RAŞİD HALİFELER DÖNEMİ YÖNETİM ANLAYIŞINA KAYNAKLIK ETMESİ AÇISINDAN CAHİLİYE DÖNEMİ

Transkript

1 EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 16 Sayı: 53 (Güz 2012) 295 RAŞİD HALİFELER DÖNEMİ YÖNETİM ANLAYIŞINA KAYNAKLIK ETMESİ AÇISINDAN CAHİLİYE DÖNEMİ Eyüp KURT (*) Öz Raşid halifeler dönemi, Hz. Ebu Bekir in hilafetiyle başlayıp Hz. Ali nin halifeliğinin sonuna kadar devam eden bir dönemdir. Hayat şartları birbirinden farklı olmasına rağmen, her iki dönemde de sosyal yapının temelini, gelenekleri ve ahlaki değerleriyle kabile oluşturuyordu. Kabile mensuplarının yağmacılık, bencillik, kan davası gütme gibi olumsuz duyguları, İslam ın diriltici nefesi sayesinde, hak, adalet, kardeşlik gibi müspet vasıflara dönüşmüştür. Anahtar Kelimeler: Raşid halifeler, Kabile, Şeyh, Asabiyet, Adalet, Kardeşlik The period of Ignorance to a Source Rashid Caliphs Era Abstract Period of Rashid Caliphs, begins with Hz. Abu Bekir s management, and ends with Hz. Ali s. Although different terms of life, both periods the basis of the social structure with the traditions and moral values, in the tribe. Religion of Islam changed the negative qualities such as selfishness, plunder and blood feuds to the positive qualities such as Rights Justice, Fraternity Keywords: Rashid Caliphs, Tribe, Ruler, Asabiyet, Justice, Fraternity *) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni, DEÜ SBE Doktora Öğrencisi. (e-posta: eyupkurt1@hotmail.com)

2 296 / Eyüp KURT EKEV AKADEMİ DERGİSİ Giriş Raşit halifeler dönemi, İslam Tarihi nin Hz. Peygamberden sonraki ikinci önemli evresidir. Bu dönem, Allah Resulünün yetiştirdiği kadronun henüz yönetimde olduğu ve peygambersiz hayata intibak deneyiminin yaşandığı bir geçiş süreci olması dolayısıyla da, her Müslüman için ayrıca önem arz etmektedir. Raşid halifeler dönemi yönetim anlayışının net bir şekilde ortaya konabilmesi için öncelikle Hz. Peygamber dönemine, sonra da Cahiliye devrine başvurulması gerekir. Bu çalışmada, Cahiliye dönemi göçebe ve şehir hayatındaki kabile yönetimi ile kabileler federasyonu diyebileceğimiz şehir yönetiminin, Raşid halifeler dönemi yönetim anlayışına etkisi ana hatlarıyla ele alınacak, kabile şeyhinin ve halifelerin seçimindeki tercih sebeplerinden yaş, cömertlik, cengâverlik gibi bireysel vasıflar ile kabilevî üstünlüklerin ve takvanın etkisi üzerinde durulacaktır. Öte yandan yöneten-yönetilen ilişkilerindeki iletişimin nasıl olduğu irdelenecek, şeyh ve halifenin yapmaları gereken görev ve sorumluluklar ile yöneticiliğe bakış açıları değerlendirilecektir. Yöneticilerin, yönetim erkini kullanırken hangi mekanizmaların tasvibini almaları gerektiği konusu ve meşruiyet algıları üzerinde durulacaktır. Öteden beri bedevilerin milli bir sporu olarak kabul edilen gazv/cengâverlik ruhunun, İslam inancı sayesindeki kazanımları ile kabileler arası münasebetlerde söz konusu olan hilf ve eman uygulamalarının geçirdiği değişim irdelenecektir. Kabilenin en önemli değerlerinden olan asabiyetin, Cahiliye toplumuna neler kaybettirdiği, İslam sayesindeki paradigma değişikliği ile neler kazandırdığı, özetle kabile yönetim kültürünün, Cahiliye döneminden Raşid halifeler dönemine kadar olan süreç, devam eden satırlarda işlenecektir. 1. Raşid Halifeler Dönemine Kaynaklık Etmesi Açısından Cahiliye Dönemi Bedevi Toplumunda Kabile Yönetimi İslamiyet in ortaya çıktığı sıralarda Arap Yarımadasında yaşayan halk, bedevî (=göçebe) ve hadarî (=yerleşik) olarak yaşıyordu. Çöl ve vahalarda konar-göçer olarak yaşayanlara bedevî ; köy, kasaba ve şehirlerde yerleşik hayat yaşayanlara da hadarî denilirdi. Bunların hayat şartları birbirinden farklı olmasına rağmen, her iki kesimde de sosyal yapının temelini, gelenekleri ve ahlakî değerleriyle kabile oluşturuyordu (Hitti,1989:49; Duri, 1991: 137; Fayda, 1992, 312; Sarıçam,1997:35). İslâm öncesi Arap toplumunda kabile, zenginlik ve şeref gibi şahsî meziyetleri ile tanınan ve kendilerine şeyh, reis, seyyid, emir, melik ve rab adı verilen kişiler tarafından idare ediliyordu. Eşit özelliklere sahip kabile ileri gelenleri arasından daha yaşlı olanını riyasete getirmek âdettendi (Zeydan,1970:IV,46; Hitti,1989:49). Yöneticilik bazı hallerde babadan oğula geçmekle beraber, bu mutlak bir kural değildi. Ancak bir aileden ikinci bir reisin çıkması, o aileye şeref ve asalet kazandırırdı. Riyasette nesep yakınlığından ziyade şahsî meziyetler asıl tercih sebebiydi (Lewis,1979:27). Ayrıca kabilenin menfaati, topluluğun güçlü ve dirayetli bir kişi tarafından idare edilmesini zorunlu kılıyordu. Bununla birlikte ferdiyetlerine ve özgürlüklerine aşırı düşkünlükleri sebebiyle çöl Arapları, hiç bir

