MERKEZLERI KONGRESI BILDIRILERI

Transkript

1 ULUSLARARASI..... TURK DUNYASI INANÇ... MERKEZLERI KONGRESI.. BILDIRILERI EYLÜL 2002 MERSİN ANKARA

2 FRİGLERDE ANA TANRİCAl MA TAR KUBİLEYA ~ TAPINIMINA AİT KÜLT ANlTLARI ÜZERİNE YENİGÖZLEMLER Taciser TÜFEKÇl SlV AS* "Haydi gidin Gallalar, Cybele'nin yüksek korulanna hep beraber, hep beraber gidin, Dindymus'un salıibesinin gezgin takırnı... Gidin hep beraber, izleyin Frigya'daki Cybele'nin evini~korulannı tannçanın, ziller çalar orada, davullar yankılanır, Frigyalı flütçü ağır ağır çalar kıvrık flütüyle, sarmaşıklar dalanmış başlanın sallar hızlı ca Maenadlar orada, derin inleyişlerle kutlarlar orada kutsal ayinlerini, orada dolanıp durur tannçanın gezgin alayı: bir an önce oraya gitmek yakışır bize hızlı danslarla... " (Catullus LXIII).! Tohumun toprakla hayat bulmasını kadının doğurganlığı ile bağdaştıran Ana Tannça inancı, Anadolu topraklannda köklenen ve M.Ö. 7. bin yıldan itibaren çağlar boyunca adeta genetik bir inanç olarak nesilden nesile, toplumdan topluma geçen_güçlü bir inanç olmuştur.2 M.Ö. 1200'1erden itibaren dalgalar halinde Makedonya ve Trakya üzerinden Boğazlar yoluyla Anadolu'ya göç eden Trak kökenli Frigler de yeni yurtlan Anadolu topraklarında Ana Tannça'ya güçlü duygularla bağl~şlardır.3 Friglerin "Matar/Ana" '-' '(ard. Doç. Dr, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, ESKIŞEHIR. tsivas@anadolu.edu.tr Catullus. tr. F.W.Cornish, Harvard Vni. (Loeb),l Ayrıntıh bilgi için bkz. E. O. James, The Cult of the Mother-Goddess. An Archaeological and Documentary Study. New York-London 1959; M. Gimbutas, The Language of the Goddess, San Francisco 1989; F.lşık, Doğa Ana Kubaba. Tannçaların Ege'de Buluşması, İstanbul 1999; L. E. Roller, In Search of God the Mother. The Cult of Anatolian Cybele, California Friglerde Ana Tanrıça inancının kökenini Trakya'ya dayandıran farklı bir göıiiş için bkz. L. E. Roller. "The Phrygian Mather Goddess and her Thracian Connections", Thrace and the Aegean, 8th International Congress ofthracology. Sofıa 2002, voi.ii,

3 veya "Matar areyastin, Matar k.ubileye 1 kubeleya" olarak hitap ettikleri 4 Ana Tannça, Frig dininde adeta tek tanrı olarak tapınım gören ve Frig sanatında ilconografik olarak betimlenen5 en büyük İlahi Ana'dır.6 O, insanoğlu için yaşamın kaynağı, doğanın, doğurganlığın, bereketin kendisidir. Doğayı, tüm canlılığı ve verimliliği ile simgeleyen evrensel bir niteliğe sahiptir. Bu bağ lamda Matar Kubileya kültünde, gök kubbenin altındaki uçsuz bucaksız doğa, ulu dağlar ve yalçın kayalar, bütünü ile tanrıçanın tapınağını oluşturmaktadır. 4 Tannça'nın ismi Paleo Frig on yazıtın yedisinde tek isim olarak "Matar/Ana", ikisinde "kubileya/kubelaya", birinde ise "areyastin" epiteti ile birlikte yazılmıştır. Yazıdar için bkz. Cl. Brixhe-M. Lejeune, Corpus des Inscriptions Paleo-Phrygiennes I-ll, Paris 1984, matar: M-Ol c, M-Old I, M-Old II, M-Ol e, W-Ol b, W,03, W-06; kubileya/kubeleya: W-04, B Ol; arayastin:w-ola; "areyastin"in anlamı bugün için bilinmemektedir. "kubileya/kube leya" nın ise Friglerde dag anlamına geldigi bildirilmekle birlikte bunun belli bir dagı belirten toponym olup olmadıgı kesin degildir. Aynntılı bilgi için bkz. Cl. Brixhe, "Le N om de Cybele", Die Spracbe, 25 (1979), Frig plastik sanatında tarınça, başında yüksek polos, üzerinde ayak bileklerine kadar uzun elbise giyimli, ayakta duran, olgun bir kadın görünümünde ve çogu kez bir mimari çerçeve içinde gös terilmi ştir. Aynntılı bilgi ve örnekler için bkz. M. J. Mellink, "Comment~ on a Cult Relief of Kybele from Gordion", Beitrage zur Altcrtuınskunde Kleinasiens. Festsc~rift für K. Bittel, ed. R. M. Boehmer, H. Hauptmann, Mainz 1983, ; F. Naumann, Die Ikonograpbie der Kybele in der Phrygischen und der Griecbischen Kunst, Istanbuler Mitteilungen Beiheft 28, Tübingen 1983; M. N. van Loon, Anatolla in the Earlier First Millennium B.C., Leiden-New York-Kobenhavn-Köln, 1991, ; L. E. Roller, "The Phrygian Character of Kybele: The Formatian of an Iconography and Cu lt Ethos in the Iron Age", ID. Anadolu Demir Çağları Sempozyumu Bildirileri, ed. A. Çilingiroğlu, D. French, Ankara 1994, ; Frig Ana Tanrıça betimlerindeki Dogu, yerli Anadolu özellikleri için ayrıca bkz. F. Işık, " Batı Uygarlıgının Kökeni. Erken Demirçag Dogu-Batı Kültür ve Sanat llişkilerinde Anadolu", Türk Arkeoloji Dergisi, XXVIII (1989), 5 vdd. 6 Fıiglerin Ana Tanrıça kültü, zaman içinde önce Yunanlılar ve daha sonra Romalıl ar tarafından benimsenmiş, kendi tapınımlan ile bütünleştirilmiştir. Yunan ve Roma kaynaklannda çoğun luk l a M eter (Ana), Meter Thea (Tarınlann Anası), Magna Mater (Büyük Ana), Mater Deum fv!agna Idaea (Tanrılarm lda Dağlı Büyük Anası) olarak adlandırılan tannça, ayrıca, Fıigçe epiteti kubileya/ kube leyş'dan türedigi kabul edilen Kybele veya Cybele olarak da saygı görmüştür. Yunan ve Roma dünyasındaki Kybele tapınırolan hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. M. J. Verma.~eren, Cybele and Attis.The Myth and the Cult, London 1977; Ö. Çapar "Roma tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapınımı", Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29/1-4 ( ), ; G. S. Gasparro, Sateriology and Mystic Aspects in the Cult of Cybele and Attis, Leiden 1985; L. E. Roller, In Search of God the Mother. The C uıt of Anatelian Cybele, Califomia 1999, 119 vdd. 936

