HAŞIL REÇETELERİNİN AYARLANMASI Yİ ÖRENİN HAŞILDA KULLAN! IJİâSf

Transkript

1 HAŞIL REÇETELERİNİN AYARLANMASI Yİ ÖRENİN HAŞILDA KULLAN! IJİâSf Kimya Yüksek Mühendisi Şadiman KARBfcŞ NAŞILLAMINÎN AMACI YE ÖNBÜ Modern tekstillerin üretimi karışık ve çok kompleks bir prosestir, Tekstil softasında henüz başarıya ulaşılmış değildir. Bu, çok düşünme ve çok iyi plan yapışa meselesi, daha ziyade insan gücünü malzeme ve makineleri kullanmayla ilgili bilgilerden yararlanma yeteneğinin ürünüdür. Tekstil işlemlerinde alınan tüm kararlar arasında hiçbir karar çözgülerin nasıl ve ne ile haşıllanacağı kararı kadar önerntt olamaz, "~ " " ' ~~ ~~ ' ~~ Bu beyan, yüksek hızlı ve mekiksiz tezgahlar vasıtasıyla ağırlıklı bir şekilde vurgulanmıştır» Bazı işletmelerde, ne ile olursa olsun şu veya bu şekilde çözgüyü haşıliaif1# eğilimi vardır ve bundan da mükemmel bir dokuma randımanı beklenmektedir. Şans yardımıyla, kolay dokunabilen tiplerle ve dua ile bu türlü haşıllama bazen başarıya ulaşabil ir. Fakat bir haşıl makinesinin kaç tane dokuma tezgahını beslediği ve yüzlerce metre çözgünün dikkatsiz haşıllama neticesi zarara uğradığı, müteakip üretim kaybı ve dokuma salonunda günlerce karşılaşılan zorluklar düşünü* lürse, başarılı tekstil üretimi için haşıllamanın ne kadar önem taşıdığı anlaşıl* mış olur.,. \ Haşıllama işleminin ana fonksiyonu çözgüye dokunabil iriik kazandırmaktır* Yani dokuma randımanını artırmaktır* Buda, haşıllanan çözgü için en uygun olan haşıl maddesini seçmekle ve haşılı çözgüye tam anlamıyla tatbik etmekle sağlanabilir. En uygun, en pahalı haşıl maddeleri ile haşıl reçetesi hazırlansa bile haşıllamadâ yani çözgüleri haşıl makinesinden geçirmede hata yapılırsa başarı sağlanamadığı gibi kötü haşıl maddesi kullanıldığında en iyi şartlar altında bile başarılı olu» namaz. Bu bakımdan haşıl lamada» materyal s teçhizat ve işlemlerin doğru bir kombinezonu gereklidir. Şu husus unutulmamalıdır ki; haşıllama ipliğe tutum, sertlik» kopma mukavevne* ti, ağırlık gibi ne özellik kazandırırsa'kazandırsın eğer bu özellikler dokunabu lirliği artırmıyorsa haşıllama amacına ulaşmış sayılmaz, Kontrol mekanizması haşıl dairesinin randımanını büyük çapta etkiler, şöyleki doğru ve uniform haşıl maddeleri seçimi» teçhizatın özel bakımı ve temizliği başa«rının tatlı sesi ve düzgün çalışan dokuma tezgahlarının kesilmeyen müziğidir«. Kimyasal teknoloji, elyaf, elyaf kombinezonları ve yeni teçhizatların geliştirilmesine adım uydurmak için fazla miktarda haşıl maddesi geliştirmiştir. Uyanık bir işletmeci, haşıllama ile ilgili bu gelişmelere yaklaşım yapar. Çünkü yeni veya değişik bir haşıl maddesi kullanma dokuma randımanını yükseltebilir veya maliyeti düşürebilir veya her ikisinide etkileyebilir, Malesef, hiçbir kimse işletme şartlarında deneme yapmanın dışında uygun bir haşıl reçetesi ayarlayacak bir metod bulamamıştır, Bu denemelerin, zaman kaybı v parasal durumu düşünülürse mümkün olduğu kadar anlamlı yapılmasına dikkat edilmelidir. Yeni haşıl maddeleri yalnızca, işletmecinin bütün dikkatini denemelere verebildiği zaman denenmelidir. Denemelerde yeni maddelerle meydana gelen değişiklik* lerin, gerçekte maddenin kendisinden ileri geldiğine ve işletmede veya teçhizatta meydana gelen bir veya daha fazla değişkenden ileri gelmediğine -inanılmalıdır, Rastgele yapılan bir deneme, hiç deneme yapmamaktan daha kötüdür. Çünkü bu durum dokuma salonunda ciddi problemlere yol açabilir, 0 halde, dikkatlice planlanmış, ve kontrol edilmiş denemeler Önem taşır.