3 RAŞİD HALİFELER DÖNEMİ YÖNETİM ANLAYIŞINA KAYNAKLIK ETMESİ AÇISINDAN CAHİLİYE DÖNEMİ 297 zaman bir kralın yetki ve otoritesine sahip kişiler tarafından yönetilmeye razı olmamışlardır (İbn Hişam,1992: I,239 Zeydan,1970:IV,46; Hitti,1989:49). Raşid halifeler dönemine baktığımızda ise; halifelerin seçiminde, kabilede olduğu gibi, yaşça ve saygınlıkça temayüz etmiş olmak önemli etkenlerden olmuştur. Nitekim Hz. Ebu Bekir Benu Saide Sakifesi nde, Hz. Ömer ve Ebu Ubeyde yi aday olarak teklif edince onlar, biz asla senin önüne geçemeyiz (İbn Hişam, 1992: I,239; İbn Kuteybe, 1967: I, 13; Taberi, t.s.: III, 218.) mealinde cevap vererek, kendisine biat etmişlerdir. Ancak ilk halifenin siyasi ortağı (Apak, 2009,51) gibi olan Hz. Ömer in, Hz. Ebu Bekir in vefatından sonra hilafete adaylığının, neredeyse hiç itiraz olmaksızın kabul görmüş olmasını, O nun yaşından çok siyasi dehasında aramak daha isabetli olacaktır. İkinci halifenin yine ümmetin ileri gelenlerinden oluşan Şûrâsı, adaylardan Hz. Osman ı hem yaşına, hem de kabilevî üstünlüklerine dayanarak tercih etmiş olmalıdır. Son halifenin seçiminde ise Hz. Ali ye alternatif olacak ikinci bir kişi olmadığından, Medine ye egemen durumda olan isyancılar bile, O nun halife olması için baskı yapmışlardır. Bu konudaki ortak özelliklerin yanında, siyasi yapının en azından Raşid halifeler döneminde saltanata dönüşmemiş olması, hem kabîlenin an âneleri hem de dini emirlerle (42.Şûrâ:38; 3.Âli İmran:159) îzah edilebilir. Öte yandan İlk halifenin seçiminde Muhacirlerin Ensar a karşı İmamlar Kureyştendir (Buhari, 1979: Menâkıb, 1-2; Müslim, 1972: İmaret, 2; Belazuri,1963: I, ) tezini kullanmış olmaları, Cahiliye döneminde; kabilenin menfaati, topluluğun güçlü ve dirayetli bir kişi tarafından idare edilmesini gerektirir ilkesini çağrıştırmaktadır. Çünkü burada Hz. Ebu Bekir, imamların Kureyşli olmasına gerekçe olarak, Kureyşli olmayan bir yöneticinin riyasette kabul edilebilirlik yönünden zâfiyet oluşturacağını, bu kabilenin İbrahim Peygamber in duasına mazhar olduğunu (İbn Sa d, (t.y.): III, 182) dile getirerek Ensar ı ikna etmiştir. Öte yandan Ensar ın, Muhacirlerin ve bunlardan Haşimîlerin kendilerinden birini halife seçmek istemeleri, kabileci anlayışın kavmiyetçilik tesirini hatırlatmaktadır. Öyle ki; imamların Kureyşli olmasının gerekliliği, meşhur Hakem Olayını reddeden ve Hariciler olarak adlandırılan Müslümanların, Kureyşli olmayan Abdullah b. Vehb er-rasibi yi halife olarak seçmelerine kadar genel anlamda kabul görmüştür (Hatipoğlu, 2005:60). Hatta Hz. Ömer in seçtiği altı kişilik seçici kurul üyelerinden birinin bile Ensar dan olmaması ya da oğlu Abdullah gibi aday olmaması şartıyla da olsa, kurulda yer alması gibi bir taleple de karşılaşılmamıştır. 2. Şeyh Halife Mukayesesi Reis (şeyh), kabile ileri gelenlerinin tabiî üyesi oldukları istişare heyetini yönetir, diğer kabilelerle ilişkilerde soyunu temsil eder ve kabile adına elçilik vazifesini yerine getirirdi. Savaş ilan ve idare etmek, barış anlaşması yapmak, diyet ödemek, gelen misafirleri karşılamak ve ağırlamak gibi görevler de şeyh tarafından îfâ edilirdi (Cevad Ali, 1957: IV, ; Zeydan, 1970: IV, 46; Hitti, 1989:I,52). Kabile reisi bir kral gibi hukuki, askeri ve toplumla ilgili diğer işlerde mutlak otoriteye sahip değildi. Emretmekten ziyade, kabileyi meydana getiren ailelerin başkanlarından oluşan kabile meclisi ile istişare sonucunda

4 298 / Eyüp KURT EKEV AKADEMİ DERGİSİ karar alan ve anlaşmazlıklar meydana geldiğinde hakemlik yapan kişi konumundaydı. Bütün faaliyetlerinde kabile şeyhinin yetkiden ziyade sorumlulukları daha ön plândaydı. Kabilede şef/şahıs karizması yerine cemaat karizması hâkimdi. Onun bu vazifede kalması, kendisini seçenlerin ona iyi niyet besledikleri müddetçe devam ederdi (Cevad Ali, 1957: IV, ; Zeydan, 1970: IV, 46; Hitti, 1989:I,52). Dikkat edilirse kabile reisi, yönetimle ilgili görevlerin hepsini bizzat kendisi îfâ etmektedir. Bu durum bir kabile çerçevesinde tabiî iken imparatorluk düzeyine ulaşmış bir dünya devleti için kabul edilebilir bir durum değildir. Her ne kadar ilk halife olan Hz. Ebu Bekir, şahsi geçimini temin amacıyla ticaret için, eski alışkanlıkları nedeniyle, çarşıya satışa çıkmaya yeltendiyse veya teşkil edilen ordunun başında komutan olarak gitmek istediyse de, Hz. Ömer ve diğer arkadaşları tarafından engellenmiştir (Vakıdî,1990: 