Kelam-ı Kadimi in Anlam Haritası II Cuma, 29 Ocak :59. Tabiin

Transkript

1 Tabiin Tabiin, sahabenin birikimine varis oldu. Kur an ın anlaşılmasıyla alakalı bilgiyi onlardan aldı. Hangi ayetin nerede, ne zaman ve ne sebeple indiğini sahabeden öğrendi. İbn Abbas ın talebelerinden Mücahid, tefsiri öğrenme sürecini anlatırken şunları söyler: İbn Abbas a Kur an ı baştan sona üç defa arz ettim. Her ayette duruyor, Ona bunun nerede ve nasıl indiğini soruyordum. [45] Tabiinin tefsirde şöhret bulanları zamanla sahabeyle meseleleri mütalaa edecek konuma geldi. Mesela İkrime hocası İbn Abbas ın tefsirle alakalı bazı müşkillerini çözecek derecede ilmi bir derinliğe kavuştu. Bir defasında İbn Abbas Siz Allah ın helak edeceği veya şiddetli bir azaba uğratacağı bir kavme ne diye öğüt veriyorsunuz? [46] mealindeki ayeti tefsir ederken O kavim kurtuldu mu yoksa helak mı oldu bilmiyorum. dedi. Hadise üzerine İkrime hocasına kavmin kurtulduğunu delilleriyle açıkladı. İbn Abbas da mükafat olarak ona elbise hediye etti.[47] Bu devirde yaşayan insanlar sahabeye nisbetle saadet asrından daha fazla uzaklaştıklarından ayetler tefsire daha çok ihtiyaç duydu. Tabiin, bu ihtiyacı meşru ölçüler çerçevesinde karşılayabilmek için çok yönlü bir çalışma içerisine girdi. Mesala bu dönemin meşhur müfessirlerinden Mesruk tek bir ayetin tefsirini öğrenebilmek için Basra ya kadar gitti. Oraya varınca kendisine söz konusu ayeti tefsir eden şahsın Şam a seyahat ettiği söylenince hazırlandı, ayeti öğrenmek için o da Şam a gitti. İkrime de şöyle bir anekdot nakleder: Nisa Suresindeki Kim Allah yolunda hicret ederse, yeryüzünde gidecek çok yer de bulur, genişlik de. [48] ayetinde adı geçen sahabinin kim olduğunu buluncaya kadar tam 14 yıl araştırma yaptım.[49] 1 / 23

2 Tabiin Kur an ı tefsir ederken öncelikle Kur an a başvururdu. Eğer O nda açıklayıcı bir ayet bulamazsa Sünnet e, O nda da bulamazsa sahabenin açıklamalarına müracaat ederdi. Bütün bu aşamalar sonuçsuz kaldığında içtihat yapardı.[50] Tabiin, tefsir sürecinde Ehl-i Kitap tan rivayet edilen nakilleri de dikkate alırdı.[51] Okullaşmaya Doğru İslam Coğrafyası fetihlerle sürekli genişledi. Yeni bölgelerde sağlıklı bir İslami yapılanma ikame edebilmek için sahabe Medine den oralara hicret etti. Kimi vali, kimi kadı, kimi de muallim olarak görev yaptı. Özellikle alim sahabilerin gittiği şehirler halka açık birer üniversite statüsüne kavuştu. Müfessir sahabiler oralarda, ezberledikleri Kur an ı Hz. Peygamber den işittikleri hadislerle sayıları yer yer binlere ulaşan öğrencilere tefsir etti. Bu dönemde Mekke, Medine ve Irak ta (Küfe) [52] üç büyük tefsir okulu kuruldu. Bu okullar tefsirle alakalı sistematik çalışmalara zemin hazırladı. Tabiin Tefsiri Yeni müslüman olan milletlerin getirdiği soru ve sorunlara Arap olmayanların Kur an la tanışması da eklenince tefsire duyulan ihtiyaç ziyadesiyle arttı. Öyleki sahabe devrinde bir çok ayet tefsir edilmeden anlaşılırken tabiin kuşağında neredeyse hiç kimse bir müfessire 2 / 23

3 danışmadan ayetlerin anlamını idrak edemiyordu. Bu durum tabiini ayetleri daha fazla ve ayrıntılı bir şekilde tefsir etmeye sevk etti. Alimler tabiine ait tefsirin bağlayıcı olup-olmaması noktasında farklı kanaatler izhar etmektedir. Ahmed b. Hanbel den bu noktada iki görüş rivayet edilmiştir: İlki, kabul ikincisi ise, redd istikametindedir. İbn Akil in Şu be den naklettiği kendisinin de tercih edenler arasında yer aldığı görüş ise; tabiine ait tefsirin bağlayıcı olmadığı yönündedir. Ebu Hanife rivayetleri kıymetlendirirken şöyle demektedir: Öncelikle Kur an ın beyanı dikkate alınır. Onda bulunamazsa Sünnet e, onda da bulunamazsa sahabenin görüşüne müracaat edilir. Şayet sahabe kendi içinde fikir birliğine varamamış ise görüşleri arasından Kur an ve Sünnet e en yakın olanı alınır. Eğer sahabeden rivayet edilen bir görüş yoksa bu durumda -tabiin içtihadına itibar edilmez- yeni bir içtihat yapılır. [53] Bu görüş sahipleri davalarını şöyle delillendirmektedirler: Tabiin Hz. Peygamber den hiçbir şey işitmemiştir. Dolayısıyla onlara ait görüşün Peygamberden işitilmiş bir hadis farz edilip O na (s.a.v.) hamledilmesi söz konusu olamaz. Tabiin Kur an ın indiği bağlama da tanıklık etmemiştir. Bu yüzden ayetlerdeki İlahi muradı anlamada hata etmeleri ve delil olmayan bir referansı delil zannetmeleri mümkündür. Sonra sahabe gibi tabiinin adaletine de hükmedilmemiştir.[54] Tedvin dönemine ait müfessirlerin çoğuna göre tabiinin tefsirle alakalı malumatı dikkate alınır. Çünkü onlar tefsirle alakalı görüşlerinin önemli bir bölümünü sahabeden öğrenmiştir. Nitekim İkrime ve Katade şöyle demektedir: Kur an ı Kerim hakkında size anlattığım bütün bilgileri İbn Abbas tan öğrendim. [55], Kur an da hiçbir ayet yok ki onun hakkında sahabeden bir şey duymamış olayım. [56] Bunun içindir ki müfessirlerin neredeyse tamamı tabiine ait görüşleri onlara itimat ettiklerine vurgu yaparak eserlerinde nakletmişlerdir. 3 / 23

