GANA TEMEL SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER % 98,5 Kara Afrikası, % 1,5 Avrupalı ve diğer

Transkript

1 GANA TEMEL SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER-2003 Resmi adı Gana Cumhuriyeti Başkenti Akra Yönetim Biçimi Anayasal Demokrasi Bağımsızlık 6 Mart 1957 (İngiltere den) Etnik Yapı % 98,5 Kara Afrikası, % 1,5 Avrupalı ve diğer Nüfus 21,2 milyon Yüzölçümü km2 Dil İngilizce (Resmi Dil), Afrika Dilleri (Akan, Moshi-Dagambo, Ewe, Ga) Din Hıristiyan (%63), Müslüman (%16), Yerli İnanışları (%21) Başlıca Şehirler Akra (1.65 milyon) Kumasi (1,17 milyon), Tamale (200 bin) Doğal Kaynaklar Altın, elmas, boksit, manganez, kauçuk Başlıca Tarım Ürünleri Kakao, pirinç, kahve, manyok, yer fıstığı, mısır, muz, patates, sebze, ananas, deniz ürünleri, kereste Başlıca Sanayi Sektörleri Madencilik, hafif sanayi, alüminyum eritme işlemleri, gıda işleme GSYİH 7,6 milyar $ GSYİH/Kişi 359 $ GSYİH Büyüme Hızı %5,2 GSYİH Sektörel Dağılımı Tarım ve ormancılık (%30), İmalat sanayi (%25 ), Hizmetler (%30), Madencilik (% 5-6), Tüketici Fiy. Enflasyonu %21,2 Toplam Dış Borç 8 milyar $ Dış Ticaret Hacmi 5,9 milyar $ İhracat 2,6 milyar $ İthalat 3,3 milyar $ Başlıca İhraç Ürünleri Altın, kakao, kereste, ton balığı, boksit, alüminyum, manganez cevheri, elmas, tarim ve işlenmiş tarım ürünleri, balık ürünleri, ananas Başlıca İthal Ürünleri Sermaye teçhizatı, petrol, gıda ürünleri Cari İşlemler Dengesi 255,2 milyon $ Para Birimi Cedi(C) Efektif Döviz Kuru Cedi (C)= 100 pesewa 8,677C=1$ (2003 yılı ortalama) Döviz Kuru C=1$ (10 Ekim 2004 tarihi itibarıyla) Üyesi Olduğu ABEDA, ACP, AfDB, C, CCC, ECA, ECOWAS, FAO, G-24, Uluslararası,Kuruluşlar G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICFTU, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Interpol, IOC, IOM (Gözlemci), ISO, ITU, MINURSO, MONUC, NAM, OAS (Gözlemci), OAU, OPCW, UN, UNAMSIL, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNIFIL, UNIKOM, UNITAR, UNMEE, UNMIBH, UNMIK, UNMOP, UNMOT, UNU, UPU, WCL, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WToO, WtrO Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report October 2004

2 Nüfus-Etnik Yapı 2000 yılında gerçekleştirilen nüfus sayımına göre ülkenin resmi nüfusu 18,9 milyondur. Sözkonusu sayıma göre nüfus artış hızı ise 1984 yılındaki nüfus sayımından beri yılda %2,7 olmuştur. Ülkenin nüfus artış hızı, Batı Afrika nın tamamının aynı dönem için %2,9 olan nüfus artış hızından düşük olsa da, %2 olan az gelişmiş ülkeler ortalamasından yüksektir. Ancak, ülkenin nüfus artış hızı giderek yavaşlamaktadır. Bunda doğum