54-55). Çünkü artık onlar sadece kendilerinden sorumlu bir şahıs değil, ümmeti temsil eden bir halife olarak hareket etmek zorundaydılar. Zaten bu durum Arap Yarımadası ndaki şehir yönetimlerinde Daru n-nedve türü oluşumlarda da kendini göstermiş durumdadır. Kabile fertlerinden her biri şeyhi ile eşitlik temelinde münasebet kurardı. Demokratik ruhun hâkim olduğu kabilede üyeler, kendileriyle eşit haklara sahip olarak gördükleri ve rahatça tenkit edip hesap sorabildikleri reislerinden barış zamanında servetini, savaşta ise hayatını ortaya koymalarını beklerlerdi. Kabile yöneticilerinin az yetkiye sahip olmalarına rağmen birçok ağır maddî ve manevî sorumluluklar yüklenmelerinin, hatta bu makama gelebilmek için bazen savaşa girişmelerinin gerçek nedeni, Arapların şeref duygusuna aşırı düşkünlükleridir (Cevad Ali, 1957: IV, ; Zeydan, 1970: IV, 46Hitti, 1989: I,53). İlk Halife Hz. Ebu Bekir, halife olarak biat aldıktan hemen sonra yaptığı konuşmada; Allah a yemin olsun ki benim asla hilafet makamında gözüm olmamıştır. Ey İnsanlar! En iyiniz olmadığım halde yöneticiniz olarak seçilmiş bulunuyorum. Şayet görevimi en iyi şekilde yaparsam bana yardımcı olunuz, yanlış hareket ve davranışta bulunursam bana doğru yolu gösteriniz Allah ve Resulüne itaat ettiğim sürece bana itaat ediniz. Şayet onlara isyan edersem bana itaatiniz gerekmez (Vakıdî,1990: 48; İbn Sa d, (t.y.): III, 182; Taberi, (t.y.): III,210) buyurmuştur. İkinci Halife Hz. Ömer de; Ben bu görevi benden daha iyi yapacak birini bilseydim mutlaka onu öne geçirirdim. Allah beni sizinle sizi de benimle imtihan ediyor En sevdiğim insanlar bana eksiklerimi ve hatalarımı söyleyenlerdir (İbn Sa d, (t.y.): III, 293;Taberi, (t.y.): III,433; İbnü l-esir, 1986: II, 293) sözleriyle tevazuunu izhar etmiştir. Fakat yetmiş yaşında halife olan üçüncü halife Hz. Osman dönemine geldiğimizde bu anlayış değişmiştir. Mısır, Kûfe ve Basra şehirlerinde ortaya çıkan fitne hareketlerinin çözümü için hac mevsiminde yaptığı valiler toplantılarında, özellikle de Hz. Ali gibi önde gelen şahsiyetlerle yaptığı görüşmelerde O nun takındığı tavır, hep ümmet halifeye saygıda kusur etmektedir şeklinde olmuştur. Hatta hilafeti bırakma tavsiyesini asla kabul etmeyerek, Allah ın giydirdiği elbiseyi çıkarmam (Taberi, (t.y.): III, 406; Belâzurî,1936:90) biçiminde tepki göstererek, sanki bu görevi, kendisine yaptıkları biat

5 RAŞİD HALİFELER DÖNEMİ YÖNETİM ANLAYIŞINA KAYNAKLIK ETMESİ AÇISINDAN CAHİLİYE DÖNEMİ 299 ile ümmetin vermediğini ve dolayısıyla onlara karşı herhangi bir sorumluluğunun olmadığını ifade etmiştir. Yine Hz. Ali ile yaptığı görüşmelerden birinde, eleştirilmesinden rahatsızlığını şöyle dile getirmiştir: Allah a yemin olsun ki İbn Hattab ı kınamadığınız hususlarda beni kınamaktasınız. O size ayağıyla tekme vurur, eliyle tokat atar, diliyle gerekeni söylerdi de sesinizi çıkarmazdınız. Ama ben yumuşak davrandım. Elimi ve dilimi sizden uzak tuttum. Allah a yemin olsun ki taraftarlarımın sayısı sizden daha fazladır, adamlarımı çağırırsam onlar hemen gelirler. Bu nedenle bana dil uzatmayın ve valilerime ta n etmeyin. (İbn Kuteybe,1967:I, 132; Taberi, t.s.: IV, ; İbn Kesir, t.s.: VII, 163). Burada Halife nin kendisine bağlı bir topluluktan bahsetmiş olması, toplumda fiîlen bir bölünmüşlüğü kabul etmesi demektir. Bu bölünmüşlüğün taraftarları ise; Ümeyyeoğulları ve diğerleri şeklindeydi. Dolayısıyla onun ifadeleri, bu dönemin Emevi saltanatına zemin oluşturması yönündeki etkisini gösterir (Apak,2009:262). Zira Hz. Osman dönemi, Kureyş e dayalı idarî ve siyasî yapıdan daha özele giderek, Emevi ailesine dayalı bir yapıya geçişe zemin hazırlamıştır (Aycan,1990:113). İlk iki halifenin yönetime bakışıyla Hz. Osman ınkini bağdaştırmak mümkün gözükmemektedir. Önceki Halifeler dönemine göre, ümmetin daha heterojen bir yapıya sahip olmasından dolayı, toplumdaki karışıklıkların ortaya çıkması belki anlaşılabilir. Ancak söz konusu toplumu yöneten zihniyetin benim taraftarlarım diyerek, yönettiği toplumu ikiye bölmüş olması, anlayış olarak çok gerilere gidildiğini gösterir. İlahi mesaj; Allah ın ipine sımsıkı sarılın, tefrikaya düşmeyin (3.Âli İmran:103) ilkesiyle asla bağdaşmaz. Hz. Osman ın kendisini; En sevdiğim insanlar bana eksiklerimi ve hatalarımı söyleyenlerdir diyen ikinci halife Hz. Ömer le mukayese etmesi, Hz. Osman ın yapılan eleştiriden rahatsız olduğunu ortaya koymaktadır. Mutlak hürriyet, aşırı benlik ve ferdiyetçilik, bedevilerin tutkularının en önemlisidir. Kabile reisinin kararına boyun eğmektense, azledilmeyi tercih edip ayrılmak, bedevi için özgürlüğünü kaybetmekten daha kolaydı. Bedevi kökenli Müslümanlardan bazıları içlerindeki ferdiyetçilik duygularını dualarında; Allah ım bana ve Hz. Peygambere merhamet et, başkasına etme (Hitti,1989: I,51) şeklinde ifade etmişlerdir. 