4 Ne yazık ki bugün için Matar Kubileya ve onun gizemli kült törenleri hakkında bilgi veren çok az sayıda dini içerikli Frig yazıtı bulunmaktadır. Bir kaç satırdan oluşan bu yazıtlar, okunmakla birlikte bazı kelimeler ve isimler dışında henüz anlaşılamarnaktadır.7 Bu nedenle, Frig yerleşmelerinin girişleıinde veya yakın çevresinde, tab~atın ortasında, su kıyısında, yol ya da tarla kenarında ana kayadan yontulriıuş -ister anıtsal, ister küçük ölçekli, fasad, altar ve nişlerden oluşan- kült anıtları, otantik Frig dini tapınımlarımn -şim dilik- en önemli tanıkları durumundadırlar.8 AnaTanrıça 1 Matar Kubileya kültü ile bağlantılı ve tanrıçanın gizemi henüz tam olarak çözülemeyen ritüellerine tanıklık eden bu anıtlar, aym zamanda Frig kültür ve sanatımn, kaya rrıimarisinin, en çarpıcı ve en özgün eserlerinin başında gelmektedir. Anıtların. hemen hemen hepsi EskişehiT (Dorylaion), Afyonkarahisar (Akroenos) ve Kütahya (Kotyaion) il sırurları içinde ve Dağlık Frigya olarak adlandmlan kesimde yoğunlaşmıştır.9 Bölgede halen devam etmekte olduğumuz araştırmalarda, Dağlık Frigya'nın dışında, Eskişehir'in doğusunda Sivrihisar dağları ile Arayit dağı çevresinde de yeni anıtlar saptanmıştır Kaya anıtlan, anakaya ve taş bloklarm Uzerine kazınmış olan yazıtlarda, tannçanın isminin yanı sıra Midas, Ates ve ~aba özel isimleri de geçmektedir. Bu şahsiyetterin Frig kraliyet ailesinin üyeleri olup tannçanm kültü ile yakın ilişki içinde bulunduklan düşünülmektedir. L. E. Roller, a.g.e., 65 vdd, 108 vdd. 8 Anıtlann tarihlendirilmesi konusunda farklı görüşler vardır. Ancak, genel olarak M.Ö. 8. yüzyıl ile M.Ö. 6. yüzyıl arasında yapıldıklan kabul edilmektedir. T. Tüfekçi Sivas. Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar İl Sınırları İçindeki Pbryg Kaya Arutları,.Eskişehir vdd. tablo VII. 9 Daglık Frigya'ıun merkezinde Türkmen dagı silsilesi yer alır. Doğusunu Seyitgazi ilçesi sınırlar. Güney ucu Köhnüş vadisine, batısı Sabuncupmar nahiyesi civarına, kuzeyi ise Gökçekısık köyü ve çevresine kadar uzanır. Aynntılı bilgi ve harita için bkz. C. H. E. Haspels, The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments. I:The Text; ll:the Plates, Princeton. New Jersey 1971,20 vdd., res. 493; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e.,5 vdd.. harita I-II. 10 Bu ara~urmalarda bölgede, Frig kült anıllannın yanı sıra yeni Frig yerleşmeleri ve kaya mezarları da bulunmuşnır. Bkz. T. Tüfekçi Sivas, "New Phrygian Rock Cut Monuments from Western Phrygia and Observations on their Cult Functions", V. Anadolu Demir Çağları Sempozyumu Bildirileri, 6-10 A~stos 2001 Van (baskıda); T. Tüfekçi Sivas, "Eskişehir, Kütahya,Afyonkarahisar llleri 2001 Yılı Yüzey Araştırması", 20. Araştırma Sonuçlara Toplantısı, Ankara 2002 (baskıda); H. Sivas,"Eskişehir-Yenisofça Köyü'nden Yeni bir Frig Kaya Mezarı", Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:l. Sayı:3, Eskişehir 2002,

5 Bu anıtlardan Fasadlar, kendilerine özgü mimari karakterleri ile Frig kaya mimarlığımn en özgün ve en etkileyici apıt grubunu oluşturmaktadırlar. Tamamen Frig yaratıcı gücünün ürünü olan akroterli, beşikçatılı fasadlar, aslında, geleneksel Frig ahşap mimarisinin ana kayadaki birer yansımasıdır. B unlar, en güzel ve en anı ts al örneklerini başkent Gordion 'dan tanıdığımız megaronlannl ı kayaların dikey yüzlerine oyulmuş ön cephesini temsil etmektedirler ve boyutlarına göre Anıtsal Fasadlar ve Küçük Fasadlar olmak üzere iki alt gruba ayrılırlar. 12 Çoğu kez bir tepe akroteri ile taçlandınlmış, üçgen alınlıklı beşikçatı; kareye yakın ön cephe duvarı ve her iki yanında ante/yan duvarlan simgeleyen çerçeveler; kapıyı simgeleyen, çoğunlukla iki kademeli çerçeve ile çevrelenmiş dikdörtgen niş, fasadiarda değişmeyen üç ana mimari bölümdür (Resim:l).l3 Fasadlar, boyutların algılanması bakımından kayaya 3 şekilde yontulmuşlardır: İki boyutlu amtlar (Midas Anıtı,l4 Bitmemiş Anıt,I5 Areyastis Anıtı, 16 Maltaş Anıtı 17); kaya kütlelerinin yan yüzleri düzeltilerek izleyicide üç boyutlu derinlik hissi uyandıran amtlar (Bahşayiş Anıtı, ı 8 Aslankaya Anıtı, ı 9 Deliklitaş Anıtı20); gerçek ölçülerine bağlı tamamen ana kayadan 1 1 R. S.. Young, "Gordion: Phrygian Construction and Architecture", Expedition, 2/2 (1960), 2-9; R. S. Young, "Gordion: Phrygiiın Construction and Architecture", Expedition, 4/4 (ı 962), 2- ı Aynntılı bilgi ve bibliyografya için bkz. T. Tüfekçi Sivas, Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar İl Sınırları İçindeki Phryg Kaya Anıtları, Eskişehir 1999, 40 vdd. 13 Bkz. T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., şekil ı. 1 4 C. H. E. Haspels, a.g.e., 73 vdd., res. 8-13, 5 10; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 52 vdd., lev.9-23; D. Berndt, Midasstadt in Phrygien, Mainz 2002, 8 vdd., res C. H. E. Haspels, a.g.e., 77 vdd., res ; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 66 vdd.,!ev : D. Berndt, a.g.e, I 8 vdd., res I6 C. H. E. Haspels, a.g.e., 79 vdd., res , 513. I, 5 I4; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 43 vdd., lçv I 7 C. H. E. Haspels, a.g.e., 85 vd., res. I57-I58,?I9, 520.I-3; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 86 vdd..!ev I 8 C. H. E. Haspels, a.g.e., 8 I vd., res. I ; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 7 I vdd.,!ev C. H. E. Haspel s, a.g.e., 87vd., res , 523; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 100 vdd.,!ev C. H. E. Has~eis, a.g.e., 76 vdd., res I4, 5I 1-512; T. Tüfekçi Sivas, a.;e., ı 10 vdd., lev

