismini alırlar. MPI, YBH kümelerinde en çok tercih edilen haberleşme kütüphanesidir. 42

43 YBH Küme Mimarileri Yüksek başarımlı hesaplama ihtiyacını karşılamak isteyen bir kullanıcının önünde iki seçenek vardır: Uygulamasına göre küme bilgisayarı edinmek. Erişebildiği küme bilgisayarın özelliklerine göre uygulamasını geliştirmek, değiştirmek veya optimize etmek. Her iki durumda da bilinmesi veya hesaplanması gerekenler: Uygulamanın özellikleri, gereksinimleri (yüksek bellek, her sunucuda yüksek miktarda geçici disk alanı, özel kütüphaneler...), Kümenin büyüklüğü (işlemci, bellek, disk), Ağ bağlantı biçimi (gigabit ethernet, infiniband), İşletim sistemi (Linux, Microsoft (?)...), Birçok kullanıcı veya grubun birlikte çalışabilirliği, Derleyiciler (GNU, Intel, Portland Group...) 43

44 Mimari

45 Sunucular Günümüzde 1U boyutta 16 çekirdekli sunucular almak mümkün olmaktadır. Küme bilgisayarlarda sunucu seçimi konusunda birçok faktör vardır: İşlemciler : Tek çekirdek, çok çekirdek, çoklu işlemci soketi... Anakart : PCI-X, PCI-Express, HyperTransport... Sunucu form faktörü : Blade, rack monte, PC... Bellek : Boyutu, DDR-2, DDR-3, FBDIMM Disk : Boyutu, SATA, SCSI, SAS Ağ bileşenleri : Gigabit Ethernet, Infiniband, Quadrics... 45

46 Bileşenlerin bant genişliği Infiniband DDR 4x 2 GB/s SATA MB/s PC GB/s 46

47 Gecikme Süreleri 47

48 Ağ Bağlantısı Genellikle tek bir kümede birden fazla ağ bulunur: Kullanıcı ağı: İş göndermek, görselleştirme, sonuç görüntüleme için kullanılır. Grid haberleşmesi için de kullanılabilir. Kümelere bağlanmak için genellikle ssh kullanılır. Yönetim ağı: İş planlamak, sunucuları izlemek, kurmak için kullanılır. Genellikle IP üzerinden çalışırlar. Ganglia gibi yazılımlar multicast çalışırlar. 48

49 IPC Ağı Küme bilgisayar performansı ve verimi IPC ağı tarafından belirlenir. Haberleşmede harcanan her fazla süre daha az işlem zamanı demektir. Günümüzde küçük kümeler ve gevşek bağlı uygulamalar için gigabit ethernet ideal bir çözümdür. Büyük kümeler ve sıkı bağlı uygulamalar için Infiniband, Quadrics gibi çözümler vardır. Uygulama gereksinimlerini anlamak teknoloji seçiminde çok önemlidir. 49

50 Depolama Küme bilgisayarlarda çalışan kullanıcıların farklı depolama ihtiyaçları bulunur. Ev dizini, uygulamalar için ortak veri alanı Yığın veri saklamak için veri ambarları Yedekleme ve yığın veriler için tape üniteleri Bazı uygulamalar için sunucularda geçici paylaşılmayan disk alanları Küme bilgisayarlarda hesaplama yapılan sunucularda kurulum diski veya geçici disk alanı bulundurmak gerekli değildir. Ancak çoğu durumda maliyeti düşüren bu çözüm tercih edilmemektedir. Uygulama performansı için özellikle paylaşılan disk alanlarının ihtiyaca uygun tasarlanması gerekir. 50

51 Dosya Sistemleri Paralel olmayanlar: NFS, CIFS Paralel ( Metadata ) Lustre : Ölçeklenebilir Panasas : Ölçeklenebilir Paralel ( Metadata olmadan) XFS IBM GPFS : Ölçeklenebilir PVFS Oracle Cluster FS 51

52 Mimari - Yazılım

53 MPI MPI mesajlaşarak çalışan bir kütüphanedir. Ne bir dil veya derleyici spesifikasyonudur. Bir ürüne özel değildir. Ne de bir işletim sistemi sürücüsüdür. Çok işlemcili bilgisayar ve kümelerde paralel uygulamaların çalışması için tasarlanmıştır. Heterojen birçok hesaplama ortamını destekler. 53

54 Küme Bilgisayarlar - Örnek: Deniz

55 Örnek: TR-10-ULAKBIM

56 Paralel Uygulamalar 56

57 Dünya Simülasyonu Gelişmiş nümerik simülasyon yöntemleri ile sanal bir dünya yaratarak gelecekte dünyanın nasıl görüneceğini hesaplayan bir Japonya da bir projedir. 40 TFLOPS işlem kapasitesine sahiptir. Toplam 10 TByte belleğe sahiptir. Her birinde 8 vektör işlemci bulunan 640 işlemci ucundan oluşur. 57

58 TeraGrid Caltech: Data collection analysis 0.4 TF IA-64 IA32 Datawulf 80 TB Storage Sun IA64 ANL: Visualization LEGEND Cluster Visualization Cluster Storage Server Shared Memory IA32 IA64 IA32 Disk Storage Backplane Router 1.25 TF IA Viz nodes 20 TB Storage IA32 Extensible Backplane Network LA Hub 30 Gb/s 40 Gb/s 30 Gb/s 30 Gb/s 30 Gb/s 30 Gb/s 4 TF IA-64 DB2, Oracle Servers 500 TB Disk Storage 6 PB Tape Storage 1.1 TF Power4 IA64 Chicago Hub Sun IA64 10 TF IA large memory nodes 230 TB Disk Storage 3 PB Tape Storage GPFS and data mining Pwr4 SDSC: Data Intensive NCSA: Compute Intensive EV7 EV68 6 TF EV68 71 TB Storage 0.3 TF EV7 shared-memory 150 TB Storage Server Sun PSC: Compute Intensive PSC integrated Q

59 EGEE Altyapısı Scale > 49 ülkede 269 site ~ işlemci/çekirdek > 680 PB veri alanı > Günde onbinlerce çalışan iş > Yüzden fazla kayıtlı sanal organizasyon 59

60 LHC LHC 7 şer TeV lik enerjiye sahip iki proton demetini çarpıştıracak. LHC 2007 de çalışmaya En yeni süperiletken teknolojisini kullanarak mutlak sıfırın hemen üstünde 2710C de çalışacak., Dedektörleri birer saray büyüklüğünde olan dört deney: 27 km lik çevresiyle dünyadaki en büyük süperiletken uygulaması olacak. ALICE ATLAS CMS LHCb başlayacak 60

61 LHC Verileri 1 Gigabyte (1GB) = 1000MB A DVD filmi Saniyede 40 milyon olay 1 Terabyte (1TB) = 1000GB Dünyanın yıllık kitap üretimi Filtrelemeden sonra saniyede 100 ilginç olay 1 Petabyte (1PB) = 1000TB Bir LHC deneyinin yıllık veri üretimi Her olayda bir megabitlik dijital veri = 0.1 Gigabit/s lik veri kayıt hızı Yılda 1010 olay kaydı = 10 Petabyte/yıllık veri üretimi CMS LHCb ATLAS 1 Exabyte (1EB) = 1000 PB Dünyanın yıllık bilgi üretimi ALICE 61

62 62