3. Sosyal Yapıların Mukayesesi Kabilenin büyük-küçük, kuvvetli veya zayıf oluşu, mensuplarının sayısına, nüfuzuna ve mal varlığına göre belirlenmekteydi. Bu sebeple kabileler arasında hilf adı verilen antlaşmalar yapılmakta, ittifaklar kurulmaktaydı. Sözlükte; antlaşma, akid ve yemin anlamlarına gelen hilf (çoğulu ahlâf), terim olarak; Câhiliye Araplarında kabilelerin veya şahısların yardımlaşma, dayanışma ve himaye amacıyla yaptıkları antlaşma ve ittifakları ifade eder. Hilf yapan kişilere halîf (çoğulu ahlâf) denir (Sarıçam, 1997:26-27;Özkuyumcu, 1998: XVIII, 29). İslâm dan önce Araplar arasında çok yaygın olan hilf müessesesi çeşitli şekillerde uygulanmıştır. İki veya daha fazla kabile arasında yapıldığı gibi bir kabile ile o kabileye mensup olmayan bir fert veya aile arasında yahut iki kişi arasında da yapılabiliyordu.

6 300 / Eyüp KURT EKEV AKADEMİ DERGİSİ Bunlardan tamamen farklı olarak bir kabilenin yabancı bir devletle hilf yaptığı da olurdu (Sarıçam, 1997:26-27;Özkuyumcu, 1998: XVIII,29). Arap toplumunda yapılan hilfleri yardım, savunma, korunma ve ticari anlaşmalar olarak kategorize edebiliriz. Bunlardan en yaygın olanı yardım amaçlı yapılanlarıdır. Yardım amaçlı hilfler; Arap olsun veya olmasın zulme uğrayan ve mağdur edilen kişilerin yanında yer alıp onların hak ve hukukunu zalimlere karşı korumak amacıyla kurulan ittifaklardır. Bu amaçla bir araya gelen kabileler, mazlumun hakkını zalimden alıncaya kadar mücadele edeceklerine dair yemin ederlerdi. Bu tür hilflerin örnekleri Câhiliye döneminde oldukça çoktur. Meselâ Peygamberimizin de bi setten önce içinde bulunduğu ve İslâm dan sonra da böyle bir hilfe katılmaktan mutluluk duyacağını söylediği Hilfü lfudûl bunlardan biridir (Özkuyumcu, (1998:XVIII,29). Arap toplumunda yine zayıfların himaye altına girdiği bir hilf şekli de fertler arasında uygulanıyordu. Bu hilf Cahiliye döneminde iki türlü uygulama alanı bulmuştur. Birincisi belli bir süre ile sınırlı kalan türdü ve daha çok mazlumun bir müddet güçlü bir şahsın himayesinde kalması şeklindeydi. Hz. Peygamberin Taif dönüşü Mut im bin Adiy ile yaptığı hilf ile Hz. Ebu Bekir in Habeşistan a hicret için şehirden çıkışı ve vazgeçmesi nedeniyle geri döndüğünde İbn Duğunne ile yaptığı hilf bu türe örnek teşkil eder (İbn Hisâm, 1992: I, 203;Avcı ve Şentürk, 1998:31). Mekke fethedilip Kureyş in, ardından Hevazin in İslam ı kabul etmesi ve Tebük Seferi esnasında Arabistan ın kuzey kesiminin İslam hâkimiyetine girmesi üzerine, Arap Yarımadasındaki bazı kabilelerin Medine ye heyetler gönderdiklerini görüyoruz. Kabilelerini temsilen gelen heyetlerin çoğu İslam ı benimsediklerini bildirirken bir kısmı da cizye vererek sadece Medine nin hâkimiyetini kabul ettiklerini bildirmişlerdi (Buhari, 1979: 67-69; İbn Hişam, 1992:I,559; İbn Sa d, t.s.: I, 291). Ancak Hz. Peygamberin vefatıyla bunların bir kısmının irtidat ettiklerini, bir kısmının da zekat ödemeyi reddettiklerini görüyoruz. Bu durum bedevinin özgürlük düşkünlüğü, bencilliği gibi cahiliye kalıntısı özellikleri ile izah edilebilir. Merkezi idareye bağlı olmayı ve zekat ödemeyi, özgürlüğüne halel getirmek olarak telakki eden ârâbînin (49.Hucurat:14) eski alışkanlıklarının tezahürüdür. Halbuki kötüyü üretmek ve kötüyü seçmek, asla özgürlük olarak tanımlanamaz (Müftüoğlu, 2006:127). Fakat daha Hz. Peygamber hayatta iken irtidat eden Müseylemeyi ve Kabeyi yıkmak için uzak diyar Yemen den gelen Ebrehe (105.Fil:1-5) gerçeğini hatırlarsak bu durum, Hicaz ın üstünlüğünü kabul etmek istemeyen veya Mudar-Rebia rekabeti denen kabile rekabetinin depreşmesi olarak izah edilebilir. Kabile, müşterek ataya dayanan bir cemaat olarak tanımlanmakla birlikte, yukarıda saydığımız katılımlar veya savaşlar sebebiyle safiyetini mutlak anlamda koruması beklenemez. Bunun sonucunda da zahiren her biri kabilenin eşit üyeleri gibi görünmekle beraber, kabile içinde farklı bir sınıflaşma ortaya çıkardı. İltihaklar neticesinde kabileler, aynı ataya bağlı olan öz kabile çocukları, mevâlî veya diğer kabilelerden katılanlar ile savaşların tabiî sonucu olarak ortaya çıkan köleler olmak üzere üç farklı tabakayı içinde barındırırdı (İbn Manzur, t.s.:ix, 92; Zebîdî, t.s.: VI, 95; Avcı ve Şentürk, 1998:XXIV,31).