oranlarının düşüşü (Tahmini olarak kadın başına 4,5 çocuk olup, Batı Afrika daki en düşük orandır.) ve AIDS e bağlı yüksek ölüm oranları rol oynamaktadır. Dünya Bankası verilerine göre nüfus artış hızı arasında %2,8 iken, döneminde %2,2 ye gerilemiştir yılı itibarı ile ülkede HIV/AIDS ile yaşamını sürdüren, yaşları arasında kişinin var olduğu tahmin edilmektedir. Gana nın AIDS problemi pek çok Güney Afrika ülkesinde yaşanmakta olan kriz boyutuna ulaşmamıştır. (Güney Afrika Cum. deki AIDS li sayısı 5 milyon 300 bin iken, bu sayı Gana da dir.) Ülkenin sağlık bütçesinin %15 i HIV/AIDS sorununa ayrılmıştır yılı nüfus sayımına göre nüfus yoğunluğu, km 2 başına 79,3 kişidir. Ashanti, toplam nüfusun %19,1 inin yerleşik olduğu, ülkedeki en yoğun nüfusa sahip bölgedir. Ashanti yi Greater Accra bölgesi (%15,4) takip etmektedir. Öte yandan Accra bölgesi km 2 başına 895,5 kişi ile nüfus yoğunluğunun en yüksek olduğu bölgedir. Accra yı Central ve Ashanti bölgeleri takip etmektedir. 15 yaşın altındaki nüfusun toplam nüfusa oranı 1984 te %45 iken, %41,3 e düşmüştür. Diğer yandan 64 yaşın üzerindeki nüfusun oranı ise 1984 te %4 iken, %5,3 e yükselmiştir. Bu gelişmeler sağlık alanındaki ilerlemeleri ve ortalama yaşam süresindeki artışı ortaya koymaktadır. En fazla nüfusa sahip etnik grup nüfusun %49,1 ini oluşturan Akan lardır. Akan ları Mole- Dagbon (%16,5) ve Ewe (%12,7) etnik grupları takip etmektedir. Ülkedeki işgücünün yaklaşık 9 milyon olduğu tahmin edilmektedir. Toplam işgücünün %50,4 ü erkek, %49,6 sı kadındır. Nüfusun %63 ü Hıristiyan, %16 sı ise Müslüman dır. Diğer yandan nüfusun %21 i ise yerel Afrika inanışlarını sürdürmeye devam etmektedir. Nüfus ve İşgücü Nüfus (milyon) 18,8 19,3 19,6 19,9 20,3 Nüfus Artış Hızı (%) 1,6 2,7 1,6 1,5 2,0 İşgücü (milyon) 8,9 9,1 9,3 9,5 9,7 Kaynak:The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report August Eğitim 1970 li yıllara kadar Gana, Batı Afrika nın en gelişmiş eğitim sistemine sahipti yılından sonra, giderek kötüleşmeye başladı. Hükümet, eğitim sisteminin organizasyonu ve finansmanının yeniden yapılandırılması için çaba göstermektedir yılında Gana Yaşam Standartları Araştırması, 15 yaş ve üstündeki kadınların %21 inin, erkeklerin ise %15 inin okuma yazma bilmediğini göstermektedir. Bu durumu 1985 yılı ile karşılaştırdığımızda ise, okuma yazma bilmeyen 15 yaş ve üstündeki kadınların %58, erkeklerin ise %36, hiç okula gitmeyen yetişkinlerin %32 olduğunu görülmektedir. Dünya Bankasına göre, okuma yazma bilmeme oranındaki azalmanın devam etmekte ve 2002 yılında bu oran kadınlarda %34, erkeklerde %18 olmuştur.

