SİNOP YERLİ AĞIZLARINI BELİRLEYEN GENEL ÖZELLİKLER GENERAL CHARACTERISICS OF SINOP S DIALECTS Ergün ACAR *

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 9 Sayı: 42 Volume: 9 Issue: 42 Şubat 2016 February Issn: SİNOP YERLİ AĞIZLARINI BELİRLEYEN GENEL ÖZELLİKLER GENERAL CHARACTERISICS OF SINOP S DIALECTS Ergün ACAR * Öz Sinop; tarihi, coğrafi ve kültürel konumuyla geçmişten günümüze stratejik önem arz eden bir liman şehrimizdir. İskân ve muhafaza edilmesi Türkler için ayrı bir önem taşımıştır. Bölgenin deniz taşımacılığındaki önemi ve geçiş yeri olması pek çok etnik unsuru barındırmasında etkili olmuştur. Ayrıca zorlu yüzey şekilleri, dış unsurlardan etkileşimini kısıtlamış ve zenginliğini korumasında etkin olmuştur. Son yıllarda Anadolu ağızlarına verilen önem artmış ve yapılan çalışmalar oldukça hız kazanmıştır. Ancak üzerinde araştırma ve inceleme yapılmayı bekleyen bir hayli yöre ağzı da mevcuttur. Bunun için çalışmamızda henüz kapsamlı bir akademik çalışma yapılmayan Sinop un yerli ağız özellikleri hakkında bilgi vermeye çalıştık. Anahtar Kelimeler: Anadolu Ağızları, Sinop Yerli Ağızları, Ağız Yöreleri. Abstract Sinop, which has been strategically important throughout history, is a port city with its historical, geographical, and cultural location. Its settling and conservation have had a prominent place for Turks. The importance of the district for marine transportation and its being passageway have been important to harbor various ethnic groups. In addition, tough surface features have prevented the interaction with external groups and have provided to secure native dialect. The importance given to Anatolian dialects has been expanded recently and research has gained momentum. However, there are various other native dialects waiting to be worked on. For this, we tried to provide information on Sinop s native dialects which have not been comprehensively studied. Keywords: Anatolian Dialects, Sinp s Native Dialects, Dialect Zones. 1. Giriş Son yıllarda Anadolu ağızlarına verilen önem artmış ve yapılan çalışmalar oldukça hız kazanmıştır. Ancak üzerinde araştırma ve inceleme yapılmayı bekleyen bir hayli yöre ağzı da mevcuttur. Onun için çalışmamızda henüz kapsamlı bir akademik çalışma yapılmayan Sinop un yerli ağızları hakkında bilgi vermeyi amaçladık. Konu başlığı olarak Sinop ağızları değil de Sinop Yerli Ağızları ifadesinin kullanılmasında farklı bölgelerden gelen göçmenlerin kendi dil özelliklerini devam ettirmesi ve buna bağlı olarak incelemenin dışında tutulması etkili olmuştur. Bölgede Gürcü, Çerkez, Abaza, Muhacir ve Kürt kökenli vatandaşlar olmak üzere toplam beş etnik grup yaşamaktadır. Bugün Sinop ta resmi kayıtlara göre 468 köy bulunmakta ve bu köylerin 64 ünü göçmenler oluşturmaktadır. Köylerin bazılarında göçmenler yerli halkla birlikte yaşarken bazılarında ise birbirleriyle karışık halde yaşamaktadır. Bu durum göz önüne alındığında derleme ve incelemelerimizi göçmen unsurlarının daha az olduğu