7 RAŞİD HALİFELER DÖNEMİ YÖNETİM ANLAYIŞINA KAYNAKLIK ETMESİ AÇISINDAN CAHİLİYE DÖNEMİ 301 Kabile nizamının esası asabiyetti. Asabiyet ; bir kimsenin kabilesini, ister haklı ister haksız olsun her zaman savunmaya hazır olmasıdır, dış tehlikelere karşı koymak veya saldırı yapmak gerektiğinde bütün kabile üyelerinin harekete geçmesini sağlayan birlik ve dayanışma ruhudur. Bu ruh bütün kabile fertlerini birbirine bağlayan unsurdur (Câbirî,154: 294; Çağrıcı, Asabiyyet, III, 453; Sarıçam,1997:38). İslam öncesi Arap toplumunda ortak bir emniyet anlayışının olmaması nedeniyle ortaya çıkan asabiyet gerçeğini; Zalim de olsa mazlumda olsa kardeşine yardım et atasözü en güzel biçimde tavsif etmektedir.(meydânî,1978:iii,373). İslam Dini, kabile asabiyetinin yerine inanç birliği ilkesini benimsemiş, kabilelerin parçalanarak çoğalması yerine, birleşerek güçlenmesi anlayışını getirmiştir.(03.âli İmran,103) Yüzyıllardır kabileci duyguların düşmanlık üreterek birbirlerini yiyip bitirmeye neden olan Bedevi nin cenkçi ruhu, artık elde ettiği ulvî ideallere erişme yoluna kanalize edilerek, hem kendisinin hem de içinde bulunduğu toplumun yararı için kullanılması sağlanmıştır. Böylece kabile asabiyeti uğruna Medine ye başkaldıran ve zekat vermek istemeyen bedevi ruh, irtidat ettiği İslam uğruna Hz. Ebu Bekir in ta yin ettiği komutanların buyruğunda itaatkar bir er, düşmana karşı da cengâver bir savaşçı haline gelmişti. Bu yeni bakış açısı sayesindedir ki, daha ikinci halife Hz. Ömer döneminde, Suriye, Filistin ve Mısır Bizans tan koparılmış ve dünyanın eski devletlerinden biri olan Sâsânî İmparatorluğu, tarihten silinerek toprakları ve teb ası İslam devletine katılmıştı (Belazuri,1963: İbn Abdi l-hakem, 1991: ; Ya kubî, 1960: II, 156). Sürekli savaş halinde olan kabile hayatında intikam duygusu kutsal bir görev olarak telakki edilirdi.(günaltay, 1997:126) Asırlık kan davalarına neden olan bu anlayış, Medine Vesikası olarak adlandırılan anayasa sayesinde güçlünün değil, haklı olanın üstünlüğü prensibi getirilerek çözülmüştür. Böylece bitmek tükenmek bilmeyen binlerce insanın ölümüne sebep olan ve kabilelerin enerjisini boş yere harcayarak heder eden anlayış ortadan kaldırılmış, yerine affetmenin erdem olduğu ama mazlumun da hakkının teslim edildiği yeni bir nizam getirilmiştir (Hamidullah,1991:I,206). Aynı anayasa sayesinde sosyal sınıflar ortadan kaldırılarak takvada üstünlük ilkesi benimsendiğinden artık Ammar b. Yasir, sadece köle olduğu için efendisinin elinde istediğinde işkenceler çektirdiği bir zavallı olmaktan kurtulup, Hz. Ömer in Kufe valisi olarak İslam toplumunun içinde saygın bir Müslüman olarak yerine alacaktır. Hz. Peygamberin âzadlı kölesi Zeyd b. Harise ve oğlu Üsame de, Halid b. Velid, Amr b. As gibi Mekke nin en güçlü kabilesine mensup şahsiyetlerin bir er olarak katıldığı orduya komutanlık edebileceklerdir. Çölde bedevi hayat süren kabilenin refah ve serveti, eli silah tutan bireylerin sayısıyla doğru orantılı olduğundan, kız çocuktan çok erkek çocuğa değer verilirdi. Doğan çocuk erkek ise babası şenlik yaparak sevincini çevresiyle paylaşırdı. Kızı olması durumunda utanır, sıkılır ve zavallı yavruyu uğursuz bir felaket sayardı. Bu durum Kur an da şöyle ifade edilmektedir: İçlerinden biri bir kız çocuğunun doğumu ile müjdelendiği zaman nefretini sinesine çekerek, hiddetinden yüzü kapkara olur, kendisine verilen kötü müjdeden dolayı, herkesten saklanır; bunu ne yapayım? Hakarete katlanarak alıkoyayım mı

8 302 / Eyüp KURT EKEV AKADEMİ DERGİSİ yoksa toprağa mı gömeyim (16. Nahl:58) diye şaşırır kalırdı. Başka bir ayette ise canlı canlı toprağa gömülen kız çocuklarının durumu; Diri diri toprağa gömülen kız çocuğunun hangi günahtan dolayı öldürüldüğü sorulduğu zaman (81.Tekvir:8-9) şeklinde ifade edilmektedir. Hac ibadeti, Allah ın emriyle İbrahim Peygamber tarafından ihdas edilmiş bir ibadettir (22.Hac:27). Bu ibadet Cahiliye döneminde de îfâ edilmekteydi. Ancak Hac ibadeti için Mekke ye gelenler Arafat ta vakfe yaparken, Kureyş, Kinane ve Huzaa kabilesi ve bunların bağlıları, vakfe için Arafat yerine Müzdelife de