3 Eğitim reformları, eğitim sistemindeki değişiklikleri içermektedir. Siyasi ve İdari Yapı Gana 6 Mart 1957 de İngiltere den bağımsızlığını kazanmıştır. Ülkenin ilk anayasası 1957 yılında hazırlanmış olup, İngiliz çok partili parlamenter demokrasi sistemine dayandırılmıştır. Ülkenin Cumhuriyet olmasından sonra 3 yıl içinde anayasada çeşitli değişiklikler yapılmış, 1960 yılında Anayasa değiştirilmiştir yılında tek partili bir yönetim oluşturularak Anayasa da yeniden değişiklik yapılmıştır. Bu tarihten itibaren anayasadaki çeşitli değişiklikler devam etmiştir. Gana nın günümüz Anayasası 1992 yılında, ülkenin 1979 yılından beri ilk çok partili seçimi gerçekleştirdiği tarihte kabul edilmiştir. Sözkonusu Anayasanın büyük çoğunluğu, Amerikan yönetim sistemine dayanmakta olup, yürütme görevini her dört yılda bir genel seçimle seçilen başkana vermektedir. Kabine Başkan tarafından atanmakta, yasama meclisi tarafından onaylanmaktadır. Parlamentodaki üye sayısı 2004 seçimlerinde nüfus artışına bağlı olarak 200 den 230 a çıkarılmıştır. Gana nın halihazırdaki Başkanı John Agyekum Kufuor dur. Kufuor un hem Gana da hem de uluslararası alanda güçlü bir imajı bulunmaktadır. Batı Afrika daki anlaşmazlıkların çözülmesinde aktif rol oynamaktadır. Coğrafi Yapı km 2 yüzölçümüne sahip Gana, Batı Afrika da Gine Körfezi kıyısında yer almaktadır. Ülkenin komşuları doğusunda Togo, batısında Fildişi Sahili, kuzeyinde ise Burkina Faso dur km lik karasal sınıra sahip ülkenin komşuları ile sınırlarının uzaklığı ise şöyledir: Togo: 877 km, Fildşi Sahili: 668 km, Burkina Faso: 549 km. Ülkenin kıyı şeridinin uzunluğu ise 539 km dir. Tropik iklime sahip ülkede sıcaklıklar genellikle 21-30ºC arasındadır. Kuzeydeki savan bölgelerde, güneydeki kıyı şeridine göre daha geniş derece farklılıkları oluşmaktadır. Mart tan Haziran a kadar ve Eylül den Ekim e kadar süren iki yağış sezonu bulunmaktadır. En fazla yağış ülkenin güney batısına düşmektedir. En sıcak aylar Mart ve Nisan olup, bu aylarda sıcaklık 35 ºC ye kadar yükselmekte ve çok yüksek nemlilik yaşanmaktadır. En yağışlı ay ise Haziran dır. Haziran ayında düşen ortalama yağış miktarı 178 mm dir. Haziran ayından sonra hasat dönemi gelmektedir. Ülkenin güney batısındaki ormanlık bölge km 2 lik alana sahiptir. Bu alan ülke topraklarının %34 ünü kapsamakta olup, Gana nın ağaç ve kereste ihracatının ana kaynağıdır. Dünya Bankası verilerine göre arasında ülkedeki toplam ormanlık alanlar senede %1,7 oranında azalmıştır. Ülkenin altın yatakları Ashanti ve Western bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Ancak Central ve Brong-Ahafo bölgelerinde de geniş rezervler bulunmaktadır. Dünyanın en büyük yapay gölü olan Volta Gölü Gana da (Akosombo Barajı nın kaynağı) bulunmaktadır.

4 Ülkenin tarımsal üretiminin büyük çoğunluğu kuzeyde üretilmektedir. En önemli tarımsal ürün olan kakao, ülkenin kuzeyindeki tüm bölgelerde yetiştirilmektedir. Tarımsal üretim ülke genelinde geleneksel yöntemlerle gerçekleştirilmektedir. Akra Bölgesi ve ülkenin orta kısımlarının bazı bölümleri sel baskınlarına karşı dayanıksızdır. Altyapı Taşımacılık Altyapısı Gana 1957 yılında bağımsızlığını kazandığında, gelişmekte olan ülkeler arasında, dünyanın en gelişmiş karayolu ağına sahipti. Ancak 1970 ler boyunca taşımacılık