yerleşim yerlerinden elde etmeye çalıştık. Çalışmamızın temel yapısını sahada derleme yaptığımız 86 ses kaydının verilerine dayanarak oluşturduk. Derlenen ağız metinleri üzerinde yapılan ses bilgisi, şekil bilgisi, cümle bilgisi ve söz varlığı incelemeleriyle bölgenin dört ağız yöresi barındırdığını tespit ettik. Daha önce L. Karahan tarafından yapılan tasnife göre Sinop, Boyabat hariç Batı grubu ağızları altında beşinci alt grubun birinci sınıfında yer alırken, yine çalışma sahamız içinde yer alan Boyabat ise dördüncü alt grubun üçüncü sınıfında yer almıştır (Karahan, 1996: 178). Bu verilerle bağdaşan inceleme sahamız içinde tespit ettiğimiz ağız yörelerinin ortak ve ayırıcı dil özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz: 2. SİNOP YERLİ AĞIZLARININ ORTAK ÖZELLİKLERİ Ön damak /k/ ve /g/ ünsüzlerinin boğumlanma noktaları geriye kayarken yanındaki ince ünlülerin boğumlanma noktalarının da geriye kayması Sinop Yerli Ağızlarının en karakteristik özelliklerinden birisidir: ḵómür kömür (Erfelek-Hürremşah), ḵúrek kürek (Sinop-Oğuzeli), ḵúçücúḵ küçücük (Ayancık-Dolay), ḵóyden köyden (Saraydüzü-Bahşaşlı), ḵóḵúnden kökünden (Dikmen-Sarayköy), ḵófte köfte (Boyabat-Hıdırlı), ḵóçekler köçekler (Ayancık-Yenikonak), ḵóprü köprü (Erfelek-Soğucalı), şúḵúr şükür (Gerze-Bolalı); #úl gül (Erfelek-Soğucalı), #údellerãidi güderlerdi (Gerze-Yamacık), #ómdüle gömdüler (Dikmen-Sarayköy), #úzel güzel (Merkez- Oğuzeli), #úzüne güzine (Durağan-Yağbasan), Bu çalışma, Eylül 2012 tarihleri arasında Ankara da düzenlenen VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı nda sunulan bildirinin yeniden gözden geçirilmiş ve düzenlenmiş hâlidir. - * Yrd. Doç. Dr. Sinop Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-posta: ergunergunacar@gmail.com - 7 -

2 Düzlük-yuvarlaklık uyumu bakımından Eski Anadolu Türkçesinin devamını sürdüren yöre ağızları bu yönüyle yazı dilinden farklı olarak uyum dışı bir yapı sergilemiştir: ġaşuḳ kaşık (Erfelek-Kazmasökü), temüzce temizce (Saraydüzü-Asarcıkkayalı), yayuḳ yayık (Ayancık-Yenikonak), yasduḳ yastık (Gerze-Bolalı), bellü belli (Boyabat-Bürüm), Yöre ağızlarında ilerleyici ünlü benzeşmesi gerileyici benzeşmeye oranla daha yaygın ve kurallıdır: ezen ezan (Boyabat-Hıdırlı), lire lira (Türkeli-Merkez), ataş ateş (Erfelek-Şerefiye), eli Ali (Gerze-Bolalı), mēni mani (Durağan-Yağbasan), esger asker (Merkez-Hacıoğlu), baçça bahçe (Dikmen-Göllü), Ünsüz düşmesi (ğ, ġ, h, ḥ, k, ḳ, l, r, n, v, y), erimesi, hece kaynaşması ve ünlü karşılaşması sebebiyle uzun ünlüler oluşmuştur: Ünsüz düşmesi: āmed Ahmet (Erfelek-Şerefiye), āşam akşam, vā var (Ayancık-Yenikonak), ġāḳamadı kalkamadı (Merkez-Hacıoğlu), būday buğday, ġāri gayri (Saraydüzü-Asarcıkkayalı), ēlence eğlence (Durağan- Yağbasan), mēmed Mehmet (Erfelek-Soğucalı), bēki belki (Gerze-Bolalı), Hece kaynaşması: yapmā yapmaya (Durağan-Kuz), böl{müze bölüğümüze (Merkez-Kılıçlı), temüzl{mü temizliğimi (Erfelek-Şerefiye), büş{rüz pişiririz (Türkeli-Paşalı), gitmē