6 yontulmu ş üç boyutlu yapılar (Değirmen Anıtı2 ı). Bu anıtlan n büyük bir çoğunluğunda çatı elemanlan, ante 1 yan duvarlar ve cephe duvarı çoğunlukla geometrik, bazen de bitkisel motiflerle bezenmiştir. Kabartma ve oyma olarak işlenen bu motifler, aslında, benzerleri ahşap mobilya örneklerinde sıkça görülen geleneksel Frig ahşap işyiliğinin taşa uyarlanan örnekleri olup22 tamamen Frig estetik zevkini yaıisıtmaktadırlar. 23 Kapıyı simgeleyen dikdörtgen niş, bütün fasadiarda yapının odağıdır. Özellikle anıtsal fasadların nişlerinde (Midas Amtı, Bahşayiş Amtı, Ma ltaş Anıtı, Deliklitaş Amtı, Aslankaya A mtı ), gerçek kapı fonksiyonunu yansıtan lento, dışa taşkın hatıl uçlan, kapı kanatları, kapı mil yuvası gibi ahşap mimari elemaıılar aynen taşa kopya e.dilrniştir (Resim: 2). Fasadiann bir kıs- 2 ı C. H. E. Ha~pel~. a.g.e., 86 vdd.. re~ , ; T. Tüfekçi Sivas. a.g.e., 80 vdd.. lev ; Haspels tarafından incelenerek plan ve kesit çizimieri yapılan anıt. büyiik o l asılıkla Eskişehir-Afyonkarahisar karayolu altında kalmıştır. Günümüzde anıta ait toprak üzerinde her hangi bir iz yoktur. Bununla birlikte Daskyleion kazılarında ele geçen Kybele'ye ait ta~ tapınak modeli ile Afyon Arkeoloji Müzesinde sergilenmekte olan yayınlanmamış Frig tapınak modeli bu tip yapılann minyartir örnekleri olarak orijinal durumlan hakkında açık bir fıkir vermektedir. Bir başka benzer tapınak modeli de Gaziantep Arkeoloj(Müzesinde sergilenmektedir. Daskyleion tapınak modeli için bkz. N. llkaya. "Tomris Bakır ile söyleşi: 2500 yıllık ilk resmi doğal park. Paradeisos". Bilim ve Ütopya, Say ı :78, Aralık sayfa 73; Gaziantep tapınak modeli için bkz. G. de Francovich, Santuari e Tombe Rupestri deli' Antica Frigia, Roma ı 990, 97. res. ı 20, 123a. 22 Frig ahşap işçiliği ve mobilyalan için bkz. R. S. Young, "Phrygian Fumirure from Gordion ". Expedition, ı6/3( ı 974), 2- ı 3; E. Simpson-R. Payton. "Royal Woo~en Fumirure from Gordion". Archaeology. 39/6 (ı986), 40-48; E. Simpson." The Phrygian Artistic Intelect". Source, VII/3-4 (ı988), ; E. Simpson. K. Spirydowicz. V. Dorge. Gordion. Ahşap Eserı er, Ankara ı 992; E. Simpson. "Phrygian Furniture from Gordion". The Furniture of Western Asia: Ancient and Traditional, ed. G. Herrmann. Mainz 1996, E. Simpson, Gordion'da Büyük Tümülüs ve P tümülünde ele geçen şimşir ve ardıç ağaçlanndan yapılmı geometrik bezemel i.~ervis sehpalan ile Frig kaya fasatlannı bezerne ve form olarak karşılaştırarak,servis sehpalannın. aslında kaya rasatlannın ahşaptan yapılmış, taşınabilir birer ver~iyonları o l duklannı d ü şünmektedir. E. Simpson. "Symbols on the Gordion Screens", XXXIV. Ulusl ara r ası Assir iyoloji Kongresi (6-ION!l/1987- lstaııbul), Ankara, ı 998,