4 Tabiin, sahabe için kolaylıkla anlaşılabilen fakat sonraki dönem insanlarına kapalı kalan noktaları sahabeye sorarak tefsir literatürüne kazandırmıştır. Onlardan hemen her ayetle alakalı tefsirin rivayet edilmesi, yeni yapılan tefsirlerin meşruiyet alanını belirlemede ve La dini te villerin kabul görmemesinde etkili olmuştur. Tabiine ait tefsirlerin kıymetlendirilmesinde şöyle bir ölçü belirlemek isabetli olacaktır: Akılla bilenemeyecek konularda muhtemeldir ki tabiin görüşünü sahabeden, onlarda Hz. Peygamber den rivayet etmiştir. Bu cihetle tefsirlerinin kabul edilmesi gerekir. İctihata dayalı tefsirlerinin alınmasında ise sonraki müfessirler muhayyer kabul edilmelidir. Tedvin Vesilesiyle İslami ilimlerin tedvin dönemi Emevi Devleti nin sonları Abbasiler in ise ilk yıllarına tekabül eder.[57] Tefsir ile alakalı malumat bu dönemde ilk olarak hadis mecmuaları içerisinde kendini gösterir. Hadis toplamak için farklı şehirleri dolaşan alimlerin bir kısmı ziyaret ettikleri bölgelerde Allah Resulü sallellah-u aleyhi vesellem, sahabe ve tabiine nisbet edilen tefsirleri de çalışmalarına dahil ettiler. Rivayete dayalı kitabi tefsirin ilk adımları kabul edilen bu çalışmaların mimarları arasında şu isimler zikredilebilir: Yezid b. Harun es-sülemi (v. 117), Şu be b. Haccac (v. 160), Veki b. Cerrah (v. 197), Süfyan b. Uyeyne (v. 198).[58] Söz konusu alimler tefsiri, hadisin bir parçası olarak değerlendirdiler. Bu yüzden hadis rivayetinde kullandıkları sistemi tefsirde de geçerli kıldılar. 4 / 23

5 Tedvin döneminin ikinci önemli adımı tefsirle alakalı müstakil eserlerin telif edilmesidir. Böylelikle tefsir, hadisten ayrı, başlı başına bir disiplin olma özelliğine kavuşmuştu. Mushafın tertibi dikkate alınarak ilk defa her ayetin tefsiri yapıldı. Bu çalışmayı yapan müfessirlerin en meşhurları şunlardır: İbn Mace (v. 273), İbn Cerir et-taberi (v. 310), Ebubekir en-nisaburi (v. 318), İbn Ebi Hatim (v. 327), Ebu ş-şeyh b. Hibban (v. 369), Hakim (v. 405), Ebubekir b. Merdeveyh (v. 410).[59] Bu devirde kaleme alınan eserlerin ortak özelliği, tefsirin Allah Resulü sallallah-u aleyhi vesellem, sahabe, tabiin ve tabiini takip eden kuşaktan isnat yoluyla rivayet edilmesidir.[60] Müfessirlerin çoğu, rivayeti olduğu gibi nakleder, görüşler arasında tercihde bulunmazdı. Taberi, diğerlerinden farklı olarak tefsir ettiği ayetle alakalı görüşleri zikreder, Ebu Cafer der ki kaydıyla rivayetler arasında tercihte bulunur ya da kendi reyini belirtirdi. Gerektiği zaman da ayetlerin irabını yapar, mümkünse onlardan fıkhi hükümler çıkarırdı.[61] Tefsirin Kodları Zamanla tefsirin kodlarında yine değişmeler oldu. Yeni müfessirler zuhur etti. Bunlar öncekilerden farklı olarak isnatlarda ihtisara gittiler. Seleflerinden yaptıkları alıntıları sahiplerine nispet etmeden naklettiler. Bu, karışıklığa neden oldu. Sağlam görüş, problemli olanla bir birine girdi. Herkes aklına gelen görüşü nakletti ve ona itimat etti. Bunları takiben gelenler, bizden öncekiler zikrettikleri her görüşte mutlaka bir delile dayanmıştır zannıyla onlara ait ifadelerin doğruluk değerini araştırmadı. Öyle ki Gazaba uğrayanların ve sapıkların yoluna değil ayeti Allah Resulü, sahabe ve tabiinden gelen rivayette Yahudi ve Hrıstiyanlar olarak tefsir edilmesine rağmen onunla alakalı on farklı görüş ortaya çıktı.[62] 5 / 23