2 Belli bir haşılın belli bir çözgünün. dokunabi1irliği üzerine etkisini önceden tayin eden tamarniyle doğru bir metod yoktur ama dokunabiliri iği geliştirmede belli bir rolü olan bâzı haşıllı iplik karakteristikleri vardır. Elastikiyet, uzama, kopma mukavemeti» aşınma direnci gibi bu karakteristikler laboratuvarda tesbit edilebilir. Bunlardan uzama ve fleksifailite oldukça önemlidir ve hası İlama uzamayı % -25'den daha fazla düşürmemelidir. Aşınma direnci ise kopma mukavemetinden çok daha önemlidir. Dokuma tezgahı kısımlarında ipliğin sanıp olmasıgerekenözellikler Nişasta haşılda kullanılan maddelerin esasını teşkil eder, Nişasta Amerika ve Rusyada mısırdan, Japonya'da pirinçten, Avrupa'da patatesten elde edilir, Memleketimizde ise üretimi bol olduğundan haşılda mısır nişastası kullanılmaktadır. Nişasta kimyasal yapısı bakımından (C 4 H l0 0 5 )n formülünde bir karbonhidrattır ve grandi denilen taneciklerden ibaret olarak düşünülür. Yukarıda çeşitleri verilen herbir nişastanın granulier! şekil ve büyüklük bakımından birbirinden farklıdır. Granulier dışta amılopektın (nişasta sellülozu) ve içte amiloz (granüloz) olmak üzere iki kısımdan ibarettir ve az miktarda azotlu bileşikler ve yağ ihtiva ederler. Genel olarak nişastanın % 0 ini amilopektin % 'slni amiloz teşkil eder, Amiloz lineer zincirli olduğu halde amilopektin dallanmış zincirlidir. Şekilde görüldüğü «gibi amiloz, 1,4 glikozidik halkaların zincir teşkil etme«siyle oluşan anhidro glikoz birimlerinden ibaret lineer bir polimerdir* Amil o pektin 1,4 glikozidik halkaların yan 1,6 glikozidik halkalarla zincir teşkil etmesiyle oluşan dallanmış bir polimerdir. Çeşitli orjinlerden elde edilen nişastaların amiloz/amilö pektin oranı ve saflıkları birbirinden farklıdır. Amiloz/amilopektin Oranı nişasta granüllerinin ve nişasta solüsyonlarının özelliğini temin eden faktörlerden biridir. Nişasta soğuk suda çözünmediğinden, oda sıcaklığında nişasta-su karışımında bir değişiklik olmaz. Eğer karışım ısıtılırsa nişasta grandileri şişmeye başlar. Isıtma devam ettikçe şişme devam eder, önce viskozite artar ve sonra azalır, örneğin patates nişastası için maksimum viskozite sıcaklığı -jo'c^dir. Şişme durumunda evvela grandi dışındaki amilopektin yumuşar ve ısı arttıkça bu tabaka tahrib olur, su granül içine nüfuz eder, suyun granül içinde buharlaşmasıyla granulier şişip top gibi küresel bir hal alarak aralarındaki başlıkları kapatır»

3 », Isının gittikçe artması halinde granüllerin birbiriyle çarpması sonucu patlama olur ve granül içindeki amiloz, solüsyona geçer. Bir kısım granülün patlamasından sonra geri kalanlarda çarpışma ihtimali azaldığından viskozite artık değişmez sabit kalır. Kaynar durumdaki nişasta solüsyonları soğumaya bırakılırsa rétrogradasyon (pseudo-kristalizasyon) başlar ve karışım süt renginde» oldukça kolloidal bir hal alır ve bazan su fazı ayrılabilir, Retrogradasyon amiloz moleküllerinden ileri gelir. Bunlar yandan hidrojen bağları ile birbirine paralel olarak bağlanarak kristalimsi bir hal alır ve suda çözünmez duruma dönüşürler. Haşı-llamada ise teşekkül e«den bu film çok iyi mekanik özelliklere yani, yüksek kopma mukavemetine ve yüksek elastikiyet modülüne sahiptir. Bu bakımdan haşıllamada iyi bir sonuç ancak amiloz miktarı yüksek olan haşıl karışımlarından elde edilir. Nişasta viskozitesi ile molekül ağırlığının büyük oluşundan dolayı, amilopektin miktarına bağlıdır. Bir haşıl karışımının ipliğe nüfuz etmesi için karışımın viskozitesi öyle olmalıdır ki karışım iplik üzerinde bir film teşkil edecek derecede kalın olsun, liflerin birbirine ve iplik yüzeyine yapışmasını sağlasın ve biraz da iplik içerisine nüfuz etsin. Bunun için haşıl maddesinin düşük konsantrasyonda yüksek viskozite sağlaması gerekir ki bunuda ancak tabii nişastalar sağlayabilir. Tabii nişastaların yapıştırma gücü yüksektir. Fakat genel olarak stabil itesi iyi değildir. Haşıl teknesi