7 rrunda (Aslankaya Anıtı,24 Küçük Kapı Kaya Anıtı,25 Büyük Kapı Kaya Anıtı,26 Kurncaboğaz Kapı Kaya Anıtı27), nişin içinde, geleneksel Frig ikonografik özelliklerini yansıtan Ana Tannça kabartması bulunmaktadır (Resim:3) yılında Eskişehir çevresinde sürdürdüğümüz yüzey araştırmalarırnızda, niş içinde Ana Tannça kabartmasının yer aldığı yeni bir küçük fasad saptadık. Kuzören-Tavuk Pınarı Anıtı olarak isimlendirdiğimiz fasad (Resim: 4), Eskişehir'in Günyüzü ilçesine bağlı Kuzören köyü yakınlarında Tavuk Pınarı mevkiinde bulunmakt~dır. Üçgen alınlıklı, beşikçatılı olup 1.25~n. yüksekliğinde, 1.20m. genişliğindedir. Anıtın yarısı, niş içindeki tanrıça kabartmasının başı ve gövdesinin üst kısrru, dinarnit ile patiatılarak tahrip edilmiştir. Kopan çatı ve cephe duvarına ait kabartmalı parçalar, anıtın hemen önündeki defıne çukuruna düşmüştür. Tannçanın başındaki yüksek polosunun izleri, uzun elbisesinin dış konturları ve paralel dikey yiv ile belirtilmiş pileli etek ucu korunmuştur. Eteğin altından dışarı doğru çıkan ayak uçları görülmektedir. Bu fasadlarda, tapınağın kapısı ardına kadar açılrruştır ve tannçanın, eellanın arka duvarı önünde duran heykeli görülmektedir. Diğer bir deyişle, burada devamlı bir epifani olayı canlandınlmıştır. Kişi, görmediği ama düşlediği tanrısım epifani olayıyla sembolik de olsa her an görebilmektedir. Bazı fasadlarda ise, nişin arka duvarı önünde tavanda ya da tabanda büyük olasılık la tannça heykelinin veya idolünün yerleştirildiği yuvalar bulunmaktadır (Midas Anıtı,28 Maltaş Anıtı,29 Sümbüllü Amt30). Bu anıtlarda, nişin içine olasılıkla belirli dönemlerde düzenlenen ritiiel törenler sırasında tannça heykeli yerleştirilmekteydi. Yani, tapınağın kapısı ancak belirli zamanlarda açılmaktaydı ve tannça kült töreni süresince ibadet edenlere görünmekteydi. 24 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev. 66, T. Tüfekçi Sivas, a.g.~., Iev T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., I ev O T. Tüfekçi Sivas, a.g.e.!ev T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., Jev T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev

8 Özellikle anıtsal fasadiann yakın çevresinde sürdürdüğümüz araştırmalarda, bu anıtların işlevsel kimliğine ışık tutacak yeni bulgular saptadık. Görkemli Midas-Amtı'ndan başladığımız bu çalışmalarda, yaptığımız inceleme ve ölçümler, bizi fasadın bulunduğu alanın orijinal durumu hakkında bugüne kadar düşünülenden daha farklı bi'r öneri sunmaya sevk etti. Burada anıtın iş lendiği kaya kütlesi, kuzey yanda fasadın konturu boyunca akroter bizasın dan nişin üst bizasına kadar dikey olarak traşlanarak kabaca düzeltilmiştir (Resim:5). Bu seviyeden itibaren kaya, aşağı doğru genişleyerek doğal zemin ile kayn~şmaktadır. Üst tarafında beş adet dar ve kısa kaya basamağı bulunmaktadır. Bugün güçlükle fark edilen basamaklar, eski fotoğraflarda çok daha belirgindif ve 1937 yıllarında, arntın önünde yapılan arkeolajik kazılarda kuzeye doğru meyilli bir avlu (17.00 m. X m.), hemen güneyinde sürunlu bir galeri ye ait ana kayaya oyulmuş düzgün bir taban (17.00 m.x 2.50 m.) ile 4 adet sütun kaidesi (1.00 m X 1.00 m X 0.25 m.), fasadın 2.50 m. güneyinde büyük bir niş (3.10 m./2.95 m.x 2.48 m. X 1.45 m.) ve 1.50 m. kuzeyinde bir kaya odası gün ışığına çıkartılmıştır.32 Bir çok bilim adarm gibi burada üzeri kapalı bir galerinin bulunduğunu kabul etmekteyiz. Bununla birlikte, zeminin kuzey yö.ndeki eğimi göz ardı edilerek anıtın her iki yanındaki ölçüler karşılaştırıldığında, kuzey uçtaki basamaklar ile güney uçtaki büyük nişin hemen hemen aynı bizada ve fasada aynı uzaklıkta olmaları bizi bir başka düşüneeye yöneltmektedir: simetiiye önem veren bir mimari anlayışta biz, bunun bir rastlantı olamayacağı görüşündeyiz. Bu nedenle, Friglerin mimarid_e teras sistemini büyük bir başarıyla ve yaygın olarak kullandıklannı dikkate alarak, bu anıtı üç boyutlu bir derinlik içinde algılamak istiyoruz. Buna gö- 3l Krş. A. Gabriel. Krş. A. Gabriel, Phrygie, Exploration Archeologique IV. La Ci te de Midas, Architecture, Paris 1965, lev. 26. a-b; Gabriel. önce bunları anıt ile kuzeyindeki Kırkgöz Kayalıgı ardsında uzanan bir duvara ait taş yuvalan olarak düşünmüş, daha sonra bu fikrinden vazgeçerek fasadın yapımı sırasında iskele olarak kullanıldıklarını ileri slirmüştiir. A. Gabriel. a.g.e., 5, 60, res. 2, 33; Gabriel'in her iki görüşüne de karşı çıkan G. de Francovich ise, bu basarnaklann Ana Tannça'yı simgeleyen sembolik bir anlama sahip olduklan görüşündedir. G. de Francovich, a.g.e., 92 vd. 32 Kazı çalışmalan hakkında aynnolı bilgi ve foto~aflar için bkz. A. Gabriel, a.g.e., 63 vdd.. lev : C. H. E. Haspels, a.g.e., 75 vd. res