sistemi ve limanlar ciddi ölçüde kötülemiş ve telefon ağı vasat düzeyde işlemiştir lerin başından itibaren karayolları ve limanlarda önemli tamiratlar gerçekleştirilmiş, ulusal elektrik şebekesi ülkenin pek çok bölgesine özellikle kuzey Gana ya ulaştırılmıştır. Ancak hala yüksek düzeyde yatırıma ihtiyaç bulunmakta olup, gelecek yıllarda pekçok altyapı projesi beklenmektedir. Yeni altyapı projelerinin finanse edilmesinde özel sektör yatırımlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Karayolu taşımacılığı iç taşımacılıkta kullanılan başlıca taşımacılık türüdür. Yük taşımacılığının %98 i karayolu ile gerçekleştirilmektedir. Buna rağmen Gana da iyi düzenlenmiş bir karayolu taşımacılığı sistemi bulunmamaktadır. Ülkenin batı komşusu Fildişi Sahili nde çıkan çatışmalar Gana nın limanlarına trafik akışını artırmış, bu da 2003 yılında ülkeye giren kamyon sayısını artırarak, karayollarının zarar görmesine neden olmuştur. Mülteci akışı da ülkenin karayolu altyapısının zarar görmesine neden olan bir unsurdur. Karayolları ağının toplam uzunluğu km olup, bunun km si asfaltlı, km si ise asfaltsızdır. Ülke Akra, Kumasi, Sekondi-Takorasdi yi birbirine bağlayan 953 km lik bir demiryolu ağına sahiptir. Ancak, demiryolu ile ulaşım uzun sürmekte ve sıklıkla rötarlar yaşanmaktadır. Örneğin Takoradi den Akra ya ulaşım (296 km) demiryolu ile bir ya da birkaç gün sürerken, bu uzaklık karayolu ile en fazla 4 saat sürmektedir yılında hükümet, demiryolu ağını Burkino Faso, Fildişi Sahili ve Togo ile bağlamak üzere uzatma yönünde planlar olduğunu açıklamıştır. Ancak finansman sorunu nedeni ile sözkonusu projelerin kısa vadede gerçekleşmesi beklenmemektedir. Gana ya çok sayıda havayolu şirketinin uçuşları bulunmaktadır. Gana Havayolları Şirketi, ülkenin ulusal havayolu taşımacılık şirketidir. Akra daki Kotoko uluslararası havaalanından Avrupa ya, ABD ye, Güney Afrika ya ve Batı Afrika daki pekçok ülkeye direkt uçuşlar yapılabilmektedir. Kotoka Uluslararası Havaalanı nın genişletilmesi çalışmaları 2003 yılı başlarında tamamlanmış bulunmaktadır. Böylece havaalanının yolcu kapasitesi den e çıkmıştır. Havaalanının sözkonusu kapasite artışı ve Fildişi Sahili ndeki sorunlar nedeni ile Abidjan ın ticaretindeki azalmaya bağlı olarak Batı Afrika nın ulaşım merkezi haline gelmesi beklenmektedir.

5 Limanlar Doğudaki Tema ve batısındaki Sekondi-Takoradi ülkenin limanlarıdır. Limanlardaki işlem hacmi, 1980 lerdeki rehabilitasyon çalışmalarının ardından giderek artış göstermiştir. Sözkonusu çalışmalar gemilerin tur sürelerinin düşmesine neden olmuştur. Gemi tur süreleri Batı Afrika daki en hızlı tur süreleridir. İthalatın en önemli kısmı Tema limanı üzerinden gerçekleştrilirken, ihracatın çoğunluğu ise Takoradi limanından yürütülmektedir. Fildişi Sahili nde yaşanan sorunlar nedeni ile tamamen kara ile çevrili olan Burkina Faso, Mali ve Nijer in alternatif yollar araması sayesinde ülkenin bu iki limanının trafiği artış göstermiştir. Hükümet bu gelişmeler sonucunda Tema ve Takoradi nin bölgenin yeni ticaret merkezleri haline gelmesine yönelik çalışmalar başlatmıştır. Halihazırda, Tema daki rıhtımlardan birinin bir konteyner terminali haline getirilmesi yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Bu projenin iki yıl sürmesi beklenmektedir. Aynı