gitmeye (Erfelek-Ormantepe), ekmē ekmeğe (Gerze-Bolalı), asgellm askerliği (Ayancık-Tepecik), dedmmiz dediğimiz (Saraydüzü-Merkez), Damaklı /ñ/ ünsüzünün düşmesiyle (-ñ->-ġ/ğ->-ø-) yan yana gelen iki ünlünün kaynaşması sonucu şahıs zamirlerinde /a/ ünlüsü uzar: sā sana (Saraydüzü-Asarcıkkayalı), bā bana (Erfelek-Şerefiye), Ünlü karşılaşması: annāne anneanne (Merkez-Hacıoğlu), sāt saat (Erfelek-Tatlıca),... Ayrıca alıntı kelimelerdeki asli uzunluklar korunmuştur: helmme Halime (Durağan-Yağbasan), mmde mide (Ayancık-Dolay) nūman Numan (Boyabat-Hıdırlı), -aġu, -egü ses birliği sistemli olarak uzun -/o/ ya dönüşmüştür: yapō yapağı (Boyabat-Aşıklı), ġaşō kaşağı (Türkeli-Gökçealan), namazlō namazlağı (Boyabat-Ardıç), buzō buzağı (Ayancık-Kızılcakaya), ġırō kırağı (Durağan-Olucak), İç seste -/ç/->-/ş/- ünsüz sızıcılaşması daha çok kapalı hecenin son sesinde görülür: geşlik gençlik (Türkeli- Paşalı), saşdım saçtım (Ayancık-Sansar), #óşdü göçtü (Erfelek-Tatlıca), uşları uçları (Gerze-Gürsökü), aşdım açtım (Durağan-Sarıyar),... İç seste -nl->-nn- ilerleyici ünsüz benzeşmesiyle rl->-ll- gerileyici ünsüz benzeşmeleri oldukça sistemlidir: unnara onlara (Dikmen-Dağköy), idmannara idmanlara (Saraydüzü-Karaçaygöleti), ġarannuḳ karanlık (Boyabat-Çeşnigir), şennik şenlik (Boyabat-Ören); billikde birlikte (Durağan-Alpaşalı), talla tarla (Dikmen- Büyükkızık), atalla atarlar (Ayancık-Hatip), Kelime bünyesinde ya da kök-ek birleşmelerinde yan yana gelen iki ünsüzden ilki tonsuz olsa bile yazı dilinin tersine ikinci ses tonsuzlaşma kuralına aykırı bir durum sergiler: açduo açtık (Boyabat-Bölüklü), ġuraḳda kurakta (Dikmen-Dudaş), yapdım yaptım (Gerze-Sarıyer), gitdi gitti (Merkez-Yalıköy), /c/, /ç/, /s/, /ş/, /y/ ünsüzlerinin, ünlüleri daraltma ve inceltme etkileri vardır: çıñırıvi çağırıver (Boyabat- Kurusaray), tencirede tencerede (Ayancık-Türkmen), siyrek seyrek, (Durağan-Olucak), şiy şey (Türkeli-Alagöz), orıya oraya (Merkez-Hacıoğlu),... Ön seste /h/- ünsüz türemesi bazı sözcükler için karakteristiktir: helbet elbette (Boyabat-Yenicamili), hambara ambara (Saraydüzü-Bahşaşlı), havya ayva (Dikmen-Saray), hevlüye avluya (Ayancık-Sansar), havlu avlu (Erfelek-Ormantepe), /r/ ve /l/ sesleriyle başlayan kelimelerde ünlü türemesi düzenli ve kurallıdır: ırast rast (Boyabat-Bengübelen), ıras rast (Durağan-Kuz), ıraslamadım rastlamadım (Dikmen-Saray), ırahmet rahmet (Saraydüzü-Bahşaşlı), ılaf laf (Erfelek-Hürremşah), ilimanda limanda (Ayancık-Tepecik), ilāzım lazım (Türkeli-Paşalı), ilahana lahana (Türkeli-Yapraklı), ilimon limon (Merkez-Kılıçlı), ilyanda leğende (Merkez-Alasökü), /r/ sesi genelde düşmektedir: va var (Boyabat-Bölüklü), gelü gelir (Durağan-Olucak), yapalla yaparlar (Erfelek-Emirhalil), çocuḳla çocuklar (Dikmen-Saray), saldumuşdu saldırmıştır (Türkeli-Işıklı), alıvi alıver (Saraydüzü-Bahşaşlı),... dır, -dir, -dur, -dür bildirme kipinin /r/ ünsüzü düşer ve ünlüsü yuvarlaklaşır: vadu vardır (Ayancık- Tepecik), açdu açtır (Türkeli-Yeşiloba), senedü senedir (Boyabat-İmamlı), iyidü iyidir (Dikmen-Göllü), i- cevheri fiili kendini muhafaza eder: varãıdı vardı (Boyabat-Tekke), gelmişãidi gelmişti (Durağan- Sofular), #úzelãidi güzeldi (Dikmen-Akçakese), açãıs açsanız (Gerze-Yamacık),... Ön seste /k/->/g/-, /ḳ/->/ġ/-, /t/->/d/-, /p/->/b/-, /s/->/z/- tonlulaşması sistemli olarak görülür: ġadun kadın (Merkez-Hıdırlı), ġomşu komşu (Gerze-Yamacık); gendüm kendim (Erfelek-Şerefiye), gene kene (Türkeli- Merkez); daş taş (Durağan-Gölalan), dadlu tatlı (Boyabat-Hıdırlı), daşıtdudum taşıttırdım (Türkeli-Merkez); bide pide (Türkeli-Paşalı), besdil pestil (Türkeli-Yazıcı); zerfoş serhoş (Durağan-Olucak), zebze sebze (Dikmen- Saray), zoba soba (Boyabat-Aşıklı), SİNOP AĞIZ YÖRELERİNİ BELİRLEYEN ÖZELLİKLER Sinop yerli ağızlarının yukarıda verdiğimiz genel özelliklerinin yanında kendi içinde değişkenlik gösteren ses ve şekil özellikleri de mevcuttur. Şekil 1 de de görüleceği üzere, çeşitli sebeplerle ortaya çıkan bu değişimlerin değerlendirilmesi sonucu bölgenin dört ağız yöresinden oluştuğu tespit edilmiştir: - 8 -

3 Şekil 1: Sinop İli Ağız Yöreleri Haritası I. Ağız Yöresi: Sinop merkez ilçesinin güney kısmı hariç tamamı, Gerze ve Erfelek ilçelerinin yarıya yakın kısmı bu ağız yöresi içinde yer almaktadır. Bu yöreye mahsus ağız özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Şimdiki zaman eki -yı/-yi, -yu/-yü, -m şeklinde görülür: diyi diyor (Gerze-Yamacık), geliyi geliyor (Erfelek-Emirhalil), aliyi alıyor (Merkez-Yalıköy), gidebilm gidebiliyor (Merkez-Oğuzeli) ölm ölüyor (Merkez- Uzungürgen), olmlar oluyorlar (Gerze-Sazak), biliyük "biliyoruz" (Merkez-Taypaklı, Erfelek-Aydınlar), geliyük "geliyoruz" (Erfelek-Akçaçam), Arka ve orta damak /ñ/ ünsüzünün duyulma oranı kıyılara indikçe zayıflamıştır. 3. Zamir kökenli I. şahıs ekleri: -ım/-im/-um/-üm, -ıḳ/-ik/-uḳ/-ük şeklindedir: görürüm görürüm (Gerze- Gürsökü), duyarım duyarım (Merkez-Alasökü); görürük görürüz (Erfelek-Ormantepe), duyaruḳ duyarız (Gerze- Gürsökü), "o" zamir ünlüsü, yuvarlak şeklini Erfelek'te korurken; Gerze ve Merkez ilçenin güneyinde daralmıştır: u o (Merkez-Oğuzeli), unu onu (Gerze-Yamacık), unnara onlara (Erfelek-Hürremşah), undan ondan (Erfelek- Soğucalı), Gelecek zaman ünlüsü, I.çoğul şahıs çekimlerinde yuvarlaklaşmıştır: yapacoḳ yapacağız (Gerze-Gürsökü), baḳacoḳ bakacağız (Merkez-Yalıköy), çıḳıcoḳ çıkacağız (Merkez-Alasökü), alıcoḳ alacağız (Erfelek- Gümüşsuyu),... 6.Gelecek zaman ekinin son ünlüsü, kalın ünlülü fiillere geldiğinde uyum dışı bir yapı sergiler: yapcek "yapacak" (Merkez-Dizdaroğlu), duyacek "duyacak" (Gerze-Türkmenlioğlu), vurcek "vuracak" (Erfelek-Gümüşsuyu, Merkez-Kılıçlı),... II. Ağız Yöresi: Türkeli, Ayancık ilçelerinin tamamıyla Erfelek ilçesinin batı şeridi ve Boyabat ilçesinin kuzey şeridi bu bu ağız yöresi içinde yer almaktadır. Bu yöreye mahsus özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Şimdiki zaman eki daha çok ya/-ye şeklindedir. Ancak az da