sıcaklığı 1-2 G düşse bile retrogradasyon başlar. Buda tabii nişastaların hem avantajlı hemde dezavantajlı yönlerinin olduğunu gösterir, Nişasta eterleri» nişasta esterleri gibi fnodifiye nişastalarla, oksidasyon nişastaları, asidik enzimatik parçalama nişastaları gibi çözünür nişastalar hep tabii nişastanın dezavantajlarını gidermek için üretilmişlerdir, Halbuki bugüne kadar modifiye ve çözünür nişastaların dokuma randımınını etkilediğine ait hiçbir literatüre rastlanmamıştır, Tabii nişastalara nazaran, bunlar iyi çözünürlük» kolay giderilebilme, stabil viskozite temini, jelleşme özelliğinin azlığı yönünden hası İlama için gerekli özelliklere sahip oldukları halde ekonomik yönden pahalılık arzederier* Tabii nişastaların ucuz olmaları, bütün dünyada pamuklu ve pamuk/sentetik elyaf karışımı çözgüler için kullanılmasını gerekli kılmaktadır. Bunun yanında tabii nişastaların dezavantajları da unutulmamalıdır* İdeal bir haşıl maddesi bulmak mümkün olmadığına göre araştırmalar tabii nişastaların dezavantajlarını giderme yönünde geliştirilmiştir. Araştırmalar, bazı tip tuzlar, formaldehit etilen glikol, etüen diamin, dime» tilsülfür, prolidon, üre piperazin, gliserin, sorbit, propilinglikol, klorhidraf ve dimetilformamit gibi çeşitli kimyasal maddelerin ilavesiyle tabii nişastalarım şişmesinin hızlandığını tesbit etmiştir. Ayrıca glikoz, dekstirin, gliserin m örf nişasta filminin yapışkanlığını ve yumuşaklığını artırır. Gliserin ve ürenin nişastayı şişirme ve yumuşatma özelliği de vardır, Bunlar derişik üre çözeltilerinin soğukta bile, nişastayı şişirme özelliğine sahip olduğu ispatlanmış durumdadır, Bu şişme olayında üre nişasta granülleri içerisine su moleküllerinin nüfuz etmesini kolaylaştırır. Bu durum fiziksel bir etkidir, ve nişasta ile üre arasında herhangi bir kimyasal reaksiyon zuhur etmemiştir.

4 ÜRENİN HAŞILDA KULLANILMASI üre-nişasta karışımı ile haşıllama soğuk ortamda da olabilir. 55 g/l Nişasta ve 150 g/l üre ihtiva eden karışımda nişastanın soğukta şişmesi 15 dak.da olmuştur ve"viskoz üre-nişasta karışımı ile.25 C fc de haşıllama yapılmıştır. Fakat haşılda dökülmeler» tozlanma ve dokumada kopuşlar artmıştır. Bu durum haşılın iplik yüzeyinde kaldığını, haşıl fi İminin hareketle.rsırâsında uygun iplik yapışma değerleri elde edilmesine rağmen bir çok hatalı nokta ortaya çıkmıştır. Deneylere flote viskozitesini düşürerek ve tabakayı yumuşatarak devam edilebilir. Bununla beraber fazla miktarda üre ve yumuşatıcı ihtiyacı ve yavaş kurutmadan dolayı haşıllama hızında azalma olumsuz faktörlerdir ve bunlar haşıllama sırasında kaynatmanın ortadan kaldırılmasıyla elde edilen enerji tasarrufu ile telafi edilemezler, Kaynatılmış üre/nişasta karışımı ile hası İlama, soğuk haşıllamadaki haşıl filminin uygun olmayan bir şekilde ipliğe yapışması ile ilgili gözlemlere dayanılarak, kaynatılmış % 54ik üre/nişasta çözeltisi ile haşıllanmış numunelerde,. Laboratuvar şartlarında haşıllanmış numunelerde iplik aşınma testleri yapılmış ve bu«nun sonunda kaynamış üre-nişasta karışımı haşıllarının ipliklerde herhangi bir yumuşatıcı kullanılmasına gerek kalmadan iplik.üzerinde sürtünmeye dayanıklı bir film meydana getirdiği tesbit edilmiştir. Haşıllanmış ipliklerde haşıl alma ve rutubet değerleri ölçülmüştür. Bulunan sonuçlara göre: Üre-Nişasta karışımı ili haşıllanmış ipliklerin rutubet ve haşıl alma yüzdelerinin modifiye nişasta ile haşıiiananlara nazaran % 5- kadar az olduğu mukavemet ve uzama değerlerinin soğuk haşıl lamada olduğu gibi biraz fazla olduğu görülmüştür, 1/0,5-1/1,5 arasındaki Nişasta/üre oranı değişimlerinin haşıllama, dokuma, veya apre işlemlerine olan etkileri de araştırılmıştır. Çeşitli oranlarda üre-nişasta kullanıldığında haşıllama hızları çözünür nişasta N ile aynı bulunmuştur. Haşıllanmış çözgü leventleri uygun dokuma hızlarında dokunmuşlar ve çözgü kopuşları genel olarak kabul edilen fabrika standartlarını