zamanda iki limanda da depolama tesisleri, ihracatı geliştirme bölgeleri, nakliye bölgeleri geliştirme yönünde planlar da yapılmaktadır. Volta Gölü üzerindeki ülke içi taşımacılık, yetersiz tesisler nedeni ile verimli ve hızlı olamamaktadır. Volta, Ankobra ve Tano nehirleri üzerinde km lik su yolu mevcuttur. Telekomünikasyon Altyapısı Gana nın telekomünikasyon sistemi yatırımların yetersizliği nedeni ile zayıf düzeydedir. Telefon hattına sahip olan kişi sayısı düşük düzeydedir yılı itibarı ile kullanımda olan ana hat bulunmaktadır. Mobil telefon kullanıcılarının sayısı sabit hat kullanıcılarından fazladır. Mobil telefon kullanıcılarının sayısı 1996 yılında iken, 2000 de , 2003 te olmuştur. Lisanslı dört servis sağlayıcısı bulunmaktadır: Scancom, Ghana Telecom, Milicom ve Kasapa. Scancom, abone ile en önemli servis sağlayıcıdır. Halihazırda ülkede 30 dan fazla Internet servis sağlayıcısı bulunmaktadır yılı itibarı ile çoğunluğu şehirlerde olmak üzere ülkede internet kullanıcısı olduğu tahmin edilmektedir. Doğal Kaynaklar Gana, geniş altın, elmas, manganez ve boksit yataklarına sahiptir. Volta Gölü çevresindeki göl ve nehirler hidroelektrik güç üretim imkanları sunmaktadır. Ülkenin Tano havzasında 14,3 milyon varillik kanıtlanmış petrol rezervi ve tahmini olarak 193 milyar metre küplük doğal gaz rezervi bulunmaktadır. Afrika nın batı kıyılarında bulunan ülkenin önemli bir balıkçılık potansiyeli de bulunmaktadır. Gana nın güney batısı km 2 lik geniş ormanlarla kaplı olup, bu durum ülkenin %34 üne karşılık gelmektedir. GENEL EKONOMİK DURUM Tarım sektörü, ekonominin temeli olup GSYİH ya katkısı yaklaşık %30-40 dır. Çalışan nüfusun ise yaklaşık %60 ı tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Kakao en önemli ihraç kalemi olup, bu ürünü kereste, sebzeler, deniz ürünleri ve ananas takip etmektedir. Tarım sektörü uluslararası piyasalardaki fiyat dalgalanmalarına açık olan bir sektördür. Tarımdaki ürün sayısını arttırma çalışmaları sınırlı etki yaratmıştır.

6 Hizmetler sektörü GSYİH nın %30 unu oluşturmaktadır. Hizmet sektöründe en büyük alt sektör hükümetçe sağlanan hizmetlerdir. Bunu parekendecilik, restorant ve otel işletmeciliği izlemektedir. Endüstrinin GSYİH ya katkısı %25, madencilik sektörünün ise %5-6 seviyesindedir. Madencilik içerisinde önemli olan faaliyeti altın madenciliği oluşturur. GSYİH ve Büyüme Oranlarının Yıllar İtibarı ile Görünümü * GSYİH (milyar $) 5,0 5,3 6,2 7,6 8,7 GSYİH Büyüme Hızı 3,7 4,2 4,5 5,2 5,8 Kaynak: The Economist Intelligence Unit,GhanaAugust *: Tahmini Ekonomik politika Gana 1983 yılından itibaren IMF ve Dünya Bankası yardımı ile kapsamlı bir ekonomik gelişme programı izlemektedir. Programın amacı makroekonomik dengesizliği azaltmak ve yapısal reformları gerçekleştirmektir. Program ile mali ve parasal disiplin kurulmuş, döviz kuru serbestisi sağlanmıştır. Ayrıca program ile, bankaların bilançolarındaki tahsil edilemeyen alacakların düşülmesi ve devletin bankalardaki hissedarlığı sona erdirilmesi sonucunu beraberinde getiren mali sektör liberilizasyonu da sağlanmıştır. Bu durum ise bankacılıkta rekabeti beraberinde getirmiştir. IMF ile yapılan en son anlaşma Mayıs 2003 tarihinde onaylanmıştır. Yoksulluğun azaltılması ve büyüme amaçlı 258 milyon $ tutarındaki kaynak gelecek