6 İhtisar eksenli çalışmalardan sonra tefsirin sınırları tekrardan genişledi. İhtilaflar çoğaldı. İfadelere mezhep taassubu tesir etti. Akli ilimlerle nakli ilimler birbirine karıştı. Her fırka ayetleri ideolojisini destekler şekilde tefsir etti. Müfessirler öncekilerin zıddına şahsi anlayışlara itimat ettiler. Her biri farklı bir yöneliş içerisinde yer aldı ve tefsirini hakim olduğu alanla sınırladı.zeccac, İbn Arabi gibi Arap Dili ne vukufiyetleriyle şöhret bulan alimlerin tefsirlerinde i rab, ihtamalli vecihler, nahivle alakalı kaideler, Hazin ve Sa lebi gibi nakilci kimliğe sahip müfessirlerin eserlerinde kıssalar, sahih ya da batıl olduğuna bakılmaksızın nakledilen haberler, Cassas ve Kurtubi gibi fakih alimlerin tefsirlerinde fıkıhla alakalı meseleler, Razi gibi mütekellim alimlerin tefsirlerinde kelami konular[63], İbn-i Arabi gibi mutasavvıfların tefsirinde işari yorumlar öne çıktı. Ehl-i Sünnet dışı fırkalara mensup Mu tezile den Ali b. İsa er-rummani, el-cübbai, Kadı Abdulcebbar, ez-zemahşeri, İmamiyye den Molla Muhsin el-kaşi gibi müfessirlerin eserlerinde fasit mezhepleri destekleyecek şekilde teviller ağırlığını hissettirdi.[64] Reye dayalı tefsir nakle istinat edene galip oldu. Peş peşe gelen asırlarda tefsir bu çizgide devam etti. Zemahşeri Vesilesiyle Sünnet ve Cemaat hassasiyetine sahip alimler Kur an ın Allah Resulü nün izah ettiği koordinatlar çerçevesinde anlaşılabilmesi için gelişen fikir akımlarına karşı tefsirin selameti için bir takım koruyucu önlemler aldılar. O gün itibariyle bu gereklilik arz etmekteydi. Çünkü her önüne gelen aklına geldiği gibi Kur an ı tefsir etmeye kalkışmaktaydı. Bozuk fırkalar İlahi muradı anlamak için değil de, meşrep ve davalarını desteklemek için tefsirle ilgileniyordu. Mesela Arap Dili ne vukufiyetiyle meşhur olan ünlü mu tezili müfessir Zemahşeri ceale fiilinin kesinlikle yarattı anlamına gelmediğini bilmesine rağmen mezhebini destekleyebilmek için ayetin anlamını tahrif ederek Keşşaf adlı tefsirine Hamd Kur an ı yaratan Allah a mahsustur. diye başladı.[65] Tacuddin es-subki Zemahşeri nin bidatçı kimliğiyle nübüvvet ve Ehli Sünnet e karşı olan saygısızlığını anlatırken şunları nakleder: Babam Takıyyuddin es-subki, onun tefsirini okurdu. Tekvir Suresi ndeki O şerefli bir elçinin (Allah tan alıp getirdiği) bir sözdür. [66] ayeti hakkında söylediklerini görünce ondan yüz çevirdi. Sebebu l-inkifaf an ikrai l-keşşaf (Keşşaf ı 6 / 23

7 Okutmaktan Geri Durmanın Sebebi) başlıklı bir yazı kaleme aldı. Orada şöyle dedi: Zemahşeri nin Tevbe Suresi ndeki Allah seni affetsin! [67] Tahrim Suresi ndeki Ey peygamber! Allah ın sana helal kıldığı şeyi niçin sen kendine haram ediyorsun? [68] ayetleri başta olmak üzere benzer diğer yerlerdeki ifadelerinde yaratılmışların en hayırlısı Efendimiz Hz. Muhammed e karşı söylediği edepsiz ifadeleri görünce Allah Resulü nden haya edip kitabını okutmaktan vaz geçtim. Her ne kadar eserinde bir takım faydalar ve eşsiz nükteler olsa dahi böyle yaptım. [69] Müfessirler, Zemahşeri gibi ideolojik takıntılardan kurtulamayan kişilerin tefsirlerinin zararlarını önlemek ve yeni yetişecek müfessirlerin önünü açmak adına Kur an ın nasıl bir kitap olduğunu, nelerden bahsettiğini, hangi ölçüler dikkate alınarak anlaşılabileceğini anlatan kitaplar telif ettiler. Bir anlamda Kur an ı anlamanın yol haritasını çıkardılar. Bundan gayeleri ise Allah Resulü ile başlayan Kur an ın anlaşılma sürecini meşru ölçüler çerçevesinde muhafaza etmekti. Ulum-u Kur an (Kur an ilimleri) diye şöhret bulan bu çalışmalar Mu tezile, İmamiyye gibi Ehl-i Sünnet dışı fırkaların Kur an anlayışının mesnetsiz isbat etti. Makalenin bu bölümünde Ulum-u Kur an dan bahsedip, onun Kur an ın doğru bir şekilde anlaşılmasına yaptığı katkıyı tahlil edelim: Kur an İlimleri Müslümanlar İslam ın ilk yıllarından günümüze kadar ayetleri İlahi murat istikametinde anlayabilmek için Kur an ı farklı açılardan tahlil etme gayreti içerisinde oldular. İslam ın erken yıllarında şifahi olarak yapılan bu ameliye tedvin faaliyetlerinin başlaması ile kitabi bir boyut kazandı. Kur an ı anlama cehdi hicri beşinci asırdan itibaren ise ulum-u Kur an (Kur an ilimleri) başlığı altında sürdürüldü. 7 / 23

8 Ulum-u Kur an, Kur an ın doğru bir şekilde anlaşılması için gerekli olan bütün ilimleri kapsar. Bu yüzden izafet terkibi halinde kullanılan ulum-u l-kur an ifadesinin ilk parçası olan ulum/ilimler tekil değil de, çoğuldur. Bu durumda Kur an ilmleri; Kur an la ilgili bütün bilgi ve ilimlere işaret eder. [70] Tefsir başta olmak üzere Kur an ın inmesi, toplanması, tertibi, yazıya geçmesi, kıraati, i cazı, mecaz ifadeleri, i rabı, ayetlerin iniş sebepleri, Mekki-Medeni oluşları, nasih-mensuh, muhkem-müteşabih, gibi bir çok mesele ulum-u Kur an bağlamında değerlendirilir. Kur an ın Anlaşılması Bağlamında Kur an İlimleri Allah Resulü (s.a.v.) Kur an a dair hiç kimsenin bilemeyeceği inceliklere vakıftı. Muhkem den müteşabih e, nasih ten mensuh a i caz dan i rab a kadar Kur an ilimleri kapsamına giren her konu ilk olarak O nun kalbinde anlam buldu. Efendimiz (s.a.v.) tebliğ ettiği vahyin anlaşılmasına son derece önem verdi. Buna rağmen anlaşılmayan ayetler olduysa hususi açıklamalarda bulundu. Neticede zihinlerde Kur an ilimleriyle alakalı bir çok mesele birikti. Sahabe Kur an ilimleriyle alakalı tesbit ve terkip ettikleri malumatı şifahi olarak tabiine aktardı. Onlar da aynı yolu takip ettiler; Kur an ilimleri hadis gibi işitme yoluyla alınıp, rivayet tarikiyle sonraki kuşaklara nakledildi. İlim, hafızalardan sahifelere geçinceye yani tedvin faaliyeti başlayıncaya kadar böyle devam etti. 8 / 23

