Species of Allium Newly Recorded from Turkey I. Sect. Allium

Transkript

1 Ankara Ecz. Pak. Mec. J. fac. Pharm. Ankara (1979) (1979) Türkiye Floras ı için Yeni Allium Türleri I. Sect. Allium Species of Allium Newly Recorded from Turkey I. Sect. Allium Mehmet KOYUNCU* Ülkemizde do ğal olarak yeti şen Allium (soğan) türleri hakk ında ilk toplu bilgi BOISSIER (1882) tarafindan verilmi ştir (1). Bu ara ş- tırıcı "Flora Orientalis" isimli 5 ciltlik eserinde Türkiye'de 63 Allium türünün yeti ştiğini kaydetmektedir. BOISSIER'den bu yana ülkemizi dola şan yerli ve yabanc ı botanikçiler gerek ülkemiz, gerekse Allium cinsi için yeni türler toplarr ışlard ır (3,7,8). Bu gün yurdumuzda yetiştiği saptanan Allium türlerinin say ıs ı 100'den fazlad ır (5,6). Anadoluda yeti şen Allium türlerini toplamak amac ıyla İç ve Güney Anadolu bölgelerimize yaptığım ara şt ırma gezilerinde Allium seksiyonuna ait ve ülkemiz floras ı için yeni olan a şağıdaki türleri toplad ım. Sect. ALLIUM 1 Allium bourgeaui Rech. fil., Ann. Naturh. Mus. (Wien) 47:150 (1936). subsp. bourgeaui; Şekil: 1-c, Harita: 1 Soğan cm çap ında, ovoid; d ış tunika kabuklu, sar ımsı kahverengi, bazen boyuna fibrilli; iç tunika zar ımsı, beyaz; soğancık yok veya 1-5 adet, ovoid, sar ımsı kahverengi veya kahverengi, akut. Skapus cm boyunda, silindirik, 1 /5-1 /2 si yaprakl ı. Yapraklar 4-11 tane, cm geni şlikte, linear, karinal ı, karina ve kenarları ince skabroz. Spata tek parçadan olu şmu ş, ters huni biçiminde ve sitesi Redaksiyona verildi ği tarih: 26 Nisan 1979 *Farmakognozi ve Farmasötik Botanik Kürsüsü, Eczac ılık Fakültesi, Ankara Üniver-

2 m... lpr. _.,.. ) i cam. «11%.%, ı l I (. 0..."''' 17.--j sı. _ kr1 k Harita. 1.A. bourgeaui subsp. bourgeaui A A. phanerantherum El A. trachycoleum O A. karyeteini P A. hamrinense

3 Türkiye Floras ı İçin Yeni Allium 47 düşücü, 8-10 cm uzunlukta, tepede uzun gagal ı. Umbella cm çap ında küresel, çok çiçekli; pediseller mm. Perigon küçük, tubulat veya kampanulat; tepaller X mm, soluk ye şil, dış yüzeyde küçük papilli; d ış tepaller lanseolat, akut veya obtus; iç tepaller oblong, obtus, trunkat veya hafif emarginat. Filamentler perigondan uzun; d ıştakiler basit, ç ıplak; içtekiler d ış filamentlerin hemen hemen iki kat ı geni şlikte, kenarlar ı siliat, uçlar ı trikuspidat, anter ta şıyan kuspis yan kuspislerden k ısa, anterler sar ı renkli. Ovaryum elipsoid, pistil tepallerden uzun, stigma tam. Kapsül 3-4 mm çap ında. Çiçeklenme Haz. Tem. Bitki deniz seviyesinden 2000 m'ye kadar olan yükseklerde, kalker kayal ıklarda yeti şir. incelenen örnekler: C2 ANTALYA: Elmal ı çevresi, kalker kayal ıklar, 2000 m, Koyuncu ve Co şkun (AEF 6118)!. C3 ANTALYA: Konyaalt ı, kayal ıklar, sahil, Koyuncu ve Co şkun (AEF 6115)!. Türkiye dışındaki yayılışı : lar ı. Girit, Karpathos ve Rodos ada- Bu türün subsp. bohrgeaui, subsp. cycladicum Bothmer ve subsp. creticum Bothmer olmak üzere üç alt türü vard ır. Bu alt türlerin yay ı- lışı BOTHMER tarafından Girit ve diğer Yunan adalar ı olarak belirtilmi ştir (2). Bu çal ışma s ıras ında subsp. bourgeaui'nin ülkemizde Antalya çevresinde de yayg ın olduğu saptanmışt ır. Ancak diğer alt türlere rastlanmam ışt ır. 2 Allium phanerantherum Boiss. et Hausskn., Fl. Or. 5:235 (1882). Syn : A. davisianurn Feinbr. in Palest. Journ. Bot. Jerusalem ser., 3:1-21 (1943). Şekil: 1 b, Harita: 1 Soğan 1-2 cm çap ında, ovoid; d ış tunika ince, gri ınsi kahverengi; iç tunika beyaz; so ğanc ık yok veya birkaç tane var; so ğancıklar ya soğan ın etrafinda yada 2-3 cm yukar ıda skapus üzerinde, X 4-8 mm, bas ık ovoid veya kay ıkç ık şeklinde, beyaz ımsı sarı renkli, sapl ı. Skapus (20 ) cm boyunda, ço ğunlukla belirgin kostal ı, 1 /4-1 /3 üne kadar yap ı-akl ı. Yap ı-aklar 3-5 tane, cm x mm, skapustan kısa, fistuloz, ya silindirik ç ıplak ya da kanalikulat,