üç yıl zarfında kulandırılacaktır. Hükümetin 2003 yılındaki mali performansı IMF tarafından pozitif olarak değerlendirilmiştir yılında hükümet iç borçları azaltmıştır yılı bütçesinin temel amacı GSYİH nın %2.2 si oranındaki net iç boçların geri ödenmesidir. Kamu harcamalarının azaltılması ve gelirlerin arttırılması amaçlanmaktadır. Mali açığın GSYİH nın %1.7 sine indirilmesi hedeflenmiştir. Ücret ve maaşlar harcama kalemleri içerisinde en önemli yeri tutmaktadır. Borç faizleri ise harcamalardaki diğer önemli kalemi oluşturmaktadır. Dolaysız vergiler özellikle katma değer vergisi en önemli gelir kalemini meydana getirmektedir. Alt yapı iyileştirme harcamalarını karşılayabilmek için iç kaynak miktarı iki kat arttırılmış ve 125 milyon $ tahsis edilmiştir yılından itibaren Merkez Bankasının bağımsızlığı yönünde adımlar atılmış olup bu amaçla Merkez Bankası yasası ile, hükümetin Merkez Bankasından bir mali yıldaki toplam gelirlerinin %10 u oranında borçlanabilmesi öngörülmüş, Merkez Bankasının özel kuruluşlara dış borç garantisi vermesi önlenmiş ve Merkez Bankasının karar vermeden önce hükümetle istişarede bulunacağı alanlar azaltılmıştır. Gana, yoğun bir özelleştirme programı üstlenmiş bulunmaktadır. Bununla birlikte, son yıllarda özelleştirme programı yavaş ilerlemektedir. Bazı anahtar kuruluşların hala satılması beklenmektedir. Volta Nehir İşletmesi (En önemli elektrik üretim ve dağıtım şirketidir.), Gana Su Şirketi (Greater Accra bölgesine hizmet vermektedir.), Tema Petrol Rafinerisi (Ülke içinde tüketilen tüm rafine petrol ürünlerini üretmektedir.), Gana Elektrik Şirketi (Elektriğin başlıca dağımcısı olan şirkettir.) ve Gana Ticaret Bankası-GCB (aktif ve mevduat büyüklüğü bakımından en büyük ticari bankadır.) satışı tamamlanması beklenen anahtar kuruluşlardır.

7 Ekonomik performans 1970 lerden itibaren ülkeyi etki altına alan ekonomik gerilemenin tersine çevrilebilmesini teminen, ülkede 1983 ten itibaren pek çok ekonomi politikası ve program uygulamaya konulmuştur. Bu politikalar neticesinde GSYİH 1983 ten itibaren güçlü büyüme göstermiştir yılları arasında GSYİH büyüme hızı yılda ortalama %4,4 olmuştur. Ancak 2000 yılında ekonomik büyüme ülke parası Cedi nin değer kaybına bağlı olarak gelişen makroekonomik istikrarsızlık nedeni ile %3,7 gerilemiştir yılında hizmet sektöründeki büyüme paralelinde GSYİH hızı %4,2 olmuştur yılındaki büyüme hızı, altın madenlerindeki üretim düşüşüne rağmen taşımacılık, iletişim, toptan ve perakende ticaret ve turizmin alt sektörlerindeki (restoran işletmeciliğ gibi) büyüme sayesinde olmuştur yılında hükümet hedefi çerçevesinde reel GSYİH artış hızı %4,5 olmuştur yılında büyümeye en fazla katkısı olan sektör madencilik sektörü olmuştur. Tarım %4,1, sanayi ise %4,7 oranında büyümüştür. Madencilik üretiminde 2001 yılında gözlenen düşüşten sonra 2002 de yaşanan %4.5 oranındaki artış, altın fiyatlarındaki ve üretimindeki artıştan kaynaklanmaktadır yılında gerçekleşen %5,2 oranındaki büyüme tarım sektörünün yüksek performansından kaynaklanmış olup, 1991 yılından bu yana gözlenen en yüksek orandır. Tarım sektöründeki dikkate değer artış, kakao sektörünün %16,4 oranında büyümesi sayesinde gerçekleşmiştir. Madencilik ve inşaat sektörleri de sırası ile %4,7, %6,1 artış gösteren önemli