olsa yo şekli de kullanılır: yapılıya yapılıyor (Türkeli-Paşalı), baḳıyan bakıyorum (Türkeli-Yazıcı), düşüye düşüyor (Türkeli-Işıklı), görüyo görüyor (Ayancık-Sansar), ekiyoduḳ ekiyorduk (Ayancık-Aliköy), Arka ve orta damak /ñ/ ünsüzü kendini muhafaza etmiştir: doñuz domuz (Ayancık-Tepecik), deñiz deniz (Ayancık-Aşağıköy), siñek sinek (Türkeli-Paşalı), ōlumuñ oğlumun (Türkeli-Satıköy), gelüsüñ gelirsin (Ayancık- Doğanlı), Teklik I. şahıs ekinde, ben zamirinin ekleşme sürecinde geçirdiği ben>-van/-ven>-yın/-yin/-yun/-yün>-ın/- in evrelerinin izlerini görmek mümkündür: yaluñuzuyun yalnızım (Ayancık-Hatip), cāhiliyin cahilim (Türkeli- Paşalı), savuruyon savuruyorum (Ayancık-Büyükdüz), biliyan biliyorum (Türkeli-Işıklı), 4. Geniş zaman ekinin 3. teklik hikâye birleşik zamanlı çekimlerinde görülen geçmiş zaman ünsüzü -/d/-, düşmüş; öndeki i- cevheri fiili ile de geniş zaman /a/, /e/ ünlüsü kaynaşarak uzamıştır: ekellēri ekerlerdi (Ayancık

4 Kemalpaşa), gidellēri giderlerdi (Türkeli-Işıklı), çekellēri çekerlerdi (Türkeli-Yazıcı), yapallārı yaparlardı (Ayancık-Kemalpaşa), duyallārı duyarlardı (Ayancık-Doğanlı), Geniş zaman birinci çoğul şahıs hikâye çekimleri āruḳ, -ērúḵ şeklinde yapılmaktadır: daḳāruḳ takardık (Türkeli-Işıklı), giyērúḵ giyerdik (Ayancık-Kemalpaşa), dilimlērúḵ dilimlerdik (Türkeli-Yazıcı), ıslāruḳ ıslardık (Ayancık-Hacıoğlu), 6. Kıyı kesimlerde -/g/,-/ğ/->-/v/- ses değişimi oldukça yoğundur: avaç ağaç (Türkeli-Işıklı), dovā dua (Türkeli-Oymayaka), bovazdan boğazdan (Ayancık-Doğanlı), çocuva çocuğa (Türkeli-Işıklı), Türkeli ilçesi ve köylerinde, alıntı kelimelerin ön sesi için /h/->/f/- değişimi oldukça sistemlidir: foni huni (Türkeli-Düzler), foca hoca (Türkeli-Işıklı), furma hurma (Ayancık-Tepecik), fızlı hızlı (Türkeli-Alagöz), furuz "horoz" (Türkeli-Kuzköy), foşaf "hoşaf" (Türkeli-Çatakören), fiseyin "Hüseyin" (Türkeli-Yeşiloba), Hikâye birleşik zamanlı ve bildirme ekli çekimlerde III. şahıs çekimlerin sonuna /n/ sesbirimi gelebilmektedir: düñün zamānı evüllüñe gelülēdin düğün zamanı evirliğe gelirlerdi (Türkeli-Sazkışla) tallada o bek çalışġanãıdın tarlada o pek çalışkandı (Ayancık-Hatip) III. Ağız Yöresi: Boyabat ve Saraydüzü ilçesinin geneli; Durağan ilçesinin Uzunöz köyünden Saraydüzü nün Fakılı köyüne kadar olan hattın batı kısmı; Türkeli ve Ayancık ilçelerinin güney kısımları bu ağız yöresi içinde yer almaktadır. Bu yöreye mahsus özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Şimdiki zaman eki -yo dur: açıyo açıyor (Boyabat-Ören), biliyon biliyorum, ġullanıyon kullanıyorum (Durağan-Aşağıkaracaören), Arka ve orta damak /ñ/ sesi kendini korumuştur: anız (Boyabat-Gazidere), yeñge yenge (Boyabat- Esentepe), öñ ön (Durağan-Dağdelen), çeñe çene (Durağan-Çöve), deñiz deniz (Durağan-Aşağıkaracaören), Zamir kökenli I. şahıs ekleri: -ın/-in/-un/-ün, -ız/-iz/-uz/-üz şeklindedir. 