4 4$ Mehmet KOYUNCU kenarlar ı skabroz. Spata mm uzunlukta, 2-3 valvli, umbelladan k ısa, çoğunlukla kal ı c ı veya bazen erken dü şücü. Umbella cm çap ında, küresel, so ğanc ıks ız, çok ve s ık çiçekli; pediseller cm uzunlukta, farkl ı boyda. Perigon ovoid kampanulat; tepaller 4-5 mm, düz, ye şilimsi beyaz, bazen tümü, bazen de yaln ız uç kıs ımları erguvani, dip k ısımları ye şilimsi erguvani renkli; d ış tepaller eliptik oblong, kay ıkçık şeklinde; içtekiler eliptik ovat, hemen hemen akut. Filamentler tepallerle e şit boyda veya biraz uzun; dip k ısımları tepallerle birle şmi ş, siliat; dış filamentler basit, linear; içtekiler trikuspidat, geni ş anter ta şıyan kuspis yan kuspislerden k ısa; filamentin parçalanmam ış alt kısm ı kuspislerle e şit boyda veya onlardan biraz uzun; anterler mm ye şilimsi sarı veya kahverengimsi erguvani renkli. Ovaryum oblong; stilus perigondan oldukça uzun; stigma tam. Kapsül 4-5 mm, hemen hemen küresel. Çiçeklenme Haz. Tem. Bitki sahilden 2000 n ı. ye kadar sarp kayal ıklar veya kumlu sahillerde yeti şir. Incelenen örnekler: C3 ISPARTA: Eğridir,.Anamas, Dedegöl Da ğı, kap ız deresi, sarp kalker kayal ıklar, 1250 m, _Koyuncu (AEF 5628)! Kap ız deresi, nı, Peşmen ve Güner 2322! Anamas, Zindan dere, sarp kalker kayahklar, 1200 m, Koyuncu (AEF 5608)! Davras Da ğı, kayal ık yerler, 1850 m, Koyuncu (AEF 5585)!. ANTALYA: Kemer, Tahta?' Dağ, 600 m, çelik (AEF 6117)!. C5 ADANA Gülek boğaz ı, Kayal ıklar, 1200 m, Koyuncu ve ark. (AEF 2143)! Tekir yaylas ı, Bürücek'in üstü, kayal ıklar, 1500 m, Koyuncu (AEF 6234)! Karata ş çevresi, kumul, 10 ın, Koyuncu (AEF 6200)!. C6 ANTAKYA: St. Piyer Kilisesi çevresi, kayal ıklar, 100 m., Koyuncu (AEF 5405)!. Ki stelli, Amanos Dağları, Faguç orman ı altı, kayalık yerler, 1300 m, Akman 3509! Türkiye dışımdaki yayılışı : Suriye, Irak, Bat ı Iran, Lübnan. Mediterranean elementi. Güney Anadolu bölgesinde yayg ın olmas ına karşın şimdiye de ğin toplanan örneklerin say ıs ı az oldu ğ u gibi tayinlerinin doğruluğu da