sektörler olmuştur. Altyapı projelerinin, özellikle yol rehabilitasyon çalışmalarının, desteklenmesi inşaat sektörünün güçlü büyüme göstermesini sağlamıştır. Hizmet sektörü içinde, taşımacılık sektörü 2003 yılında en hızlı gelişme gösteren alt sektör olmuştur. Bunun nedeni önceki yıllarda Fildişi Sahili üzerinden taşınan malların bu ülkedeki sivil çatışma nedeni ile Gana üzerinde taşınmaya başlanması olmuştur. Enflasyon 1990 lı yılların başında ülke ekonomisinin ayırdedici özelliği yükselen enflasyon olmuştur yılı sonunda enflasyon oranı %59,5 e yükselmiştir. Hükümetin enflasyondaki artış eğilimini makreokonomik istikrarı sağlayarak ve IMF ile anlaşılan limitlere uyum göstererek durdurma amacı Merkez Bankası nı sıkı para politikası uygulamak zorunda bırakmıştır. Bunun sonucunda enflasyon 1998 ve 1999 yıllarında sırası ile %14,6 ve %12,4 oranlarına gerilemiştir. Ancak 2000 yılı sonunda enflasyon yeniden %40,5 e yükselmiştir yılında kaydedilen yüksek enflasyonun başlıca sebebi Cedi nin değer kaybı olmuştur. Enflasyon artışında hükümetin KDV oranını %25 artırarak %12,5 e yükseltmesi ve zorunlu olmayan ithal tüketim mallarına %20 lik özel tüketim vergisi koyması da etkili olmuştur. Dünya petrol fiyatlarının yüksek düzeyde seyretmesi ve Cedi nin değer kaybının devam etmesi de enflasyon artışının 2001 de sürmesine neden olmuştur yılında uygulanan sıkı para ve maliye politikaları, iyi hasat ve düşen dünya petrol fiyatları enflasyonda düşüş sağlamış ve oran %14.8 e gerilemiştir yılında enflasyon yeniden yükselerek %26.7 olmuştur ortalama enflasyonu ise %22.4 olarak gerçekleşmiştir yılı enflasyonunun %13, 2005 yılı enflasyonunun petrol fiyatlarındaki artışa bağlı olarak %17.4 olması beklenmektedir.

8 Bölgesel eğilimler Gana 10 bölgeye bölünmüş olup herbir bölgenin başkenti bulunmaktadır. Herbir bölge bir bölge bakanı ve ekibince yönetilmektedir. Ayrıca bu bölgeler de merkezi hükümetçe mali yönden desteklenen ilçe meclislerince yönetilen ilçelere bölünmüştür. Gana da 110 ilçe bulunmakta ve herbirinin başında bir yönetici bulunmaktadır. Yerel Yönetimler ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı merkezi olmayan bu yapıdan sorumludur. Ülke gayrıresmi olarak kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmış bir görüntü arz etmektedir. Kuzey üç bölge olup bu bölgeler Kuzey, Kuzeydoğu ve kuzeybatıdır. Güney ise Ashanti, Brong-Ahafo, Orta bölge, Doğu, Greater Accra, Volta ve Batı olmak üzere yedi bölgedir. Koloni döneminden beri kalkınma program ve projeleri açısından güney daha avantajlı konumda olmuştur. Doğal kaynaklarda güneyde yoğunlaşmıştır. Ayrıca tarım açısından güney daha uygun bir iklime sahiptir. Hükümetin kuzeyde sürdürdüğü projelere rağmen iki bölge arasındaki gelişme farkı büyüktür. Bu durum kuzeyden güneye göçe neden olmakta nüfus yoğunluğu güneyde artmaktadır. Ekonomik Sektörler Tarım Tarım sektörü GSYİH nın %30 undan fazlasını oluşturmakta ve toplam işgücünün yaklaşık %60 ını istihdam etmektedir. Sektördeki büyüme diğer sektörlerin gerisinde kalmakta ve büyük ölçüde hava koşullarına bağlı olması nedeni ile öngörülememektedir. Ekili arazilerin yalnızca %0,02 si sulanmaktadır. Son yıllarda, tarım sektöründeki büyüme kakao ve ormancılık alt sektörlerindeki genişlemeye bağlı olarak gelişme göstermiş