9 Kur an ilimlerinin kayda geçme süreci ilk olarak Hz. Ali nin Ebu l-esved ed-düeli ye nahiv ilmiyle alakalı malumatı bir araya getirme emrini vermesiyle başladı. Emeviler döneminde tedvin faaliyetleri hız kazandı. Alimlerin ölümü ile ilmin kaybolmasından endişe eden Ömer b. Abdulaziz hadislerin toplanmasını emretti. Abbasiler dönemine gelindiğinde tedvin çalışmaları din ilimlerinde olduğu gibi Arap Dili ve felsefi ilimlerde de kendini gösterdi. Bu bağlamda bir çok eser kaleme alındı. Tedvin sürecinde Kur an ilimleri içerisinde ilk kayda geçen şüphesiz ki tefsirdir.[71] Çünkü o, Kur an ın anlamanın anahtarıdır. Hükümleri tesbit etmek, helal ve haram disiplinini bilmek tefsire bağlıdır. Tabiin devrinin hemen akabinde bir çok tefsir kaleme alındı. Fakat bunlar içerisinde Kur an ın anlaşılmasına en ciddi katkıyı sağlayan İbn Cerir et-taberi nin tefsiridir. Taberi oldukça hacimli olan eserinde ilk defa tefsiri rivayet ve dirayet boyutuyla ele aldı. Taberi Tefsiri Kur an ın anlaşılmasında bir milat oldu. Ondan sonra irili ufaklı çok sayıda tefsir yazıldı. 9 / 23

10 Bu dönemde Kur an ilimlerinin her çeşidi ile alakalı müstakil kitaplar telif edildi. Çok yönlü bir anlama faaliyeti başlatıldı. Her alim uzmanlık alanına göre Kur an ın anlaşılmasına katkıda bulundu. Bu çerçevede Buhari nin Hocası Ali b. el-medini (v. 234) ayetlerin iniş sebebi ile alakalı eser telif etti. Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam (v. 224) nasih-mensuh ile ilgileri bilgileri bir araya getirdi. İbn Kuteybe (v. 276) müşkil ve garib ifadelerle alakalı kitap yazdı. Rağıb el-isfehani (v. 502) Kur an daki kelimeleri açıklayan meşhur çalışmasını yaptı. er-rümmani (v. 384) el-hattabi (v. 388) ve Bakillani (v. 403) gibi alimler Kur an daki i caz ı ihtiva eden kitaplar yazdı. İbn Kuteybe, eş-şerif er-rezi ve İz b. Abdisselam ( v. 660) Kur an daki mecaz ifadeleri bir araya getirdi. Kıraatle alakalı Ebu Bekir Ahmed b. Mücahid (324), es-sehavi (v. 643), İbn Cezeri (v. 833), yeminlerle alakalı İbn Kayyım el-cevzi (v. 751), misallerle alakalı Ebu l-hasan Maverdi (v. 450), cedelle ilgili Necmeddin et-tufi (716) eser telif etti. Her bir çalışma Kur an ı kendi zaviyesinden izaha çalıştı. Bütün yönleriyle Kur an Müslümanların zihin dünyasına onu anlayabilecekleri şekilde taşındı. İlk Ulum-u Kur an Zamanla bütün Kur an ilimlerini bir araya getiren ve ulum-u Kur an başlığını taşıyan eserler yazıldı. İlk defa bu adla telif edilen kitap Ebu l-ferec b. el-cevzi nin (v. 597) Fünunu l-efnan fi Ulumi l-kur an isimli eseridir.[72] Bedruddin Muhammed b. Abdillah ez-zerkeşi nin (v. 794) el-burhan fi Ulumi l-kur an adlı kitabı ise bu alanın ilk en hacimli çalışmasıdır. İmam Suyuti nin Kur an ilimleri, Kelam-ı Kadim in hakkıyla anlaşılmasına yardımcı oldu. Müfessirler bu ilimler vesilesiyle Kur an ın ilk muhatabının kim olduğunu, nasıl bir ortamda indiğini, neler ihtiva ettiğini, sure ve ayetlerinin nasıl tertip edildiğini, hangi yönüyle mu ciz olduğunu, mantuk ve mefhumun ne tür özellikler taşıdığını öğrendiler. (v. 911) el-burhan dan da istifade ederek telif ettiği el-itkan, Kur an ilimleri ile alakalı telif edilen en sistematik eserdir. Müslümanların Kur an ı anlama gayretlerine paralel olarak Kur an ilimleri ile alakalı telif edilen eserler keyfiyet ve kemiyet itibariyle gelişme gösterdi. Özellikle yakın dönemde kaleme alınan eserlere oryantalistlerin Kur an çerçevesinde oluşturdukları şüpheleri yok edecek bilgileri içeren başlıklar ilave edildi. Mesela Kur an ın Arapça nın dışındaki dillere tercüme edilmesi meselesi muasır kitapların bir çoğuna dahil edildi.[73] 10 / 23

11 Kur an ilimleri, Kelam-ı Kadim in hakkıyla anlaşılmasına yardımcı oldu. Müfessirler bu ilimler vesilesiyle Kur an ın ilk muhatabının kim olduğunu, nasıl bir ortamda indiğini, neler ihtiva ettiğini, sure ve ayetlerinin nasıl tertip edildiğini, hangi yönüyle mu ciz olduğunu, mantuk ve mefhumun ne tür özellikler taşıdığını öğrendiler. Kur an ilimleri bir anlamda anahtar vazifesi gördü. Bunun içindir ki Taberi, Kurtubi, Alusi gibi büyük müfessirler eserlerinin baş taraflarında hatırı sayılacak şekilde Kur an ilimlerine yer ayırdı. Bu alanda en derli-toplu eseri kaleme alan Suyuti de, eserini, tefsirine bir mukaddime olarak kaleme aldığını söyler.[74] Kur an ilimlerini tahsil eden kişi İslam düşmanlarının Kur an-ı Kerim etrafında ihdas ettikleri yalan ve iftiralara karşı güçlü bir silahla donanmış olur. İslam ın esası olan Kur an ı savunmanın ümmetin, özellikle de alimlerin en önemli vazifelerinden biri olduğu düşünüldüğünde bu ilimlerin önemi daha da artmaktadır.[75] Müfessir Olmak Neleri Bilmeyi Gerektirir? Kur an anlaşılmak için gönderilmiştir. Bu yüzden aklı olan herkes ayetlerin önemli bir bölümünü anlar. Anlaşılan ayetler üzerinde düşünmek zihinlerde yeni inkişaflara zemin hazırlar. Bu sayede Allah Teala onlara anlama ameliyesini kolaylaştırır: Andolsun biz, Kur an ı düşünüp öğüt almak için kolaylaştırdık. Var mı düşünüp öğüt alan. [76] Fakat düşünmek Kur an ı anlamak için yeterli değildir. Zira yeterli olsaydı Allah, Resulü nü açıklayıcı olarak göndermezdi. O halde düşünmek Kur an ı anlamanın en düşük mertebesidir. Onu, ilahi murat çerçevesinde anlayabilmek için bilinmesi gereken ilimler vardır. Suyuti bunları 15 olarak belirlemiştir: Arap Dili, Nahiv ve Sarf (Gramer ve Dil Bilgisi), kelimelerin türeyişlerinden bahseden ilim (iştikak), meani, beyan, bedi, kıraat, akaid ve kelam, fıkıh usulü, ayetlerin iniş sebepleri ve kıssalar, naih-mensuh, fıkıh, sünnet ve nevhibe ilmi.[77] Müfessir Nelerden Sakınmalıdır? 11 / 23