5 Türkiye Florasi İçin Yeni Allium 49 ku şkuludur. Gerek bu ara ştırma s ıras ında gerekse di ğer ara ştırıcılar tarafından toplanan örneklerin incelenmesi ile bu türün A. phanerantherum Boiss. et Hausskn. oldu ğu ve dolayısıyle A. phanerantherum'un Türkiye'de yeti ştiği ilk olarak bu çal ışma s ırasında kesinlik kazanmıştır. 3- A. traclıycoleum Wendelbo, Bot. Not. 122:35 (1969). Şekil: 1 a, Harita: 1 Soğan 1-2 cm çap ında, ovoid; dış tunika kabuksu, sar ımsı-kahverengi, sonradan boyuna fibrilli; iç tunika beyaz ya da sar ı renkli; soğanc ıklar çok say ıda, cm uzunlukta, kay ıkçık şeklinde, parlak, gri-kahverengi. Skapus cm boyunda, dik, silindirik, üst kısımları çoğunlukla pembe renkli, 1 /3 ü yaprakb. Yapraklar 4-5 tane, cm x 2-4 mm, kanalikulat, skapusdan k ısa, yaprak k ını, damarlar ve yaprak kenarlar ı ince skabroz. Spata erken dü şücü. Umbella 2-4 cm çap ında, küresel; çok çiçekli, pediseller 1-2 cm u- zunlukta, farkl ı boyda, dıştakiler uzun brakteli. Perigon urseolat-kampanulat ; tepaller 5.6 x1.5-2 mm, kay ıkc ık şeklinde, orta damar yeşil, canl ı iken tepede kukuletal ı ; dış tepaller dar eliptik-ovat, d ış yüzü ve kenarlar ı skabrit, obtus; içtekiler eliptik-ovat, düz, hemen hemen trunkat. Filamentler tepallere e şit boyda veya daha uzun, siliat; d ış filamentler basit, linear-subulat; içtekiler trikuspidat, anterler san renkli. Ovaryum eliptik-ovat; stilus perigondan uzun; stigma tam. Kapsül 4-5 mm çap ında, Çiçeklenme Haziran. Bitki m'- ler aras ı, kurak ve ta şlı yamaçlarda yeti şir. incelenen örnekler: B6 K.MARAŞ : Göksun, K ınıklar Köyü, Berit Da ğı, batı yamaç, 1500 m, Y ı/diz 1168! C6 K. MARAŞ : Ah ır Dağı, Mara ş'ın üstü, kuru, ta şlı yamaçlar, m Koyuncu (AEF 5712)! Türkiye dışındaki yayılışı : Irak WENDELBO, bu türün Irakta endemik oldu ğunu belirtmi ştir(9). Bu çalışma s ıras ında türün K. Mara ş çevresinde de yeti ştiği saptanmıştır. 4- A. karfiteini Post. Fl. 789 (1896) Şekil: 2 a, Harita: Soğan O.7-1 cm çap ında, oblong; d ış tunika kahverengi, boyuna veya retikulat fibrilli, fibriller so ğandan itibaren 5-10 cm skapusu sa-