9 re, burada her iki yanda üzeri kapalı birer galeri, ortada üzeri açık bir avlu ve arkasında da bir anıtsal fasaddan oluş-an büyük bir kült alanının varlığını düşünebiliriz (Resim: 6).33 İkinci galeri, avlu tabanını oluşturan ana kayanın, doğal meyili dolgu yapılarak düzeltildikten sonra, güneydeki galerinin tam karşısına, teras üzerine inşa edilmiş olmalıdır. Bizans dönemine kadar uzanan tahribatlardan dolayı34 teras ve i.izerind.eki galeriden geriye herhangi bir iz kalmaması doğaldır. Bununla birlikte, plan üzerinde karşılaştırıldığında bugün sağ yan yüzde, zeminden yaklaşık 5 m. yükselete bulunan basamakları, varlığını düşündüğümüz ku.zeydeki galerinin üst örtüsü ile bağlantılı kılmak pek de yanlış bir görüş olmasa gerekir. Bahşayiş anıtının (Resim: 7) yakın çevresinde devam ettiğimiz çalışmalarda, sel sularının ortaya çıkardığı yenii kalıntılar, burada birbiri ile ilintili bazı mimari bölümlerden meydana g~len bir yapı kompleksinin bulunduğunu göstermiştir. Planda görüldüğü üzere (Resim:8), A ı, 2 düzleştirilmiş masif kaya kütlelerinden oluşmaktadır m. yüksekliğindeki bu kütlelerden sağdakinin (A 2) üzerinde, 0.70 rn.çapında; 0.47 m. derinliğinde bir çukur yer almaktadır. Bu, büyük olasılıkla Matar Kubileya'nın ki.ilt törenlerinde sıvı libasyonlar için kullanılrnaktaydı. B ı, 2, 3 bölümleri, anıtsal fasad ile önündeki iki hasarnaklı platform ve sağındaki -olasılıkla- bir rnekandan meydana gelmektedrr. C bölümü ise, geçmişte anıta ulaşan hasarnaklı bir güzergahın varlığını açık olarak göstermektedir. Deliklitaş Anıtı'nın (Resim:9) çevresindeki kayalık alanda yaptığımız araştırmalarda da duvar izleri ile ana kayaya oyulmuş temel yuvaları ve kaya mekanı saptanmıştır. Burasının dikdörtgen bir avlu (A), anıtsal fasad (B) ve sekili bir mekandan (C) meydana gelen büyük bir kompleks olduğu anlaşılmaktadır (Resim: 10). 33 D. Bemdt kitabında bu görüşümüzü benimseyerek, tarafımızdan yapıl an restirusyon denemesini kullanmıştır. D. Bemdt, a.g.e., 10, res.l Aı1ıtın sağında zemin seviyesinde bulunan kaya odası ile anıtın sağ yan çerçevesinin hemen a ltınada bulunan kavisli sığ niş Bizans döneminde açılmıştır. C. H. E. Haspels,.!l.g.e., 235 vd. 35 Daha önceki araştırmacılar, bu kütleleri bitinimeden bırakılmış iki anıt olarak nitelendirıni ş lerdir. C. H. E. Haspels, a.g.e.,

10 Midas Anıtı, Bahşayiş Anıtı ve Deliklitaş Anıtı'nın önünde saptanan ge avlular ve yan mekanlar, anıtsal fasadların sadece iki yada üç boyutta al ıiş ~lanan tek bir. yapıdan ziyade birer kült kompleksi olduklarını açık bir şe ::ilde göstermektedir. Bu kompleksler, töreniere katılanları içine alan, töreni ıönetenleri ve katılımcıları kucalctayarak onları çevreden soyutlayıp, sadece ~izemli ritüel törenine ve tannya yönelten, diğer bir tanımla inananları tanıyla bütünleştiren ibadet yerleridirler. Bu bakımdan, anıtsal fasadların asıl :imliğini Matar Kubileya'ya adanmış, resmi karakterli gerçek birer açık hara tapınağı olarak düşünmek gerekir. Buralardaki dini törenierin niteliği ve rapılış şekli konusunda kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Ancak, ıunlann, Ana Tannça'nın kimliği ve F~g toplumunun yaşam şekli çiftçilike özdeşleşen, bolluk ve bereketle ilgili törenler olduğunu düşünmek yanlış ılınasa gerekir. Nitekim, aşağıda sunduğumuz bazı antik çağ yazarlannın Cybele 'ye düzenlenen törenlerle ilgili naklettikleri bilgilerde bu konuda ip ıçlan bulmak mümkündür: "... Frigyalılar, tannnın kışın uyuduğuna ve yazın uyandığına inanarak, JŞın ona ninniler söylerler ve yazın onu uyandırmak için şarkı söylerler, ~akhos duacılan tarzında... "(Plutarklıos, İsis et Osiris, 378, E-F) "... Tragedia ozanı Diogenes 'Semele' adlı kitabında diyorki: Asialı Cybele'nin türban takari. kadınları, zengin Frigyalıların kızları, davullarla, :ükremelerle ve iki ellerindeki bronz zillerle hareket ederek gürültülü bir şeilde tannların hakimesine ayin düzeıılediklerini işitmiştim... "(Athenaeus, )eipnosophistae, XIV -636). "... Gidin hep beraber, izleyin Frigya'daki Cybele'nin evini, korularını annçanın, ziller çalar orad~ davutlar yankılanır, Frigyalı flütçü ağır ağır ça- 3.f kıvnk flütüyle, sarmaşıklar delanmış başlarını sallar hızlıca Maenadlar rada, derin iııleyişlerle kutlarlar orada kutsal ayinleriııi, orada dolanıp durur ınnçanın gezgin ala yı..." (Catullus, XLIII) "... Kybele'ye gelince, eski zamanlarda onlar (Frigyalılar) altarlar yaptı- 3.f ve her yıl ona kurban törenleri düzenlediler ve sonra onun için Frigya'da, 'essinus'da görkemli bir tapınaj.c inşa ettiler ve saygı gösterdiler, en parlak )renleri yaptılar. Kralları Midas, bütün bu ibadetlerde yer alarak saygısım ;österdi ve tannçanın heykelinin yanına panterler ve aslanlar. yerleştirdiler, ira, genel kanıya göre tannça ilk önce bu hayvanlar tarafından ernzirilmişi... "(Diodoros Siculus, Bibliothekes Historikes, III, 59, 8) 943