12 Kur an ı anlamaya gayret eden müfessirin hataya düşmemesi ve ayetlerin anlamını çarpıtmaması için sakınması gereken bir takım hususlar vardır. Bu bağlamda şunlar söylenebilir: 1. Müfessir Arap Dili nin kurallarını, akaidin temel esaslarını ve tefsir için gerekli olan ilimleri bilmeden Allah ın muradını açıklamaya kalkışmamalıdır. 2. Müteşabih gibi, kesin bilgisini Allah Teala nın zatına tahsis ettiği meseleleri ve sır olduğu bildirilen gaybi hakikatleri tefsir etmeye dalmamalıdır. 3. Ayetleri hevası istikametinde tefsir etmemelidir. 4. Bozuk mezhebi asıl, tefsiri ise tabi yaparak yanlışları doğrulayan bir tefsirden uzak durmalıdır. 12 / 23

13 5. Delil olmadan Allah ın muradı şöyle şöyledir dememelidir.[78] Kur an ı Kerim böyle bir yaklaşımın Şeytan ın telkinleri sonucu gerçekleştiğini söyler: O size Allah a karşı bilmediğiniz şeyleri söylemenizi emreder. [79] 6. Hangi ayetin nasıl bir anlayış sistemi ile ne kadar anlaşılabileceğini bilmeli ve en sonunda Allah-u a lem (en iyisini Allah bilir) demeli yani tefsirinin muradı ilahi olduğunu iddia etmekten uzak durmalıdır. Farklı Anlayışların Şekillendirdiği Tefsir Usulleri Müfessirlerin Kur an ın farklı yönlerini dikkate almaları değişik tefsir anlayışlarının oluşmasına zemin hazırladı. Asırların geçmesine rağmen ortak kaygılara ve müşterek yönelişlere sahip tefsir tarzları hep aynı kaldı. Farklı tefsir anlayışlarının oluşum ve istikrarında müfessirlerin meslekleri belirleyici oldu. Hadisle uğraşanlar rivayet, akli ilimlerde mahir olanlar ictihat sufi eğilimlere sahip olanlar işari tefsire fakihler de ahkama ağırlık verdi. Tabi bunu yaparken benimsedikleri mezheplerin kriterlerini desteklemeyi de ihmal etmediler. Bu çerçevede Ehl-i Sünnet, ayetlerle alakalı rivayetlere ve zahir anlama sıkı sıkıya bağlı kalırken Şia ve Mu tezile başta olmak üzere topyekün ehl-i dalalet lafzın müsaade etmediği tefsirlere tevessül etti. 13 / 23

14 Müfessirlerin yönelişlerine göre yapılan tefsirleri şu şekilde sıralamak mümkündür: Rivayet Tefsiri Rivayet tefsirine me sür veya nakli tefsir de denir. Ayeti bir başka ayet, sahabe ve tabiinden[80] gelen rivayet ile ilahi murat çerçevesinde açıklamaya rivayet tefsiri denir.[81] Rivayet tefsiri saadet asrından itibaren sürekli gelişme göstermiştir. Çünkü İslam coğrafyasının genişlemesi, değişik din ve kültürlere mensup milletlerin İslam la tanışması beraberlerinde yeni sorunlar getirmişti. Sahabe, vahiy kültürünün bilinç altına yerleştirdiği birikimle ayetleri açıklamaya çalıştı. Tabiin de sahabeden öğrendiği bu yöntemi aynen takip etti. Rivayet tefsiri nakil merkezli olduğundan diğer tefsirlere nispetle oldukça az ihtilaf içerir. O ihtilafların çoğunluğu da özde aynı, ibarede farklıdır. Mesala Fatiha daki doğru yol terkibini bir grup alim Kur an olarak tefsir ederken diğer bir grup İslam olarak açıklamaktadır. Gerçekte bu iki tefsir aynıdır. Zira İslam Kur an a ittiba dan ibarettir. Fakat her biri doğru yol un ayrı bir vasfına dikkat çekmektedir.[82] 14 / 23

15 Rivayet tefsirinin uydurma haber, İsrailiyyat ve isnatların hazfi[83] gibi zafiyet noktalarından beri olması durumunda kabul edilmesi vaciptir.[84] Çünkü bilgiye ulaşmanın en sağlıklı yolu rivayetleri dikkate alarak yapılan tefsirdir. Hadis mecmualarının kitabu t-tefsir fasıllarında rivayet tefsiriyle alakalı hadisleri toplu halde bulmak mümkündür. En meşhur rivayet tefsiri ise Muhammed b. Cerir Taberi nin Camiu l-beyan fi Te vili l-kur an adlı eseridir. Dirayet Tefsiri Dirayet tefsiri Re y ya da ma kul tefsir diye de bilinir.[85] Arap Dili, söz sanatları, lafızların manaya delalet yönleri, cahiliyye şiiri, ayetlerin iniş sebepleri, nasih-mensuh başta olmak üzere tefsir için gerekli olan bütün ilimlere vakıf olan müfessirin Kur an ı içtihadıyla tefsir etmesine dirayet tefsir i denir.[86] Tefsir için gerekli olan altyapıya sahip, cehalet ve dalaletten uzak, ilahi gayeye uygun davranan müfessirlerin Kur an ı anlama noktasında ortaya koydukları içtihatlar dirayet tefsiri nin muteber olan kısmını oluştururlar. Bu nev i tefsirlerde izlenmesi gereken usul şu şekilde olmalıdır: Müfessir öncelikle ayetin tefsirini Kur an da, onda bulamadığı takdirde Sünnet te aramalıdır. Çünkü Sünnet Kur an ı tefsir eder. Hakikati bu iki kaynakta arama faaliyeti netice vermezse müfessir sahabenin sözüne müracaat eder. 15 / 23