aşmamıştır, 50 g/l ve 25 g/l üre ihtiva eden haşıllarla haşıllanmış çözgü leventleri ile optimum dokuma sonucf lan elde edilmiştir, ~ Üre-Nişasta karışımı haşıllarla haşıllanan bezlerde haşıl sökme kolay olup a- ğartma ve boya-baskı düzgün neticeler vermiştir. Son zamanlarda haşılda yapıştırıcı madde olarak CMC (karboksimetii sellüloz)da kullanılmaktadır. Bu bilhassa viskona uygun düşmektedir, Melliand Text il Berichte, 193, 64, No,2 s page 1-4'de K.Ramaszeder. G. Bercsenyl, ve J.Kovacs tarafından "ürenin, CMC özelliklerine etkisi" incelenmiş ve üre mevcudiyetinde CMC'nin daha hızlı ve daha uniform bir şekilde şiştiği belirtilmiş, ürenin CMC'ye bağlanarak onun jel yapma yapısını bozduğu ve bu sebepten viskozitesinin düştüğü, bu özelliğin ise haşılın ipliğe nüfuz etmesini, dolayısıyla ipliğin fleksibilitesini artırdığı ayrıca rutubet alma kapasitesini artırdığı ve haşılın sökülmesini geliştirdiği tesbit edilmiştir. - Textile wold 1951, /6, 27Q S 272 de haşıl viskozitesini etkileyen faktörler ve uygun haşıl reçeteleri adlı yazıda, perborat gibi oksidan maddelerin viskoziteyi artırdığı, ürenin ise viskoziteyi azalttığı vurgulamaktadır. HAŞIL REÇETELERİNİN AYARLANMASI ' Öteden beri genel bir soru vardır. Yerilen bir çözgü için en iyi haşıl reçete* si nedir? Malesef bu sorunun basit bir cevabı yoktur. Bu soruya en iyi cevabı bulabilmek için haşıl lamayı etkileyen faktörleri çok iyi bilmek ve kontrolleri iyi yapmak gerekir. Çünkü bir ipliğe verilen haşıl miktarı ipliğin tipine,.--haşıl,makinasma ve haşıl makinasını çalıştırma usulüne, dokuma şartlarına göre değişir«bu konuda önce ipliğin ve bezin tipine göre çözgüye belli bir miktarda haşıl

5 verme düşünülür, sonra bunu sağlayabilecek haşıl reçetesi belirlenir. Bu iş için yapılan işlemlerin sirasi şöyledir: 1- Çözgüye verilecek % haşıl miktarını tesbit etme Çözgüye verilecek haşıl miktarı işletmelerde yapılan tecrübi çalışmalardan veya uygun bir kaynaktan, örneğin; sade bir reçete uygulayan aşağıdaki tablodan yararlanılarak tesbit edilir. TABLO I: Çözgü sıklığı ve iplik numarasına göre çözgüye verilmesi düşünülen % haşıl miktarları Çözgü Sıklığı Numara (Ne) (tel/cm) ,56 31, , ^99 _ - 2- Kullanılacak nişasta ve üre miktarını tesbit etme Tablo I deki haşıl miktarlarını sağlayabilmek için kazan konsantrasyonu, haşıl teknesi konsantrasyonu tesbiti ve bu konsantrasyonları sağlayacak haşıl reçetesi terkiplerininbelirlenmesi için aşağıdaki tablodan yararlanılır, TABLO II: Pamuklu çözgüler için hedef tutulan % haşıl miktarlarına tekabül e«den nişasta ve üre miktarları. 9 _ Hedef tutulan Haşıl teknesi Nişasta Miktarı Üre miktarı haşıl miktarı Refraktometrik (g/l) (g/i) (%) Konsantrasyonu {% katı madde) ' 9 14 ^ 15 7,0 7,5,0 9^0 9,5, » w miktarının % lu u Kadar Bir çözgünün az haşıl alması tehlikelidir çünkü dokunması zor olur. Bu sebepten evvela çözgüye fazla haşıl verilerek deneme yapılmalı ve sonra yapılan fiziksel kontroller gözönünde bulundurularak azaltılması kararlaştırılmalıdır. Örneğin iplik numarası Ne» çözgü sıklığı 34 tel/cm olan pamuklu bir çözgü için tablo I«den hedef I haşıl alma ve Tablo Il'den buna tekabül eden g/l Ni-

6 şasta miktarı, vasat değer olan, 0 alınır. 500 İt.1ik bir pişirme hacmi için 0x500=50 kg Nişasta ve'bunun % 'u kadar yani 5 kg üre tartılarak haşıl hazırlanır. Daha sonra 95 g/l Nişasta ile haşıl hazırlanabilir, Ürenin konsantre durumda nişastayı daha çabuk şişirmesi nedeniyle önce pişirme kazanı dibine (pervanenin alt kanadına kadar) az su alınır, üre çözülür, ürenin endotermik çözünmesi nedeniyle buhar açılarak soğumuş olan karışım 30~40 o C'ye kadar ısıtılır, sonra karıştırılarak nişasta ilave edilir ve -15 dak. karıştırmaya devam edilir, su ile son hacim (500 İt) tamamlanarak kapalı kazanda 1 C l de 5 dak. veya açık kazanda 30 dak. pişirilir» SOMERBANK İŞLETMELERİNDE YAPILAN UYGULAMALAR (Sıcak nişasta/üre metodu) Pamuklu çözgülerin haşıllanması