vakfe yaparlar ve buna gerekçe olarak da; Biz Hz. İbrahim in evladıyız, Kabe nin sahibiyiz, Arap kabilelerinin hiç birinin fertleri bizim kadar şeref ve asalet sahibi değildir. Bütün ta zimimizi harem dâhiline hasretmeliyiz, Arafatta halk ile vakfe yapmak bizim kadrimizi düşürüyor (İbn Sa d,(t. y.): I,72) derlerdi. Mekke nin fethiyle her şeyden önce Kâbe putlardan temizlenerek, kutsal mekândaki şirk bulaşıkları ortadan kaldırılmıştır. Aynı zamanda yukarda sözü edilen Ahmesilerin Arafatta vakfe yapmamak gibi tamamen ekonomik kaygılarla yapılan ve insan onurunu zedeleyen ayrıcalıklı uygulamaları; Hac Arafattır (Nesâî,1981:203) ilkesiyle kaldırılmıştır (2.Bakara: ). Raşid halifeler döneminde de bu yeni uygulama aynen devam etmiştir. İslâm öncesi sosyal hayatın temelini oluşturan kabile sistemi, daha sonra da varlığını sürdürmüş; siyasî, içtimaî ve dinî hadiselerde tesirini devam ettirmiştir. 4. Raşid Halifeler Dönemine Kaynaklık Etmesi Açısından Cahiliye Döneminde Şehir Yönetimi: Daru n-nedve Arap Yarımadası nda hadariler, Mekke, Yesrib, Taif gibi şehirlerde ikamet ederlerdi 1. Kabile Yönetimi konusunda da sözü edildiği gibi, hadariler şehir hayatına geçmiş olsalar da yaşam biçimleri hâlâ kabile sistemine dayalı idi. Bundan dolayı kabile yaşamının birçok özellikleri şehirde de cari olduğundan, tekrar olmaması açısından biz burada sadece farklı yönleri üzerinde duracağız. İsmail Peygamberin soyundan geldiği kabul edilen Kureyş kabilesini bir araya getiren ve Mekke de bir şehir devleti kuran şahıs, Hz. Peygamber in beşinci kuşaktan dedesi Kusay b. Kilab tır.(ö. 480) Huzâa kabilesiyle giriştiği mücadele sonucu Kâbe ye bakma ve Mekke yi idare etme işini üzerine alır ve yaklaşık 440 yılında Kâbe nin kuzeyine, kapısı mabede nâzır bir şekilde Dâru n-nedve adı verilen şehir meclisini inşâ eder (İbn Hişam, 1992: I, 136; İbn Habîb, (1985). 32; Ezrâkî, 1969: I, 109; Belazuri,1963: I, 49; Fığlalı, 1998:VIII,555). 1) Çalışmamızda Şehir Yönetimi konusunu değerlendirmek için Mekke şehrini tercih etmemizin nedenlerinden bir kaçı; kutsal yapı Kabe yi ve diğer hac mahallerini içinde barındırması, Daru n-nedve gibi yönetim mekanizmalarına sahip olması, Hz. Peygamberin hayatının en uzun kısmını burada yaşaması ve diğer kentlerdeki yönetim konularını da ihtiva edecek vasıfta olmasıdır.

9 RAŞİD HALİFELER DÖNEMİ YÖNETİM ANLAYIŞINA KAYNAKLIK ETMESİ AÇISINDAN CAHİLİYE DÖNEMİ 303 Bu meclise, bedevî hayatta kabileler topluluğunu temsil eden kabile meclisinin yerleşik hayattaki versiyonu denilebilir. Daha önce çadırlarda yaşayan kabilesini, Kâbe merkez olmak üzere, Mekke ve çevresine yerleştirerek onların meskenlerde oturmalarını sağlar (İbn Hişam, 1992: I, 136; İbn Habîb, t.s.: 32; Ezrâkî, 1969: I, 109; Belazuri,1963: I, 49; Fığlalı, 1998:VIII,555). Kusay ile birlikte Mekke şehrinde, her bir kabilenin kendi özel yönetimi ve kabilelerin bir araya gelmesiyle oluşan ve adına mele diyebileceğimiz bir oligarşik yönetim şeklinde, iki aşamalı bir yönetimin ortaya çıktığını görürüz. Kabilelerin kendi yönetimlerine ve merkezlerine nâdî, oligarşik yapının yönetimine ve merkezine de Dâru n-nedve adı verilir. Nâdîler, Dâru n-nedve nin alt birimleri gibi çalışırlardı. Alınan önemli kararları ise münadî veya müezzin adı verilen görevliler herkese duyururdu (İbn Hişam, 1992: I, 138; İbn Habîb, t.s.: 34; Ezrâkî, 1969: I, 110; Belazuri,1963: I, 51; Fığlalı, 1998: VIII,555). Bu iki aşamalı yönetimin alt organı olan nâdi (toplantı yeri-mahalli karar alma organı) ile ilgili olarak Kur an da, Siz nâdînizde hakkaniyetsizlik mi üretirsiniz? O kendi nâdîsini toplasın. Biz de zebanilerimizi çağırırız. (27.Neml:29; 29.Ankebut:29) gibi ifadelerle nâdîlerin varlığına ve fonksiyonlarına işaret etmektedir. Yine Abdülmuttalip oğlu Abdullah ı kurban etmeye götürürken Kureyşliler, nâdîlerinden çıkıp ona engel olmaya çalışmışlardı (İbn Hişam, 1992: I, 160; İbn Sa d, t.s.: I, 81; Belazuri, 1963: I, 79; Taberi, t.s.: II, 240). Diğer bir örnekte de; Hz. Hamza avdan dönünce önce Kabeyi tavaf eder sonra da Kureyş nâdîlerinden birine uğradığında kendisine yeğeni Hz. Muhammed