16 Müfessir ayetin anlamını Kur an, Sünnet ve sahabe sözünden elde edemediği takdirde aşağıdaki sisteme riayet ederek içtihat eder: Tefsir, ihtiyaç duyulandan az, maksada uygun olmayacak şekilde de fazla olmamalıdır. Ayete mutabık olmalıdır. Mecaz anlam, hakiki mananın kabulünün mümkün olmadığı durumlarda söz konusu edilmelidir. Kelamın siyakına, ayetler arasındaki münasebete, ayetlerin iniş sebeplerine riayet edilmeli, kozmoloji, sosyal hayatın ve tarihin kanunları göz önünde bulundurulmalıdır. Tefsirin Allah Resulü nün (s.a.v.) söz, fiil ve takririne uygun olması ihmal edilmemeli, ayetin farklı ihtimalleri haiz olması durumunda manalar arasında tercih yapılmalı, müfret lafızların Hz. Peygamber zamanındaki kullanımları dikkate alınmalıdır.[87] Yukarıdaki kriterleri dikkate almayan kişilerin arzu ve ideolojilerine göre Kur an ı tefsir etmeleri, Allah Teala nın bilinmesini kendine özel kıldığı meselelere dalıp kesin bir dille bu ayetin anlamı şöyle şöyledir demeleri dirayet tefsiri nin yerilen kısmını oluşturur.[88] Allah Resulü nün kişinin mücerred aklıyla Kur an ı açıklamasını kıymetlendirirken ifade buyurduğu Kim kendi görüşü ile Kur an ı tefsir ederse cehennemdeki yerini hazırlasın. [89] hadisi bu nev i müfessirlere şamildir. İslam ın erken asırlarından bu tarafa tedavülde olan dirayet tefsiri sayesinde Kur an ın etkin bir şekilde hayata müdahil kalması mümkün olmuştur. Çünkü ayet ve hadisler sınırlı, buna mukabil hayatın ürettiği sorunlar namütenahidir. Bu durumda içtihat kaçınılmaz olmaktadır. Dirayet tefsiri tarih boyu bu vazifeyi ifa etmiştir. 16 / 23

17 İslam dünyasını kuşatan sıkıntıları giderecek, buna mukabil yeni açılımlar getirecek olan dirayet tefsiri zamanın ürettiği problemlere göre kısmi farklılıklar arz etmiştir. En meşhur dirayet tefsiri Fahruddin er-razi nin, Mefatihu l-ğayb adlı eseridir. İşari Tefsir Sadece tasavvuf erbabına malum olan bir takım gizli işaretlerle Kur an ı te vil etmeye işari tefsir denir.[90] İlahi ilhama muhatap olan sufilerin zihinlerinde Kur an ın ince manaları inkişaf eder. Bu vesile ile Kur an daki bir takım sırlara müdrik olurlar. İşari tefsir de müfessir ayetin taşıdığı zahir anlamın dışında başka bir mana görür ki bu, sadece Allah ın kalbini açtığı, basiretini aydınlattığı kişilere malum olur.[91] İşari tefsir araştırma ve öğrenme ile elde edilmez. O, takva ve istikametin neticesi olan Vehbi bir bilgidir.[92] Şu ayette bu manayı teyit etmektedir: Allah a karşı gelmekten sakının. Allah size öğretiyor. Allah her şeyi hakkıyla bilendir. [93] Allah Teala nın ilham yoluyla ilim verdiği kulların Kur an ı Kerim deki sırları keşfetmeleri diye de tarif edilen işari tefsir ile, Kur an ın anlamlarını tahrif eden Batini mezhebine mensup mürtetlerin tefsir anlayışları gece ile gündüz kadar farklıdır. Şöyle ki, sufiler zahir mananın ortaya çıkarılmasını destekler hatta o asıldır derler. Onlara göre Öncelikle zahir anlamı bilmek 17 / 23

18 gerekir. Onu iyi bir şekilde bilmeden Kur an ın sırlarını anladığını iddia edenin durumu eve kapısından girmeden iç direğe ulaşacağını iddia eden adamın anlayışına benzer. [94] Batiniler ise sufilerin zıddına zahir anlamın kesinlikle talep edilmediğini, Kur an ın asıl hedefinin batın anlam olduğunu iddia ederler. Batinilerin bu anlayışlarının arka planında İslam ın hükümlerini ortadan kaldırma düşüncesi vardır. Bu da küfürdür. Nitekim Allah Teala şöyle buyurmaktadır: Ayetlerimiz konusunda (yalanlama amacıyla) doğruluktan sapanlar bize gizli kalmaz. O halde kıyamet gününde ateşe atılan mı, yoksa güven içinde gelen kimse mi daha iyidir? [95] Ayrıca Batiniler ayetin tek anlamının batini tefsir olduğunu iddia ederler. Sufiler ise ayetin tek anlamının işari mana olduğunu söylemedikleri gibi zahir anlamı da ikrar etmekten geri durmazlar.[96] Tefsir, şartları ve sınırlarıyla bütünlük arz eden bir disiplindir. Onları ihmal ya da ihlal eden her anlama usulü, tebyinden ziyade tahrife yatkındır. Batini tefsirde lafız aynı kalmasına rağmen, lafzın yüklendiği mana bütünüyle ihmal edilmektedir. Bu açıdan Batini tefsir tahrif, işari tefsir ise tebyin dir. Hadisenin bu boyutunu tespit eden müfessirler İşari tefsirin meşruiyetini aşağıdaki şartların varlığına bağlamışlardır: Tefsir Kur an ın nazmından anlaşılan mana ile çelişmeyecek; Tek anlamın işari mana olduğu iddia edilmeyecek; Ayetin iç tutarlılığına dikkat edilecek, zorlama tefsirler yapılmayacak. Mesala Ankebut Suresi nin tefsirinde yapıldığı gibi Allah muhsinlerle beraberdir. [97] mealinde ki ayette yer alan lemaa ifadesini lemmaa okuyup parıldatmak manasında fili mazi, muhsinin kelimesini de meful olarak alıp işari tefsir adına ortaya saçma sapan bir beyan sunulmayacak; Tefsire şer i ya da akli bir muarız olmayacak; Onu teyit eden şer i bir kanıt mevcut olacak.[98] Yukarıdaki şartlara sadık kalan sufi alimler Kur an ın iç manalarını keşfetme noktasında verimli çalışmalar telif ettiler. Onlar vasıtasıyla Kur an ın vicdanlara konuşan boyutu gün yüzüne daha 18 / 23