Pamuklu çözgülerin haşıl 1 anmasında zaruri haller dışında nişastadan başka hazır préparât maddelerinin kullanılmaması, maliyetin düşürülmesi de gözönünde bulundurularak nişasta seçiminde tüm işletmelerin farklı kriterleri ve metodları uygulamaması, iplik numarası ve çözgü sıklığına göre standart bir haşıl, reçetesi tesbit edilmesi yönünden 14 işletmemizde çalışmalar yapılmış, işletmelerin uyguladığı reçetelerle yeni uygulanan Nişasta/üre karışımı haşıllarda alınan sonuçlar dokuma randımanı ve maliyet düşmesi bakımından mukayese edilmiştir, İŞLETMELERDE YAPILAN UYGULAMALAR MÜESSESE İSMİ TİP HO ÇözgO İpliği Numarası, (Me) ÇözgO İpliği sıkhsı (ttl/eı) Tablo I'e göre tavsiye edilen haşıl miktarı (*) Bakırköy Panu San»Mues ,1 23, 23,3 Ereğli PanuSarnMtles. 372/1 370/1 16/ ,7 2,16 24,4 Eskişehir Pam.San* Mues, ' 2 25,7,5 Adana Ram*San, MOes, K.Naraş Pim,San. Möes, * m 23,6 25,7. 2 f 4 2,4 Malatya Pam.San* Möes (İpliği boyalı) 62 (îpligi boyalı) 23,6 34,6 34,6 Bergama PanuSan* MD s (İpliği boyalı) 559 (İpliği boyalı) penye 36, ,2,5

7 Kayseri Pam.San.Mues ,36 16,09 25,56 22,31 6,5,5 İzmir Pam.San.Mües , 23, 39, ',5 Manisa Pam.San,Mues«Antalya PanuSan.MOes. Denizli Pam.San.Müös Pazen 115 Şeker torbalı, ,9 2,9 37,5, 54,2 34,2 23,2 23,2 22,3 22,3 ' ti. Tl mâ * II m ^ Nazilli Bas.San.Mües* % m Erzincan Paffi#$an»Mü s, Şeker torbalı, 22,3 22,3 1f işletmelerde uygulanan reçetelerle tecrübe edilen reçeteler mali yönden m vt ^ö- fokuma randımanı yönünden karşılaştırılarak aşağıdaki tablo elde edilmiştir* löîrkle tsüd ortalama kazan haşıl pişirildiği düşünülmüştür,) İSLETME ADI BEZ TÎPÎ Müessesede uygulanan 1 kazan haşıl maliyeti (D Maliyet MÜKAYISISI (1 günlük, kazan) Müessesede uygulanan haşıl maliyeti (1) Maliyet Farkı On kazan (I) 00 atkı Müessese reçetesine ait % Randıman atıldığı zaman Randıman MUKAYESESİ Tecrübe ed # _^ reçeteye,,. : alt p Randıman ' Eskişehir Bakırköy K.Maraş Adana , mm 4, - mm ma -. İrıinean İzmir Şekir torbtiıgı ,0 1,96 91,6 9,6 9,46 7,5

8 Manisa Kayseri Ereğli /197 W3 ^3 -;*» , hhzo Malatya 4 * 627 İpli- ği boyalı "62 ği gi boyalı ipli ?? ? * ,3 7,4 Bergama f 4 4,1,7 Pamuk/Sentetik Elyaf Karışımı Çözgülerin Hasıllanması İpliğin iki ayrı elyaftan ibaret olması nedeni ile haşıl karışımının da elyaf yapılarına uygun olması gerektiğinden pamuk için tabii nişasta/üre, sentetik elyaf için sentetik bir haşıl maddesi (en verimli olan poliakrilatlar) uygulanmıştır. Nişasta özelliğinin geliştirilmesi (viskoziteyi ayarlama, retrogradasyonu önleme) için pamuklu çözgülerdeki gibi Nişasta/üre oranı 1/0,1 kullanılmış ve Nişasta/poliakriïat oranı 30/70 olduğunda en iyi sonuç alınmıştır, Eskidenberi dokumacılar ve boya terbiyeciler arasında konu olan haşıllamanm her ikisinin-de ihtiyacına cevap verebilmesi için haşılın hem ipliğe iyi adezyon göstermesi ve hemde kolayca gideriiebilmesidir ki buda ancak akrilik haşıl maddt- İeriyle sağlanabilir» Bunlar akrilik asitin sodyum veya amonyum tuzudur. Bu tip haşıl maddelerine, schlichte CB iyi bir ticari ürün olarak örnek gösterilebilir» Bugün, dokuma teknikleri dolayısıyla haşıllı ipliklere duyulan ihtiyaç nedş? * niyle sentetik ve tabii haşıl maddelerinin karışımlarının kullanılmasına meylediû ; mistir. îstenen viskozite ve retrogradasyonu önleme ise yine üre ilavesiyle sağlanır, Nişasta, üre ve schlichtecb karisvmiileiki işletmemizde uygularttal'ı çalışmalar yapılmış ve olumlu sonuçlar alınmıştır, Schlichte CB ve nişasta karışımları daha düşük haşıl alma -^sağlamasına- rağmen daha iyi hası İlama efekti sağlar, Avrupada yıllardan beri pamuk/polyester karışımı çözgüler schlichte CB ve nişasta karışımı ile hasıanmakta ve bu tip haşıllarla İ 97,5 randıman elde edilebilmektedir. - Schlichte CB haşılları, suda iyi çözünebilir bu sebepten haşıl gidermede problern-teşkil etmez, alkalilerde ve elektrolitlerde iyi uyum sağlar. Çevre korunmasını gözönünde bulundurmak, haşıl maddelerini değerlendirme yönünden tamamen yeni bir konudur. Kullanılan haşıl maddesinin işletme atık sypj dengesine etkisi s tekstil fabrikasının ekonomisi kadar ana faktördür. Atık su kil* lenmesi, schlichte CB/Nişasta karışımlarında, yalnız nişasta haşılına nazaran daha düşüktür, Netice olarak diyebiliriz ki, birçok modern tekstil işletmeleri kêfidi hasıilama ve dokuma işlemlerini rasyonalize edebilmek için akrilat haşılı kullanmaktalar* f "