4. İç seste iki ünlü arası -/ḳ/->-/ḫ/- sızıcılaşması karakteristiktir: vaḫıt vakit (Durağan-Dağdelen), oḫudum okudum (Boyabat-Arıoğlu), doḫuz dokuz (Saraydüzü-Uluköy), aḫıllı akıllı (Boyabat-Salar), Hikâye birleşik zamanlı ve bildirme ekli çekimlerde III. şahıs çekimlerin sonuna /n/ sesbirimi gelebilmektedir: bizim adam bu işi iyi yapādın bizim adam bu işi iyi yapardı (Boyabat-Bürüm), o burıya çoo gelüdün o buraya çok gelirdi (Durağan-Dağdelen) 6. Falan, filan belgisiz zamirlerinin yerine neyin biçimi de görülür: araba neyin gelmedi. araba neyin gelmedi (Durağan-Ulupınar), bizde çocuḳ neyin yoḳ. bizde çocuk neyin yok (Boyabat-Salar), 7. Türkçenin eski dönemlerinden beri kararsızlık gösterip aynı eserlerde dahi ikili şekillerin yer alabildiği e/i ses nöbetleşmesi bu ağız yöresinde i tarafını tercih etmiştir: didi dedi (Gerze-Yamacık), yidim yedim (Gerze- Yamacık), itdúḵ ettik (Boyabat-Kurusaray), vidúḵ verdik (Saraydüzü-Tepeköy), alıvi alıver (Boyabat-Hıdırlı),... IV. Ağız Yöresi: Gerze ilçesinin güney bölgeleri, Dikmen ilçesinin tamamı ve Durağan ilçesinin Uzunöz köyünden Saraydüzü'nün Fakılı köyüne çekilecek bir çizginin doğu kısmı bu ağız yöresi içerisinde yer alır. Bu yöreye mahsus ağız özelliklerini ise şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Şimdiki zaman eki ya/-ye ve yo dur: bilmiya bilmiyor (Dikmen-Akçakese), görüyo musuñ? görüyor musun? (Durağan-Karataş), vuruyoḳ "vuruyoruz" (Durağan-Erduası), baḳıyoḳ "bakıyoruz" (Durağan-Ortaköy), Tekrarlı fiillerde kullanılan a/-e zarf-fiilinin yerine ı/-i/-u/-ü biçimi kullanılır: ırġalayı ırġalayı ġolum şişdi (Durağan-Alpuğan), sallayı sallayı onuñ içinde uyudu. (Durağan-Çerçiler), toplayı toplayı bıḳmadı. (Dikmen-Saray), 3. pr->-rp- ses aktarımı sistemlidir: yarpaḳ yaprak (Durağan-Kuz), torpaḳ toprak (Durağan-Karataş), kirpit kibrit (Dikmen-Saray), körpü köprü (Dikmen-Akçakese), Zamir kökenli I. şahıs ekleri: -ım/-im/-um/-üm, -ıḳ/-ik/-uḳ/-ük şeklindedir: yaparım yaparım (Durağan- Kirencik), yaparuḳ (yaparız) (Dikmen-Akgüney), o zamirinin ünlüsü daralmıştır: unnara onlara (Dikmen-Akçakese), urda orada (Durağan-Kuz), Arka ve orta damak /ñ/ sesi korunmuştur: geliyoñ mu? geliyor musun (Durağan-Kirencik), unuñ onun (Dikmen-Büyükdağ), doñuz domuz (Dikmen-Yeniköy), doñuz domuz (Durağan-Sofular), yüñ yün (Durağan- Çerçiler), Gelecek zaman ünlüsü yuvarlaklaşır: yapacoḳ yapacağız (Dikmen-Saray), (Durağan-Kızılcapelit), gelmeycoḳ "gelmeyeceğiz" (Gerze-Hacıselli), İç seste iki ünlü arası -/ḳ/->-/ḫ/- sızıcılaşması karakteristiktir: arḫası arkası (Dikmen-Akçakese), yaḫınlarna yakınlarına (Dikmen-Yeniköy), faḫıròımış fakirmiş (Dikmen-Akgüney), baḫıyın bakayım (Durağan- Çerçiler), halḫa halka (Durağan-Sofular), Kelime başı /p/-, /k/-, /t/- ünsüzleri bazı kelimelerde tonlulaşmayarak asli şekillerini korumuştur. Ayrıca bu eğilim genişleyerek bazı alınma kelimeleri de etkilemiş d- ve g- ünsüzlerini tonsuzlaştırmıştır: tolu dolu (Boyabat- Çeşnigir, Durağan-Yassıalan), pıçao "bıçak" (Durağan-Akçabük, Dikmen-Çanakçı), kök gök, hava (Durağan- Erduası), toḳu- doku- (Boyabat-Çukurhan), toḳudula dokudular (Gerze-Tatlıcak, Dikmen-Yumaklı), tiken diken (Boyabat-Tırnalı),