6 50 Mehmet KOYUNCU rar. Skapus cm boyunda, silindirik, 1 /2 sine kadar yaprakl ı. Yapraklar 3-5 tane, cm x 3-4 mm, silindirik, fistuloz, ç ıplak. Spata 5-6 mm uzunlukta, zar ıms ı, kısa gagal ı, 2-3 valvli, kal ı c ı. Umbella soğanc ıksız, çok çiçekli; pediseller oldukça ince, 6-8 mm u- zunlukta. Perigon kampanulat; tepaller X mm., oblong, obtus, kırm ı zıms ı-beyaz renkli, düz; d ış tepaller içtekilerden k ısa. Filamentler tepallerden uzun, ç ıplak, dıştakiler basit, tabanda lanseolat, tepede subulat; içtekiler trikuspidat, ortada anter ta şıyan kuspis yan kuspislere e şit boyda veya k ısa, anterler erguvan renginde. Ovaryum eliptik; stilus perigondan k ısa; stigma tam. Kapsül mm çap ında. Çiçeklenme Temmuz. Bitki 500 m kadar yüksekliklerde, kuru yamaçlarda yeti şir. incelenen örnekler: C5 ADANA: Feke çevresi, kuru yamaçlar, 500 m, Koyuncu (AEF 6223)! Türkiye dışmdaki yayılışı : Suriye Bu türün literatürde (4) Suriye çölü için endemik oldu ğu belirtilmektedir. Türkiye'de yeti ştiği bu çal ışma s ıras ında saptanm ışt ır. 5- A. hamrinense Hand.-Mzt. in Ann. Nat. Hofmus. Wien, 28: 15, fig. 1 (1914). Şekil: 2 b, Harita: 1 Soğan 1-2 cm çap ında, dar ovat; so ğanc ık yok ya da 1-2 adet va ı ; d ış tunika kahverengi, retikulat-fibrilli, fibriller 8-10 cm yukarıya kadar skapusu sarar; iç tunika ince, beyaz renkli. Skapus cm boyunda, dik silindirik 1 /5-1 /3 üne kadar yaprakl ı. Yapraklar 2-3 tane, cm X mm, silindirik, fistuloz, ç ıplak skapustan k ısa. Spata 3 valvli, umbelladan k ısa, geni ş ovat, akut, kal ıcı. Umbella cm çap ında, çok çiçekli, s ık, küresel; pediseller farkl ı boyda, en fazla 2 cm uzunlukta, tabanda brakteli. Perigon oblong; tepaller 3.5 X mm, eliptik, kenar ı beyaz, orta k ısmı ye şil ya da tümü menek şe renkli, s ırt ve kenar k ısım hafif skabroz. Filamentler tepallere e şit veya az uzun, siliat, d ış filamentler basit, geni ş subulat; içtekiler d ış filamentlerden daha geni ş trikuspidat; yan kuspisler anter ta şıyan kuspise e şit veya ondan az uzun ve ince, anterler ovat. Ovaryum ovoid; stilus perigondan uzun; stigma tam. Çiçeklenme

7 Türkiye Floras ı İçin Yeni Allium 51 Haz.-Tem. Bitki m'ler aras ı kuru ve ta şlı yamaçlarda yeti şir. incelenen örnekler: C5 ANTALYA: Iskenderun, Arsuz, Ergeçrnez Dere, kuru ve ta şlı yamaçlar, 200 ni, Koyuncu (AEF 6099)!. Türkiye dışındaki yayılışı : Irak (Mezopotamya) Şek. I. a- A. trachycoleum Wendelbo, b- A. phanerantherurn Boiss. et Hausskn., c-a. bourgeaui Rech. fil. subsp. bourgeaui

8 52 Mehmet KOYUNCU Şek. 2. a A. karyeteini Post., b A. hamrinense Hand. -Mzt. ÖZET İç ve Güney Anadolu bölgelerimizde yeti şen, Türkiye Floras ı için yeni 5 Allium türü toplanm ıştır. Bu türler: 1 A. bourgeaui Rech. fil. subsp. bourgeaui, 2 A. phaneranth,erum Boiss. et Hausskn., 3 A. trachycoleum Wendelbo, 4- A. karyeteini Post, 5 A. hamrinense Hand. Mzt.

9 Türkiye Floras ı Için Yeni Allium 53 SUMMARY Five Allium species have been collected from Central and South Anatolia new for Turkish flora. These species are: 1 A. bourgeaui Rech. fil. subsp. bourgeaui, 2 - A. phanerantherum Boiss. et Hausskn., 3 A. trachyccleum Wendelbo, 4 A. karyeteini Post, 5- A. hamr;nense Hand. Mzt. LITERATÜR 1. Boissier, E., Flora Orientalis, 5, , Geneve et Brasileae (1882) 2. Bothmer, R. von, Mitt. Bot. München 12, (1975) 3. Ekberg, L., Bot, Not. 122 (1), (1969) 4. Feinbrun, N., Balesi. Journ. Bot. 3, 1-21 (1943) 5. Koyuncu, M., İç ve Güney Anadolu bölgelerinde yeti şen Allium (soğan) türleri üzerinde Taksonomik ara ştırmalar (Doçentlik tezi-1978) 6. Özhatay, N., Trakya Bölgesi ve İstanbul çevresi Alliaceae familyas ı üzerinde Taksonomik, Sitolojik ve Palinolojik ara şt ırmalar (Doçentlik tezi-1977) 7. Stearn, W. T. and Özhatay, N., Ann. Mus. Goulandris 3, (1977) 8. Wendelbo, P., Acta Horti Gotoburgensis 28; (1966) 9. Wendelbo, P., Alliaceae. In Rechinger, K.E. Flora Iranica, Acad. Druck-u, Verlagsanstalt, Graz (1971)