9 poliâfefiliklerin diğer sentetik maddelere nazaran (1) Elyafa karşı iyi bir adezyon sağlanması ve bu bakımdan daha az haşıl alma ile beklenen sonucu vermesi» (2) Haşıl gidermede su ile yıkanarak kolay uzaklaştırılabilmesi, (3) Sert sulara ve ağır metal katyonları ile iyi uyum sağlayabilmesi, (4) Haşıl filmine elastikiyet ve mukavemet kazandırması, (5) Toksit tesiri olmaması ve COD (kimyasal oksijen ihtiyacı) değerinin PVOH'l dan % 30 nisbetinde daha az olması, nedeni ile pamuk elyafı için nişasta ve üre sentetik elyaf için poliakrilatlar kullanılmıştır. Pamuk/Sentetik elyaf karışımı çözgülere haşıl reçetesi tesbiti için önce aynı numara ve sıklıkta pamuklu çözgü düşünülmüş tablo I ve II'den verilmesi gereken İ haşıl miktarı ve buna tekabül eden Nişasta konsantrasyonu tesbit edilerek Nişasta konsantrasyonunun % 70'inin poliakrilîk olması yönünde hesaplamalar yapılmış buna göre poliakrilik/nişasta 70/30 olacak şekilde oranlanmış, bulunan bakiye nişastanın onda biri kadar üre ve başlangıçtaki nişastanın onda biri kadar yağlayıcı (donyağı veya hayvani yâğ emülsiyonları veya sülfone hayvani yağlar) ile haşıl reçetesi düzenlenmiş, ve bu reçetelerle iki işletmelerimizde uygulamalar yapılarak olumlu sonuçlar alınmıştır. {% 6 randıman elde edilmiştir.) NETİCE Pamuklu çözgülerin haşıllanmasında uygulanan sıcak Nişasta/ üre haşılında aşağıdaki olumlu sonuçlar alınmıştır, - Daha stabil vîskoziteli, kimyasal maddelere karşı daha dayanıklı ve daha u- zun ömürlü haşıllar elde edilmiştir, - Aynı sıklıkta ve aynı numaradaki çözgüler için, sıcak Nişasta/üre karışımında oksidatlf modifiye nişasta haşıllarından daha az miktarda nişasta kullanılmış«tır, İşletmelerde uygulanan tabii nişasta miktarı da düşürülmüştür. - İşletmelerin uyguladığı eski reçetelerde kullanılan yumuşatıcı ve nüfuz ettirici maddelerin kullanılmasına gerek kalmamıştır. Dolayısıyla; reçete nişasta ve üreden ibaret çok sade bir duruma getirilmiştir, - Ne 1 den 30 Ne'ye kadar tüm ipliklere aynı reçete uygulanabilmiştir. - Haşılın giderilmesi daha uniform, daha kolay olmuş ve daha sonra uygulanan beyazlatma ve boyamalar çözünür nişasta haşıllarının uygulandığı materyaller kadar düzgün olmuştur, «Haşılın hazırlanması ve uygulanması basit ve kolay bir şekilde gerçekleşti«rilmiştir* - Kullanılan maddeler (nişasta ve üre) firmaların temin ettiği préparât maddelerden çok daha ucuza mal olmuştur. - ön kurutma olmayan yaş çözgülerin işletmelerde uygulanan haşıl karışımlarını sulandırması haşıl vasfını yani viskozite ve devamlılığını değiştirmesi dolayısıyla haşıl teknesinin boşaltılması nişasta israfına neden olmakta ve bu da haşıl maliyetini gizli olarak etkilemektedir. Halbuki nişasta/üre karışımı ile hazırlanan haşıllarda böyle bir duruma rastlanmış, çözgüler için biraz koyu hazırlanan haşılın bir süre sonra sulanmasına rağmen hasıilama özelliğinde bir eksiklik görülmemiş, üzerine haşıl ilave edilerek uyumlu bir şekilde haşıllamaya devam edilmiştir. Yaş çözgülerin dışında haşıllanması zor olan durumlardan biride sık çözgülerdir. işletmelerde bulunan haşıl makinaları tek haşıl teknesi ihtiva ettiği için sık çözgüieri ikiye bölerek haşrllamak, hatta ikiye bölerek kurutmak mümkün değildir. Bu tip çözgülerin haşıllanması bile sıcak Nişasta/üre karışımı ile sağlanabilmiştir, Çünkü gerektiğinde sıcak Nişasta/üre karışım ile (yalnız nişasta ve yardımcı maddeler karışımı ihtiva eden konvensiyonel karışımlardan) daha koyu haşıllar hazırlanabilmiştir.