e yapılanlar anlatılır. Bunun üzerine Hamza, Müslüman olmaya karar verir. Bu örnekler nâdîlerin varlığını ve etkinliğini gösteren verilerdir. Darun-Nedve, kabile meclislerinin bir üst mercii olmakla birlikte, alınan kararların uygulanabilirliği dikkate alındığında öncelik, nâdîlerde alınan kararlardadır. Nitekim Hz. Peygamberin İslam ı tebliğe başlaması nedeniyle Kureyş müşrikleri Darun-Nedve de toplanarak O nu cezalandırmaya karar verirler. Bunun üzerine Haşim ve Muttalipoğulları nâdîlerinde O nu koruma kararı alırlar ve Hz. Peygamberi Kureyş müşriklerine teslim etmemek üzere üç sene direnirler. Hz. Peygamber hicrete karar verince, O nu grup halinde öldürme düşüncesi de uygulanamayan kararlardan biridir. Bu örneklerden de anlaşılmaktadır ki, nâdîde alınan kararlar temel teşkil etmektedir (Hamidullah,1991:II, ). Bu durum, bedevi hayattan hadari hayata terfî edip oligarşik bir yönetime sahip olunsa da, yönetim konusunda hâlâ kabilenin ağırlığını göstermesi bakımından önemlidir. Kusay toplantı mekânı olarak kullanılan bu binayı yaptırmakla kalmaz, parlamento ile birlikte Mekke nin ve Kâbe nin yönetimi ile ilgili bazı kurallar koyarak bir şehir cumhuriyetinin temellerini atar. Mekke nin yönetimi ile ilgili siyasî, malî, askerî, dinî ve adlî olmak üzere kamu görevleri (bakanlıklar) ihdas eder (Ezrâkî, 1969: I, 110; Belazûrî,1963: I, 53; İbn Abdirabbih,1965; III, 314; Cevad Ali,1957: IV, 19; Çelikkol, 2003;107).

10 304 / Eyüp KURT EKEV AKADEMİ DERGİSİ Hz. Peygamber, hicretten sonra Medine de inşa ettiği Mescidi, hem bir ibadet mekânı hem de devlet işlerinin görüldüğü bir hükümet binası olarak kullanmıştır. O nun bu uygulaması, merkezinde Kâbe nin, onun hemen yakınında da Mekke şehrinin yönetim merkezi olan Dâru n-nedve yi hatırlatmaktadır. Hz. Peygamber, Mekke nin yönetim formuna değil, şirk temelli olan ve sosyo-ekonomik dengesizliklere yol açıp, bu dengesizliği sürdürmenin aracı olan putperestlik anlayışına savaş açmış idi. Sözü edilen bu uygulamanın Raşid Halifeler Dönemi Medine sinde biraz daha detaylandırılarak devam ettirildiğini görüyoruz. Cahiliye döneminde çok önemli ve kutsal bir görev olan Kabeyi Koruma ve Kapıcılık Görevi, (Sidane-Hicabe) hem Hz. Peygamber hem de Raşid halifeler dönemi nde de önemini koruyarak devam etmiştir. Hatta bu vazife, M. Hamidullah ın kaydına göre şu anda da aynı kabile tarafından yürütülmektedir (Hamidullah, II,854). Ancak bu yönetim kompleksi içerisinde tevhid inancı ile bağdaşmayan Eysar ve Ezlâm (Hamidullah, II,854) diye adlandırılan fal okları ile ilgili görevlerin izleri bu dönemde görülmez. Sonuç Kültür, bir toplumun her alanda ürettiği değerler toplamı olarak tanımlanabilir. Aynı zamanda kültür, nesilden nesile aktarılır. (Özakpınar,2003: 20) Bundan dolayı Raşid Halifeler Dönemi yönetim anlayışının anlaşılabilmesi için Cahiliye dönemine başvurmak zorunludur. Gerçi İslam inancı Arap kültürünü büyük ölçüde etkilemekle beraber, topyekûn bir değişiklikten bahsetmek insan tabiatına aykırıdır. Bedevî ya da hadarî yaşam biçimine sahip olan kabilevî hayat, Hz. Peygamber devrinde de, Raşid Halifeler Dönemi nde de devam etmiştir. Bilindiği gibi yeni din, kendi felsefesiyle uyum içinde olan kültürel öğelerin mevcudiyetinde bir sakınca görmediğinden, bu değerler canlı bir organizma gibi gelişerek yaşamaya devam etmişlerdir. Hz. Peygamberin vefatını müteakip ilk halifenin seçiminde ortaya çıkan ve halife bizden olsun şeklinde tezahür eden kabile asabiyeti; eşit düzeydeki üyelerden daha yaşlı olanın tercih edilmesi, şahsi meziyetler gibi nitelikler, kabile şeyhinin seçiminde de cari olan özelliklerdi. Ancak her ne kadar bu seçimde kabile asabiyeti, kıpırdanmalar gösterse de, Haşimi ve Emevi kabileleri dururken Teymoğullarına mensup Hz. Ebu Bekir, halife seçilmiştir. Çünkü artık geçer akçe, kabilevî meziyetler değil, kulluk bilincinin göstergesi olan takva olmuştur. Arabın bütün hücrelerinde mevcut olan kabile asabiyeti, meşrûiyet çerçevesinde yeni bir forma büründürülerek din asabiyetine dönüştürülmüştür. Böylece yüzyıllardır kabilelerdeki birlik beraberlik duygusu yerine, sürekli nefret tohumları ekmeye yarayan bu duygu, Müslüman fatihleri İslam ı bütün insanlığa ulaştırmak idealiyle cihad meydanlarına koşan bir mücahid haline getirivermiştir. Müslüman toplumun bir devlet haline dönüşmesini sağlayan Medine döneminin anahtarı, deyim yerindeyse, Akabe Biatları dır. Aslında Ensar ın Muhacirleri şehirlerine kabul