5 Tablo 1: Sinop Yerli Ağız Gruplarını Belirleyen Özellikler Tablosu SES ÖZELLİKLERİ I.BÖLGE II.BÖLGE III.BÖLGE IV.BÖLGE Şimdiki Zaman ekinin ses yapısı geliyi yapıyı geliya geliyo geliya geliyo ölm ñ sesinin durumu anız/ unun onun onuñ onun unuñ onun unuñ onun ḳ art damak sesinin durumu korunur: ḳ yaḳın korunur: ḳ yaḳın sızıcılaşır: ḫ yaḫın sızıcılaşır: ḫ yaḫın o zamiri o/u o o u unnar/onlar yaparım yaparıḳ onnar yaparın yaparız onnar yaparın yaparız unnar yaparım yaparıḳ Zamir kökenli I. şahıs ekleri Gelecek zaman yapacoo yapacaz yapacaz ekinin durumu yapacoo filan belgisiz zamiri filan filan neyin filan Metatez topraḳ topraḳ topraḳ torpaḳ Ön seste asli durumlar doḳu- doḳu- doḳu- toḳu- doku- h->f- değişimi hızlı fızlı hızlı hızlı Konuşulan Yerler Merkez, Gerze (kuzey), Erfelek (doğu) Türkeli, Ayancık, Boyabat (kuzey) Boyabat, Durağan (batı), Saraydüzü Durağan (doğu), Gerze (güney), Dikmen Sonuç Biz bu bildiride Türkiye Türkçesi Ağızları içinde gerek tarihi gerek coğrafi bakımdan önemli bir yere sahip Sinop ilinin, genel ağız özelliklerini vermeye çalıştık. Dört bölgeye ayırdığımız Sinop yerli ağızlarında I. bölge olarak adlandırdığımız yöre kendi il sınırları içinde kalarak bir adacık oluştururken II. bölge olarak nitelendirdiğimiz yöre batıda Kastamonu ilinin Çatalzeytin, Abana, Bozkurt ilçeleriyle birleşmektedir. III. bölge ise güneyde Kastamonu- Tosya ve Çorum un Kargı ilçesiyle birleşirken yine IV. bölge de doğuda Samsun Merkeze kadar ilerlemiştir. Sonuç olarak üzerinde çok az derleme ve incelemenin olduğu bu yöre için yaptığımız çalışmanın bir başlangıç niteliği taşıması ve ileride yapılacak başka kapsamlı çalışmalar için bir yön gösterici niteliği taşıması amaçlanmıştır. Çalışmada Kullanılan Çeviri Yazı İşaretleri Ünlüler [á] : Yarı kalın, düz, geniş /a/ ile /e/ arası ünlü [ó] : Yarı kalın, yuvarlak, geniş /o/ ile /ö/ arası ünlü [ú] : Yarı kalın, yuvarlak, dar /u/ ile /ü/ arası ünlü Ünsüzler /ġ/ : Arka damak /g/ ünsüzü /#/ : Orta damak /g/ ünsüzü /ḥ/ : Nefesli /h/ ünsüzü /ḫ/ : Tonsuz, orta damak, sızmalı /h/ ünsüzü /ḳ/ : Arka damak /k/ ünsüzü [ñ] : Damaklı /n/ geniz ünsüzü KAYNAKÇA ACAR, Ergün (2015). Kastamonu Yöresi Söz Varlığı, Ankara: Gazi Kitabevi. ACAR, Ergün (2016). Sinop Yöresi Söz Varlığı, Ankara: Gazi Kitabevi. İMER, Kâmile (2000). Türkçenin Ağızlarının Sınıflandırılmasında Temel Alınan Ölçütler, Türkçenin Ağızları Çalıştay Bildirileri, (hzl. A.Sumru Özsoy, Eser E. Taylan), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, s KARAHAN, Leyla (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KORKMAZ, Zeynep (1965). Eski Anadolu Türkçesindeki van/-ven, -vuz/-vüz Şahıs ve Bildirme Eklerinin Anadolu Ağızlarındaki Kalıntıları, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s KORKMAZ, Zeynep (1976). Anadolu Ağızları Üzerindeki Araştırmaların Bugünkü Durumu ve Karşılaştığı Sorunlar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s