11 törenlerle karşıladığı; Bu anlatımlardan, Frigli çiftçi halkın, doğanın canlandığı, tohumun topraktan baş verdiği ilkbahan, müzik...e<şliğinde-coşkulu bereketli geçen hasat mevsiminin sonunda, düzenlediği törenlerde Ana'sına şükranlarını sunduğu; Frig kralı Midas'ın da bizzat bu töreniere katılarak yüce Ana'ya saygı ve bağlılığını gösterdiği anlaşılmaktadır. Antik kaynaklarda kral Midas'dan Kybele'nin oğlu olarak bahsedilmesi;36 Midas Anıtı'ndaki yazıtlarda da Ma tar ve Mi das isimlerinin birlikte geçmesi, 37 hem dini tören Ierin resmi karakterini, hem de Frig kralının Ana Tannça kültünde ve kült törenlerinde önemli bir görev üstlendiğini açık olarak ortaya koymaktactır.38 Matar Kubileyakültü ile bağlantılı kült anıtlannın fasadlardan sonra gelen en özgün grubunu Kaya Altarları/Sunaklar oluşturur. 39 Arkeoloji literatüründe yaygın şekliyle kaya tahtlan ya da hasarnaklı altarlar olarak tanımlanap40 bu anı tl ar, alçak kaya kütlelerinden yontulmuş üç boyutlu yapılardır. Öndeki basamaklarla tanrıçayı simgeleyen yuvarlak başlı, dörtgen gövdeli kaya idollerine4 ı ulaşılır (Resim: ı ı-12). İdoller, basamakların gerisinde kaya kütlesinin ortasına, sağına veya soluna tek, ikiz, çift, ya da çoklu gruplar halinde alçak kabartma olarak işlenmiştir. Bazı altariarda ise stilize edilerek sadece kavis şeklinde gösterilmiştir.42 Kabartma idolün yerinde bazen oval ya da diktörtgen niş vardır. Bu nişlerin içine taşınabilir bir idolün yerleştirildiği anlaşılmaktadır L. E. Roller. " Mi das and the Gordian Knot", Classical Antiquity, 3/2 (1 984), Cl. Brixhe- M. Lejeune, Corpus des Inscriptions Paleo-Phrygiennes.I-ll, Paris 1984, M Ola. M-Olc, M-Old/I-Il 38 Bu konudaki görüşler için bkz., L. E. Roller, "Phrygian Myth and Cult", Source, Vll/3-4 ( 1988), 43-49; M. Yassil eva, "King Midas and the Phrygian Mother-Goddess". Thrace and the Aegean, 8th International Congress ofthracology, Sofia 2002, vol.ii, Ayrıntılı bilgi için bkz.. T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 154 vdd.; T. Tüfekçi Sivas, "Ana Tanrıça IMatar Kubileya Kültü ile Bağlantılı Phryg (Frig) Kaya Altariarı Üzerine Yeni Gözlemler", Anadolu Üniversit~si Edebiyat Fakültesi _Del gisi, Ci lt: 1, Sayı:3, Eskişehir 2002, Bu tanımiann analizi için btz., T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 187 vdd. 41 Anadolu'da Ana tanrıça'yı idol şeklinde gösterme geleneği Neolitik Çağa geri giden yaygın gelenektir. Bilgi ve örnekler için bkz. T. Tüfekçi Si va~. a.g.m., 337 vd. 42 T. Tiifekçi Sivas, a.g.m., şek. 1, Res. l-3a. 4 3 Krş. T. Tüfekçi Sivas, a.g.e.,!ev.!

12 Kaya idolleri, Matar Kubileya'nın Frig sanatındaki antropomorfık betimlerinin, kayadaki soym yansımalandu ve F. Işık'ın belirttiği gibi salt Frig düşüncesinin ürünüdür.44 Dolayısıyla, idollü altarlan da tamamen Frig kültürünün yarattığı özgün anıtlar olarak kabul etmek yanlış olmayacaktır. İdol ve basamaklar, altarlard~-değişmeyen iki ana elemandu. Tannçanın tapınağını temsil eden özgün Frig kaya fasadlarında niş içinde görülen tannça heykeli ya da kabartması, altariarda Matar Kubileya'yı simgeleyen kaya idolüne dönüşmüştür. Tannça, idol şeklinde, kaya ile bütünleşmiş olarak devamlı oradadu. Yani kayaların içinde yaşamaktadu. Bu durum, fasadiarda niş içindeki tanrıça kabartmalan ya yaşatılmak istenen sürekli epifani olayı ile ayın dinsel düşünceyi temsil etmektedir. Altarlarda, idole ulaşan basarnaklann pratik bir amacı yoktur. Bunlarla, sembolik olarak tann huzuruna çıkış anlatılıyor olmalıydı. Büyük olasılıkla dini ayinlerde basamaklar üzerine yerleştirilen sunular ve sıvı libasyonlar ile kişi, manevi bakımdan kendisini tannçaya daha yakın hissetmekte, bir anlamda tann katına ulaşmaktaydı. Bu bağlamda Deliiditaş Anıu (Resim:9-10), Döğer Anıtı45 ve Küçük Kapı Kaya Anıtı'nda (Resim: 3) fasad önünde uzanan basamaklan da anlam ve işlev açısından altadardaki basamaklardan ayn düşünmemek gerekir. Küçük Kapı Kaya Anıtı'nda basamaklar, tannça kabartmasının önünde, dört basamaklı, üzerinde libasyon çukuru bulunan bir platforma dönüşmüştür. Bu noktada idollü altarlan ve fasadlan, ayın dinsel düşünceyi yansıtan, anlam ve işievde paydaş, biçij!lde farklı kült yapılan olarak tanımlayabiliriz. Köhnüş vadisinde bulunan bir Frig altannda (Resim: 13-14)46 tanrıça idolünün her iki yanına, ana kayadan, yüksek kabartma olarak oturan iki aslaiı fıgüru işlenmiştir. 47 Bu düzenlemeyi, içerik bakımından görkemli Aslan- 4 4 F. fşık, "Karahisar ve Pentapolis'te Görülmeyen Kybele Izleri", II. Afyonkarahisar Araştırmal arı Sempozyumu Bildirileri, Afyon 1991, T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev T. Tüfekçi Siva~. a.g.e., 170 vd.,lev.l Aslan kabartmalı, yazıttı diğer bir Frig kaya altan Çorum Alacahöyük yakınlannda Kalehisar Tepesi'nde de bulunmaktadır. R. O. Ank, Alacahöyük I, Ankara 1936, 25, res. 34; E. Akurgal, Phrygische Kunst, AnkaTa 1955, 96 vd., res.55, 1ev. 44; Bir grup altarda aslanlar,stilize olarak kavisli idolün her iki yanında adeta kolça~ anımsatan çıkınnlara dönüşmüştür. T. Tüfekçe Sivas, a.g.e., lev. 142,