10 Nişasta/üre karışımı haşıllamayı rutin olarak uygulayan işletmelerde bu metodun, - Üretimi ve ekonomiyi etkilediği, - Çalışmalarda rahatlık ve kolaylık sağladığı, - Haşıllama teknolojisine yenilik getirdiği anlaşılmıştır. ' HAŞIL DAİRESİ TEÇHİZATI Haşıl dairesi teçhizat planı, yerleştirilmesi ve iş akımına büyük bir dikkat sarfedilmelidir. Çünkü haşıl dairesi çözgü hazırlamadan dokuma salonuna olan iş a«kimini yani trafiği sağlar ve bilhassa sıcak havalarda iyi bir vantîlasyona önem verecek şekilde yerleştirilmesi* önerilir. Yüksek ısı. ve rutubet ihtiva eden bir ortamda çalışma randımanı düşük olur. Modern işletmelerde haşıl daireleri air kondisyonludur,. ' ' ' - Haşıl dairesinde çözgü leventlerinin bulunacağı geniş bir kısım bulunmalı ve dairenin ön kısmının herhangi bir çözgü kopuşunun çabucak bağlanması için çok iyi aydınlanması gerekir. Haşıllama teçhizatı yönünden fakir olan işletmeler çok iyi hazırlanmış haşılın değerini geçersiz kılabilir. Ancak iyi bir teçhizat ve bilinçli hazırlanmış bir haşıl dokuma randımanını yani üretimi artırır, Haşıllama teçhizatında! son on-onbeş yıl içerisinde geçmişin yüz yılından daha fazla gelişmeler olmuştur, Tüm haşıl makineleri dizayn bakımından aynı olup; çözgü leventleri, haşıl teknesi ve sıkma silindirleri, kurutma, çözgü ayırtma ve dokuma levendi bölümlerinden ibarettir. Haşıl makineleri arasındaki fark yalnız kurutma bölümünden ileri gelir. Her tipin avantaj ve dezavantajları vardır. Tecrübe edilmek üzere elektrikle veya gazla çalışan infrared radyasyonla ısıtılan tipler henüz yaygınlaşmamıştır. Silindirli kurutucular daha kolay çalışır, hamutların kesilmesi ve temizleme zor olmaz ve sıcak havalı kurutuculardan daha az telef verir. Diğer yandan sıcak havalı kurutucularda yapışma problemi yoktur» Silindirli kurutucular arasında büyük silindirli eski tipler, küçük ve çok silindirli yeni tipler vardır, Büyük silindirlerde hafif çözgüler için biri 7 foot ve diğeri 5 foot çapında iki silindir bulunun.ağır tipler için bunlara ilaveten 5 foot çapında bir silindir daha bulunur, Çok silindirli kurutucularda inç çapında 5 den 32 ye kadar değişen silindirler vardır. Bunlarda ya çözgüler ayrılarak kurutulur veya çözgüler ayrı ayrı teknelerden geçirilir veya her iki durum da uygulanır. Yeni tip küçük ve çok silindirli ilk 2 ve'3 silindir yapışmayı önlemek için teflon kaplı olmalıdır. Yapışma eski iki büyük silindirli kurutucular da problem olmaz. Bunlarda, temperatür ayarlanarak ve haşıla köpük kesici ilave edilerek yapışma önlenebilir» küçük silindirlere yapışmanın sebebi haşılın iplik çapı boyunda tamamen kurumamış olmasıdır. Bu sebepten haşıl filmi yanındaki ipliğe mekaniki a- dezyon gösterir. Dış yüzeydeki, fazla kuruyan haşıl filmi altında yaş bir kısım o- Hjşur ve bu kısım ne mukavemete nede adesyona sahiptir. Kısacası şartlar dış yüzeydeki haşıl filmini koparır ve silindirlere yapıştırır. Bu durum eski tip büyük silindirli kurutucularda oluşmaz, çünkü bunlar çok yavaş hareket ederler, tplik silindir yüzeyini terk etmeden önce iplik çapı boyunca uniform bir şekilde kuruma fırsatı bulur* Çift daldırmaiı en son haşıllayıcıların bir çoğunda 32 silindir (30 inç çaplı) dört veya daha fazla sayıda haşıl teknesi bulunur ve böylece çok sayıda çözgü tiplerinin bir anda haşıllanması