19 bir berrak çıktı. Meşru ölçüler dahilinde kaleme alınan işari tefsirler in en meşhuru Şihabuddin Muhammed el-alusi nin Ruhu l-meani adlı eseridir. Yakın Dönem Tefsir Usulleri Yakın döneme kadar müfessirlerin Kur an anlayışları mevcut üç usul çerçevesinde cereyan etmiştir. Fakat modern zamana gelindiğinde malum tefsir tarzları aşılarak, müsteşriklerin geliştirdiği mantık örgüsününde etkisiyle yeni tefsir yaklaşımları benimsenmiştir.[99] Benimsenen yeni tefsir tarzları İslam geleneğinin usul ve tefsiriyle çelişince, meşruiyet problemi yaşanmış, modernist tefsirciler Ulum-u Kur an a dair yazılan eserleri ve bu eserler dikkate alınarak telif edilen tefsirleri farklı açılardan eleştiri konusu yaparak kendilerine yol açmaya çalışmışlardır. İslam coğrafyasının çeşitli bölgelerinde bu anlayışta bir çok eleştiri neşredilmiştir. Ulum-u Kur an ın tenkit edilişi, kamuoyunda yeni yaklaşımları dikkate alan bir tefsir usulünün geliştirilmesinin ihtiyaç olduğu hissini uyandırmıştır! Klasik tefsir usulüne başkaldırı tarzında gelişen yeni yaklaşımların önerdikleri köklü değişiklikler içinde; Muhammed Abduh un İctimai [100], Seyyid Ahmed Han ın Modernist [101], Emin el-huli nin Edebi [102] ve öncülüğünü Fazlurrahman ın yaptığı Tarihselci tefsir anlayışları önemli bir yer tutmaktadır. Sonuç 19 / 23

20 Kur an ı murad-ı ilahi çerçevesinde anlayan alimler bir ayeti tefsir ederken önce Kur an a, sonra Sünnet e ardından sahabenin sözüne müracaat ettiler. Sahabeye öğrencilik yapmaları hasebiyle tabiinin tefsirini de dikkate aldılar. Tedvin dönemiyle kitabi bir yapıya kavuşan tefsir ilmi Kur an ilimleri nin bir araya getirilmesi ile sistematik bir yapıya kavuştu. Kötü niyetli insanların Kur an ı mana itibariyle tahrif etmelerinin önüne geçebilmek için de müfessirle alakalı ilmi ve ahlaki yeterlilikler tespit edildi. Böylece tefsirin Allah Resulü ile başlayan saf çizgisi muhafaza edilmiş oldu. Tefsirdeki klasik sistemenin terk edilmesi çok yönlü bir rekakete zemin hazırladı. Kimin neye dayanarak konuştuğu, niçin ret ya da kabul ettiği somut verilerini kaybetti. Tefsir ilmi özellikle ilk üç kuşak itibariyle bir birine merbut küpler gibidirler. Birinin devre dışı bırakılmasıyla bütün sistem alt üst olur. Hadiseyi Yunus un şu dörtlüğü ne de güzel ifade etmektedir: Yerden göğe küp dikseler, 20 / 23

21 Birbirine bende etseler, Altından birin çekseler, Seyreyle sen gümbürtüyü. Tefsirin meşru ölçüler dahilinde devam edebilmesi küplerin yerli yerinde durması ile yakından alakalıdır. Dipnotlar: [45] İbn Hacer, Tehzibu t-tehzib, X, 42; ez-zehebi, a.g.e., I, 79 [46] Kur an, A raf(7): 164. [47] İbn Hacer, Tehzib, VII, 265; Zehebi, a.g.e., I, 84. [48] Kur an, Nisa(4): 100. [49] Kurtubi, a.g.e., I, 21. [50] ez-zehebi, a.g.e., I, 76. [51] İsrailî bilgi ile alakalı İslam ın tavrı şu şekildedir: İslam ın doğruladığı kabul, tekzip ettiği reddedilir. Bunun dışındakilerde ise tevakkufta bulunulur. Bkz. Muhammed Zahid Kevseri, Nazra Abira fi Meza imi men Yünkiru Nuzüle İsa (a.s.) Kable l-ahira, Kahire, 1987, s. 49. [52] Zurkani, a.g.e., II, 20. [53] Şihabuddin Ahmed b. Hacer Heytemi Mekki, el-hayratu l-hisan, Daru l-erkam, Beyrut, ty., s. 62. [54] ez-zehebi, a.g.e., I, 96. [55] Suyuti, a.g.e., II, 243. [56] ez-zehebi, a.g.e., I, 96. [57] Kattan, a.g.e., s [58] Suyuti, a.g.e., II, 243; ez-zehebi, a.g.e., I, 104; Kattan, a.g.e., s [59] ez-zehebi, a.g.e., I, 105; Kattan, a.g.e., s [60] ez-zehebi, a.g.e., I, 105; Kattan, a.g.e., s [61] Bkz. Taberi, a.g.e., I-XII. [62] Bir takım tasarruflarla özetlenerek alınmıştır; Suyuti, a.g.e., II, 243; ez-zehebi, a.g.e., I, 107; Kattan, a.g.e., s [63] Suyuti, a.g.e., II, 243-4; Kattan, a.g.e., s [64] Kattan, a.g.e., s [65] Ceale fiilini Allah Kur an ı indirdi yerine yarattı anlamında tefsir eden Zemahşeri, insanların eserine rağbet etmemesi üzerine yarattı kelimesini daha sonra indirdi şeklinde değiştirmiştir. Bkz. Ebû l-kasım Carullah Muhammed b. Ömer Zemahşeri, el-keşşâf an Hakâiki t-tenzil ve Uyuni l-akâvil fî Vucuhi t-te vil, Daru l-ma rife, Beyrut, ty, I, 3; ez-zehebi, 21 / 23