13 ı kaya Fasadı'nın nişi içinde bulunan, antitetik iki aslan arasında ayakta duran Matar Kubileya kabartmasının, çok stilize bir versiyonu olarak yorumlamak yanlış olmayacaktır. Bu betim şekli, bir yandan Diodoros Siculus'un anlatımındaki Kybele heykelinin yanına yerleştirilen aslan heykellerinin kayadaki somut örneklerini teşkil etmesi, diğer yandan anıtların Matar Kubileya kültü ile yakın bağlantısını açık bir şekilde ortaya koyması bakımından büyük önem taşımaktadır. Altariarın bir bölümünde, tapınıının gereği sıvı libasyonun toplandığı yuvarlak libasyon çukurlaq. (çap: m.; derinlik: m.) bulunmaktadır. Bir grup altarda ise libasyon çukurlarının yerinde, yanın küre formunda konveks kabartmalar (çap: m.; yükseklik:o.l0-0.05m.) vardır. Bunlar, altariann sağında, solunda veya her iki yanında zemine tek ya da üçlü gruplar halinde yerleştirilmiştir.48 Hem üçlü çukurların hem de konveks kabartmalarm kaya yüzeyinde üçgen oluşturacak şekilde düzenlenmiş olmalan dikkat çekicidir (Resim: 15-16). En erken dönemlerden itibaren kadıı:_ıın dişilik organının, simgesel olarak üçgen şekli ile ifade edildiği dikkate alındığında49 çukur ve kabartma üçlemelerin tannçanın özünü, yani kadınlığını ve doğurganlığını simgelediği önerilebilir. Bir gmp altarda libasyon çukurlannın yerinde bulunan, yaiım küre formlu tek ya da üçlü konveks kabartmalar da tannçaya yapılan sunuların sembolik bir ifadesi olmalıdır. Şekil benzettiğimiz50 ve form bakırnından önceleri ters kapatılmış libasyon kaselerine bu kabartmalan (Resim: 16), bir Hitit metini ve Roma dönemine ait bir grup mermer altar ı şığında yeniden değerlendirmenin konuya daha açıklık ge~ireceği düşüncesindeyiz. N ini ve İş tan 'mn kış bayramını anlatan Hitit metininde "üzeri ekmekle kapatılabilen" çukurlardan ve tannçaya yapılan üçlü ekmek sunusundan söz edilmektedir.51 H. Gonnet, Hitit metinlerinde bahsedilen "bıçaklarla oyulan" ve "üzeri ekmekle kapatılabilen" bu çukurların, çaplan m. 'yi geçmeyen kaya çanaklan/çukurları olduklan 48 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., Tablo Illa-Ille ve Lev. 118,119,129,131,132,152, M. Gimbutas, The Language of the Goddess, London 1989,237 vd., T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., ı 9 ı. 51 H. Gonnet Bağana, "Frikya'da Geç Bronz Çağına Tarihlenebilecek Kaya E.~e~leıi Üzerine Gözlemler", IX. Türk Tarih Kongresi, c.i, Ankara 1986, 277, dp.nt

14 görüşündedir.52 Bu görüş bağlamında biz, Frig altarlannda görülen konveks kabartmaları, -Hitit metininde geçen- "üzeri ekmekle kapatılmış" libasyon çukurlarının kayadaki. sembolik yansımalan olarak yorumlamak istiyoruz. Bir başka de~işle bu kabartmalawı, eskiçağ dinlerinde yaygın bir tann sunusu olan ekmek sunusunu53 siip._g.elediklerini düşünüyoruz. Bu noktada, P. Neve'nin de - H. Otten'ın önerisi ışığuida- Hitit başkenti Hattuşa'da, Kaya 2 üzerinde belirli aralıklarla işlenmiş olan yuvarlak kabartmaları (çap: m; yük:0.08m),54 olası sembolik ekmek sunusu ile bağlantılı kılması55 bizim görüşümüzü desteklemesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Üçlü kabartmaların bire bir örnekleri, Frigya bölgesinde Roma dönemine ait bir grup mermer altar üzerine de görülmektedir.56 Sunu tablası üzerine üçgen oluşturacak şekilde işlenmiş olan bu konveks kabartmalar, sornun ~?..J- H.Gonnet Bağana, a.g.m.. 277; Ayrıca bkz. H.Gonnet Bağana, "Systemes de Cupules, de Vasques et de Rıgoles Rupestres dans la Region de Beyköy en Phrygie", Aspects of Art and lconography: Anatolia and Its Neigbors. Studies in Honor of Nimet Özgüç, ed. M. J. Mellink v.d., Ankara 1993, 219 vd. 53 Ekmek sunusunun neolitik döneme dayanan köklü bir gelenek oluşu için bkz. M. Gimbuta~. a.g.e., 147 vd. 54 P. Neve. "Schalensteine und Schalenfelsen in Boğazköy - Hattusa", Istanbuler Mitteilungen, 27/28 (1977/1978), 65 vd., şek. 4b, Jev. J6.3. 5S P. Neve, a.g.rn., _T. Tüfekç( Sivas, "Ana Tannça IMatar Kubileya Kültü ile Bağlantılı. Phryg (Frig) Kaya Altariarı Üzerine Yeni Gözlemler", Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı:3, Eskişehir 2002, res. 9.; Üç adet mermer altardan ikisi Eskişehir/ Sivrihisar Pessinus (Ballıhisar) antik kentindeki açık hava müzesinin deposundadır. Bunlar, Pessinus yakınlarındaki lstiklalbağı köyünde bulunmuş olup,bir tanesinin müze envanter numarası vardır ( 1 no'lu Altar: Env. No. A.55n2.3; Yük: cm.; Kaide Gen.: 26.50cmx26.50 cm.; Ön ve Arka Yüzde: Zeus büstü - Karta! ; Yan Yüzler: Boş; Sunu Tablasında:Üçlü konkav kabartma: çap,8cm.; yük, 2.50cm. ; 2 no'lu Altar :Yük: _32cm.; Kaide Gen.: 17cmxl7 cm.; Ön ve Arka Yüzde: Zeus biistü - Boş ; Yan Yüzlerde: Boğa Başı- Bitki (başak?); Sumı tablasında :Üçlü konkav kabartrn.a: çap,7cm.; yük, 3cm). Üçüncü altar, Eskişehir'de Ayhan Oskaylar'ın kolleksiyonunda 1 numaralı eser olarak kayıtlıdır ve EskişehirfMahmudiye ilçesinde bulunmuştur (Yük: cm.; Kaide Gen.: l3.50xl3.50 cm.; Karşılıklı yüzlerde: Kybele büstü -Başak demeti; Zeus büstü - Boğa başı; Sunu tablasında :Üçlü konkav kabartrna: çap,5 cm.;yük,4 cm). 947