kolaylaşır. Sıcak havalı kurutucularda, kurutma için bir kabin içindeki sıcak havadan yararlanılarak çözgülerin her tarafı aynı şekilde kurutulmuş olur, Yalnız bunların dezavantajı ısı tasarrufu olmayışıdır. Kurutma bölümünü ayarlamak için önce elyaf tipi ve çözgü konstrüksiyonu göz önünde bulundurulur, % 0 pamuklular da yüksek sıcaklıkta çalışmada kurutma silindirleri için 70 psi seçilir. Sentetik karışımlar ve flamentler için düşük sıcaklık uygulanır* Çünkü yüksek sıcaklık elyafa hasar verir»

11 Silindir sıcaklıklarının ayan yalnız elyaf tipi etkilememelidir. Çünkü bâzı tip haşıl ve çözgüler yüksek ısı karşısında kırılgan olur. İyi ve fleksibıl bîrha^ şıl filmi elde etmek için kurutmaya özen gösterilmelidir. Bu durumda dökülmeler önlenir. Kurutma kafi gelmezse çözgüler rutubetli kalır ve hası Ilı çözgüler uzun süre bekletilirse küflenme başlar. Pamuklu için % 9 % rutubet tehlikeli olur. Bu durumda haşıla çok az miktarda bir antiseptik ilave edilir. Nişasta/üre karışımı haşıllarda ürenin ayrıca antiseptik özelliği de vardır. Diğer taraftan aşırı kuruma haşılı kırılgan yapar, dökülmeler hatta nişastada kavrulma olur ve iyi kurutulmuş haşıl filminin orijinal elastikiyetini asla kazanamaz. Bu sebepten, kurutma silindirlerinin sıcaklığı yükseltilerek haşıl makinesi kapasitesinin dışına itilmemelidir. Bugün, büyük silindirli ve sıcak havalı kurutucuların yerini küçük silindirli kurutucular almıştır. Yapışmayı önlemek için ilk 2 veya 4 silindir teflon kaplıdır. Haşıl teknesi paslanmaz çelik ve buhar jaketli olup, nişasta ve.nişasta esaslı haşıl kullanıldığında açık buharla ısıtılmalıdır. Çoğu Amerikan haşıl makineleri çift sıkmalı fakat tek teknelidir* Hafif çözgüler ve flament iplikleri için genellikle hafif haşıl reçeteleri kullanıldığından tek sıkmalı haşıl- teknesi yeterli sıkmayı yapabilir. Bu ayrıca maliyet yönünden de avantajlıdır, Ağır ve desenli çözgüler için iki tekneli haşıl makineleri tavsiye edilir, Çok ağır çözgüler için, çözgülerin ikiye ayrılarak ayrı ayrı iki haşıl teknesinden geç* mesi çok daha iyi olur» Bu durum yalnız haşıl almayı etkilemez aynı zamanda çözgü«* lerin sıkma silindirleri arasından düzgün geçmesinide sağlar. Desenli çözgülerdu farklı yapıdaki çözgüler için farklı haşıl reçeteleri ayrı ayrı haşıl teknelerinde uygulanarak aynı dokuma levendine sarılabilir, Bu, bilhassa kesik elyaf iplikle* riyle flament ipliklerini birlikte dokuyan işletmeler için çok geçerlidir. &yf% renkte boyalı çözgüler için de, koyu renkli çözgülerin haşılı kirleterek diğer ç f~ güleri kirletmemesi bakımından ayrı iki haşıl teknesi kullanılır» Ayrıaa çözgülerden birinin su boyası ile tefrik edilmesi halinde de iki teknq» li haşıl makineler geçerlidir. Sentetik elyaf çozgülerine haşılın nüfuz etmesi zor olduğundan tek bir çözgs için her iki haşıl teknesi de kullanılabilir. Bu durumda birinci teknede çözgüler ıslanır ve ikinci teknede gereken haşıl verilir, Haşıl teknesinde en faydalı kontrol sabit seviye kontrolüdür» Piyasada bulu* nanların en iyisi daimi olarak haşıl teknesine haşıl akıtandır. Haşıl teknesi.si* 'caklığı ise tekmostatik olarak ölçülür, Gelişmiş haşıl pişirme kazanlarında pişirici yalnız maddeyi tartar, pişirir ^ pişme bitince dinlendirme kazanma alır. Zaman ve" temperatür devamlı kontrol edil* melidir.

12