22 a.g.e, I, 304. [66] Kur an, Tekvir(81): 19. [67] Kur an, Tevbe(9): 43; Bu, suç işlemeden kinayedir. Çünkü ayette geçen el-avf kelimesi suç işlemenin müradifidir. Bu durumda ayetin anlamı şöyle olur: Hata ettin. Ne kötü bir şey yaptın. Keşşaf, a.g.e., II, 192. [68] Kur an, Tahrim(66): 1; Zemehşeri bu ayetin tefsirinde şöyle demektedir; Bu, Hz. Peygamberden sadır olan bir zelledir. Çünkü hiç kimsenin Allah ın helal dediğini haram kılma yetkisi yoktur. Zira O, helal kıldığını kendisinin bildiği bir hikmet ya da maslahattan dolayı helal yapmıştır. Haram kılması da maslahatı mefsedete döndürmesidir. Bkz. Keşşaf, a.g.e., IV, 125. Ayetin soru formunda gelmesinin nedeni azarlamak (tevbih) için değil yapılan işin illetini öğrenmek içindir. Tıpkı Maide (5/116) Suresinde ki Ey Meryem oğlu İsa! Sen mi insanlara Allah ı bırakarak beni ve anamı iki ilah edinin dedin? diyecek ayetinde olduğu gibi. Bu ayette sorunun öncesinde afv vardır. Afv ile azarlama bir arada olmaz. Zira azarlayan affetmez. Azarlama bir nev i cezalandırmadır. Halbuki Allah Teala affettiğini bildirmektedir. Bkz. Abdulvehhab b. Ahmed b. Ali eş-şa rani, el-yevakit ve l-cevahir fi beyani Akaidi l-ekabir, Beyrut, 2003, I, 243. Burada Zemahşeri nin zannettiği gibi Allah Resulü nün helal olan bir şeyi haram kılması yok ki hadise muhalefet ve günah olarak değerlendirilsin. Sadece Hz. Peygamber (ayetin sebeb-i nüzulüne göre) hanımlarının hatırı için bazı şeyleri yapmaktan uzak duracağını belirtmiştir. Zemahşeri nin hadiseyi helal olan bir şeyi haram kılmak olarak değerlendirmesi nübüvvet makamına karşı olan saygısının eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Bkz. Sabuni, a.g.e., III, 407. [69] Suyuti, a.g.e., I, 8. [70] el-ak, a.g.e., s.39; Ebu Şehbe, a.g.e., 25. [71] Suyuti, a.g.e., II, 243. [72] Daha farklı tesbitler için bkz. Ebu Şehbe, a.g.e., s. 35. [73] Bkz. Ebu Şehbe, a.g.e., s [74] Suyuti, a.g.e., I, 8. [75] Bkz. Ebu Şehbe, a.g.e., 27. [76] Kur an, Kamer(54): 17. [77] Suyuti, a.g.e., II, 221-2; Zurkani, a.g.e., II, 46; ez-zehebi, a.g.e., [78] ez-zehebi, a.g.e., I, 196. [79] Kur an, Bakara(2): 169. [80] Tanıma tabiinden nakledilen açıklamaların da eklenmesi rivayet tefsirlerinde tabiin görüşlerinin de kullanılmasından dolayıdır. Bkz. Taberi, a.g.e., I-XII. [81] Bkz. Zurkani, a.g.e., II, 14; ez-zehebi, a.g.e., I, 112; Kattan, a.g.e., s. 358; İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1993, s [82] Kattan, a.g.e., s [83] ez-zehebi, a.g.e., I, 115. [84] Kattan, a.g.e., s [85] Sabuni, a.g.e., s [86] ez-zehebi, a.g.e., I, 147. [87] Özetlenerek alınmıştır. Bkz. Zurkani, a.g.e., II, 53-54; ez-zehebi, a.g.e., I, [88] Bkz. Sabuni, a.g.e., s [89] Tirmizi, Tefsir, IV, [90] Zurkani, a.g.e., II, 67. [91] Sabuni, a.g.e., s [92] Sabuni, a.g.e., s [93] Kur an, Bakara(2): 282. [94] Suyuti, a.g.e., II, 237. [95] Kur an, Fussilet(41): 40. [96] Suyuti, a.g.e., II, 237. [97] Kur an, Ankebut(29): 69. [98] Zurkani, a.g.e., II, 69. [99] M Said Şimşek, Gününmüz Tefsir Problemlemleri, Kitab Dünyası, Konya, ty., s ,157. [100] Temelde pozitivist bilim mantığına karşı olduklarını söylemelerine rağmen ayetleri söz konusu mantık çerçevesinde açıklamaya özen gösteren İctimai Tefsir Anlayışının en uç örneklerinden bir tanesi Muhammed Abduh un Fil Suresi tefsiridir. Abduh, söz konusu 22 / 23

23 sürenin tefsirinde Ebabil Kuşlarını önce sinek ardından mikrop, taşları da sineklerin ayaklarına bulaşan toz zerreleri olarak tevil eder ve bunu garip bir şekilde rivayetlerin ittifak ettiği bir husus olarak niteler. Ayrıntı için bkz: Muhammed Abduh, Tefsiru Cuz i Amme, Matbaatu ş-şa b, Mısır, ty., s.118 vd. [101] Temelinde Allah ı inkar yatan doğa bilimiyle, Allah ın vahyi Kuran ı anlamaya çalışan ve bunu sistemleştirebilmek için İngilizlerin desteğiyle 1875 de Aligarh de Mohammadan Anglo-Oriental College adıyla -daha sonraları üniversiteye dönüşen- bir kolej kuran Ahmed HanR 23 / 23