15 ekmekleri değilse neyi simgelemektedir?57- Anlam ve biçimdeki özdeşlik önemlidir: Hitit'ten kök salan gelenek, Frig aracılığı ile hiç değişmeden Roma'ya geçerek Antikçağ boyunca Frigya topraklarında yaşamaya devam etmiştir. Frig kaya mimarlığında en basit, en sade kült arııtlarını nişler oluşturmaktadır. Bunlar, genellikle kayaların dik yüzeylerinde, bazıları yerden ulaşılabilecek yükseklikte bulunan oval veya dikdörtgen sığ oyuklardır.58 Arka duvarlarında tanrıça heykelciğirıin veya. idolünün yerleşterildiği yuvalar ya da tanrıça kabartması bulunmaktadır (Resim: ı 7-ı 8). Büyük bir bölümünde, öndeki kaya yüzeyi düzeltilerek olasılıkla sunular için küçük bir platform oluşturulmuştur. Mimari elemanlar bakırnından farklı gibi görünselerde işlevsel olarak fasad ve altarlarla aynı amaca hizmet eden bu anıtları, ş'apel niteliğinde, yol, su kaynağı ya da tarla kenannda günlük tapınırn yerleri olarak nitelendirmek yanlış olmasa gerekir yılı yüzey araştırmalannda tarafımızdan saptanmış olan Kütahya/Fındık Köyü Kaynak Kutsal Alanı, aynı kaya kütlesi üzerinde yer alan kaya idolleri, küçük fasadı, altariarı ve nişleri ile Frig kült anıtlanmn işlevdeki paydaşlığını açık olarak gözler önüne sermektedir. Kaynak Kutsal.Alanı (Resim: ı9-20), Kütahya merkez ilçe köylerinden Fındık köyünün hemen yanı başındaki Frig yerleşmesi Fındık Asar Kale'nin59 yaklaşık 200m. güneydoğusunda yer almaktadır. Burada, tepelerden süzülerek gelen yağmur ve kar suları ile beslenen kaynak suyunu, hemen yam başındaki tarlalara taşıyan arıa kayadan oyulmuş 75m. uzunluğunda, m. derinliğinde iki kademeli su kanalı bulunmaktadır. Kanalı sınırlayan kaya kütlesinin üst kısmında dört adet kaya idolü il e on adet kaya altan vardır. Kayalığın dikey yüzüne ise bir adet küçük fasad ile iki adet dikdörtgen niş işlenmiştir. Tipik Frig kült anıtları ile donatılan bu alan, Matar Kubileya'ya adanmış bir k~ynak kutsal alanı olmalıdır ve bugünkü bilgilerimize 57 Roma dönemi Anadolu mezar stellerinde ve Roma sanannda betimlenen ekmek çeşitleri ve sunulan için bkz. T. Wujewski, Anatolian Sepulchral Stelae in Roman Times, Paznan 1991, 30vdd. 58 Ayrıntılı bilgi ve örnekler için bkz. T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 174vdd.,!ev. 159, C. H. E. Haspels, a.g.e., 30-31, 68-70, res ,

16 göre, Fıig yayılım sahası içinde bir benzeri şimdilik bilinmemektedir. Geleceğini toprağa bağlayan Frigli çiftçi halkın yaşam şekli düşünüldüğünde, Matar Kubileya kültünde, tanının can darnan olan akarsu ve kaynaklann büyük bir öneme sahip olduğu açıkça anlaşılacaktır.60. y Sonuç olarak, Frig kült anıtlannın bir arada genel olarak mimari ve işlevsel değerlendirmesi yapıldığında, mimari kimliğin anıtın verdiği hizmetin boyut ve hacmine göre değişerek görkemli veya mütevazi ölçülerde olduğu anlaşılmaktadır. Anıtsal fasadiarda devletin kuralcı gücü, hükmedici, ezici yönü daha ilk bakışta hissedilmektedir. Midas Anıtı'na devletin tüm ağırlığı yansırnıştır ve kişi, bu anıtta devleti, egemen gücü derhal algılayabilmektedir. Küçük fasadlar, altarlar ve nişler Ise yerel yönetici, mülk sahibi ve neredeyse aile içi şapel niteliğinde kült yapılar olmalıydılar. Bu nedenle, daha mütevazi boyut ve görünüme sahiptirler. Burada asıl amaç, tapınım olduğu için ki.iltün gerektirdiği mimari elemanlar, abartısız ama yerli yerinde işlenmişlerdir. 60 Frig anıtlan ile su kaynakları arasındaki ilişki için aynca bkz. R. D. Barnett, "The Phrygian Rock Façades and Hittite Monuments", Bibliotheca Orientalis, X/3-4 (1953), 80 vdd. ; L. E. Roller, In Search of Go d the Mother. The Cult of Anatelian Cybele, Califomia 1999,

17 Resim:l Yazılıkaya-Midas Anıtı. Resiın:2 Döğer-Aslankaya Arutı Kapı Detayı. 950

18 Resiın:3 Döğer-Küçük Kapı Kaya Anıtı Resiın:4 Günyüzü-Kuzören Tavuk Pınarı Anıtı 951

19 Resim: 5 Yazılıkaya-Midas Anıtı. Açık Hava Kült Kompleksi LV Resiın:6 Yazılıkaya-Midas Anıtı. Açık Hava Kült Kompleksi Restirusyon Denemesi 952

20 Resim:7 Gökbahçe-Bahşayiş Anıtı. Açık Hava Kült Kompleksi n , - "' ~".!!"'!!.." -----~ :- -.- Resiın:S Gökbahçe-Bahşayiş Amtı. Açık Hava Kült Kompleksi Planı 953

21 Resim:9 Tavşanlı-D eliklitaş Arutı. Açık Hava kült kompleksi Resim:lO Tavşanlı-Deliklitaş Arutı. Açık Hava kült Kompleksi Planı 954

22 Resim:ll Yazılıkaya-Midas Kenti. BüyükAltar Resim:12 Yazılıkaya-Midas Kanti. İdollü Basamaklı Altar. 955

23 Resim: 13 Köhnüş Vadisi-Aslanlı Altar Resim: 14 Köhnüş Vadisi-Aslanlı Altar Plan ve Kesit Çizimi 956

24 Resim ls: Y azılıkaya-mi~as Kenti Libasyon Çukurl u Al tar Resim:16 Demirli Köyü- Menekşekayalar Altarı 957

25 Resim:17 1nli-Deliktaş Nişi Resim:18 Yazılıkaya-Midas KentiNişi 958

26 Resim:19 Fındık Köyü Kaynak Kuts~l Alaru Genel Görünümü lesiın :20 Fındık Köyü Kaynak Kutsal Alaru Genel Görünümü 959