11 RAŞİD HALİFELER DÖNEMİ YÖNETİM ANLAYIŞINA KAYNAKLIK ETMESİ AÇISINDAN CAHİLİYE DÖNEMİ 305 etmesi, eşlerine varıncaya kadar onlarla her şeylerini paylaşması, Cahiliye döneminde öteden beri var olan eman ve hilf müessesesinin İslamî bir kisve kazandırılarak yeniden vücut bulmuş halidir. Ayrıca Hz. Ömer in oluşturduğu Şûrâda Abdurrahman b. Avf ın hakemliği ile Hz. Ali-Muaviye mücadelesindeki meşhur Hakem Olayı da yine cahiliye döneminde yaşayan Tahkim kurumunun izlerini taşır. Ancak şekli olarak bir benzerlik olsa da özü bakımından İslami motifleri içerir. Her organizma gibi insanın kimliğini oluşturan kültür de, sürekli değişim halinde olan bir gerçekliktir. Aynı zamanda kültürün tedavülde dolaşmaması gereken unsurları da, yerine daha geçerli olanlarını oluşturarak yok olurlar. İşte Cahiliye devri, Raşid Halifeler dönemi yönetim anlayışının kültür kodlarının bir kısmını barındırması açısından önem arz eden bir dönemdir. Kaynakça Apak, A. (2009). Ana Hatlarıyla İslam Tarihi. I-III, İstanbul: Ensar Yayınları. Avcı, C. ve Şentürk, R. (1998). Kabile. DİA., XXIV, 30, İstanbul: Divantaş Yay. Aycan, İ. (1990). Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Süfyan. Ankara. Belâzurî, E. (1963). Ensâbu l-eşrâf. (Tahk. M. Hamidullah). Jerusalem. Buhari, İ. (1979). Sahih-i Buhârî I-VIII. İstanbul. Câbirî, M. (1984). Fikru İbn Haldun el-asabiyye ve d-devle. Dâru l-beyza. Cevad, Ali (1957). El-Mufassal fî Tarihi Arab Kable l-islam I-X. Beyrut. Çağrıcı, M. (1998). Asabiyyet, DİA, III, 453. Çelikkol, Y. (2003). İslam Öncesi Mekke. Anakara. Dûrî, A. (1991). İlk Dönem İslam Tarihi. (Çev. Hayrettin Yücesoy). İstanbul. Fayda M. (1992) Bedevî DİA., V, 312, Ankara: Divantaş Yay. Fığlalı, E. (1998). Dâru n-nedve DİA, VIII, 555, İstanbul: Divantaş Yay. Günaltay, Ş. (1997). İslam Öncesi Araplar ve Dinleri. (Sad. M. Söylemez-M.Hizmetli). Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Hamidullah, M. (1991). İslam Peygamberi. (Çev. S. Tuğ). İstanbul: İrfan Yayımcılık ve Ticaret. Hatipoğlu, M. S. (2005). Hilafetin Kureyşliliği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Hitti, P. (1989). Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi I-II. (Çev. S.Tuğ). İstanbul: Boğaziçi Yayınları. İbn Abdi l-hakem (1991). Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ. (Tahk. Carles Torley). Kahire. İbn Habîb (1985). Münammak fî Ahbâri Kureyş. (Tahk. Hurşid Ahmed Faruk). Beyrut. İbn Hişam (1992). Es-Siretü n-nebeviyye. Beyrut: Dâru l-fikr Yayınları. İbn Kesir (t.s.). el-bidaye ve n-nihaye I-XIV. Beyrut: Mektebetü l-meârif.

12 306 / Eyüp KURT EKEV AKADEMİ DERGİSİ İbn Kuteybe (1967). El-İmame ve s-siyase I-II. (Tahk. Taha Muhammed Zeyni), Kahire. İbn Manzur (t.s.). Lisânu l-arab I-XV. Beyrut: Dâru Sâdır. İbn Sa d (t.y.). et-tabakatü l-kübra. Beyrut: Dâru Sadr Yayınları. İbnü l-esir (1986). el-kâmil fi t-tarih I-IX. Beyrut. Lewis, B. (1979). Tarihte Araplar. (Çev. H. D.Yıldız). İstanbul. Meydânî (1978). Mecmau l-emsâl I-IV. (Tahk. Muhammed Ebu l-fazl İbrahim). Kahire. Müftüoğlu, Ö. (2006). Vahiy Kaynaklı Metinler Bağlamında Dinin Bağlayıcılığı ve İnsanın Özgürlüğü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Müslim (1972). Sahih-i Müslim I-V. (Tahk. Muhammed Fuad Abdülbaki). Beyrut. Özakpınar, Y. (2003). İslam Medeniyeti ve Türk Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları. Sarıçam, İ. (1997). Emevî Hâşimî İlişkileri. Ankara: TDV Yayınları. Taberi, E. (t.y.). Tarihu l-umem ve l-mülûk I-XI. (Tahk. Muhammed Ebu l-fadl İbrahim). Beyrut: Dâru s-suveydan Yayınları. Vakıdî (1984). Kitâbu l-meğâzî I-III. (Tahk. Marsden Jones). Beyrut. Ya kubî (1960). Tarih I-II. Beyrut. Zebîdî (t.s.). Tâcu l-arûs I-X. Beyrut. Zeydan, C. (1970). İslam Medeniyeti Tarihi. (Çev. Zeki Meğamiz). İstanbul.