ve sözkonusu büyüme yıllık ortalama %4 olmuştur yılında tarımsal üretim artış hızı %6,1 olup, 1985 ten beri gözlenen en yüksek artış hızına ulaşmıştır. Sözkonusu artış kakao sektöründeki güçlü büyümeden kaynaklanmıştır. Tarım sektöründeki olumlu gelişmeler hava koşullarının iyi gitmesinin yanı sıra, kamu politikalarının uzun vadeli olumlu etkilerinden de kaynaklanmaktadır. Ekonomik reformlar çerçevesinde hükümet gıda fiyat kontrollerini kaldırmış, üreticilere ödenen kakao fiyatlarını ve çeşitli hizmetleri artırmıştır. Dünya Bankası nın Afrika Gelişme Göstergelerine göre, devamlı ekilen alanlar düzenli olarak artış göstermiş olup, 1995 yılında tahmini olarak 2,8 milyon ha olan ekili alanlar, 2000 yılında 3,6 ha olmuştur. Ortalama yıllık büyüme oranı %5,6 dır. Bununla birlikte, gıda ürünleri üretiminde yeterli gelişme sağlanamamıştır. Son on yılda sadece manyok ve pirinç üretiminde artış görülmüştür. Bu durum, yatırım azlığı, zayıf teknoloji ve son yıllarda ekilen alanların kalitesinin iyi olmaması gibi nedenlerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Gübre ve diğer bazı tarım ürünlerindeki sübvansiyonların kaldırılması da bazı ürünler üzerinde etkili olmuştur.

9 Başlıca Tarım Ürünlerinin Üretimi (bin ton) Tahıl Mısır Pirinç Darı Sorgum Nişastalı Hammaddeler Manyok Cocoyam Tatlı patates Plantain Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004 Kakao Çekirdeği Üretimi (Bin ton) / / / / /03 Toplam Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004 En önemli tarımsal ürün kakaodur. Kakao ihracatı 2004 yılında ihracat gelirlerinin en önemli kaynağı olmuş, kakaonun ihracat getirisi altın ihracatını da geçmiştir. Gana 1960 lı yılların başlarında dünyanın en büyük kakao üreticilerindendi. Yıllık ortalama ton kakao üretimi mevcuttu. Ancak, üretim 1983/1984 yıllarında ton a düşmüştür. Bununla birlikte, hava koşulları ve hastalıklara rağmen üretim önemli ölçüde iyileşme göstermiştir. Gana kakaosu dünyanın en yüksek kaliteli kakaosu olmakla birlikte, çeşitli hastalıklar görülmekte ve dağıtım altyapısındaki aksaklıklar nedeni ile ürün zaman zaman zarar görmektedir. Üretimdeki bu iyileşmenin başlıca nedeni üretici fiyatlarındaki artış ve çeşitli hizmetlerin artmasıdır yılından beri üretici fiyatlarında her yıl ortalama %50 nin üzerinde artış yapılmıştır. Kakao üretimi son iki yılda artış göstermiştir. 2001/2002 yıllarında ton olan kakao üretimi 2002/2003 yıllarında tona, 2003/2004 yıllarında tona yükselmiştir. Bu durum, Gana nın Endonezya dan sonra dünyanın ikinci büyük kakao üreticisi konumuna getirmiştir. Orman ürünleri ve balıkçılık diğer önemli tarımsal sektörlerdir. Ülkenin üçte birinden fazlası ormanlarla kaplıdır. Ancak, bu ormanların tamamı ticari ormancılığa uygun değildir. Ülkenin batısındaki ormanlardan elde edilen ürünler ticaret için kullanılmaktadır. Ormancılık başlıca ihracat sektörleri içinde üçüncüdür yılında ormancılık ürünlerinden 175 milyon $ lık ihracat geliri elde edilmiştir. Kereste İhracatı Geliştirme Kurulu orman ürünlerinin pazarlanması ve fiyatlandırılmasından, Orman Ürünleri Denetleme Bürosu kalite standartlarının geliştirilmesi ve izlenmesinden sorumludur. Gana da iki türlü balıkçılık yapılmaktadır. Birincisi deniz avcılığı, diğeri ise balık yetiştiriciliğidir. Deniz avcılığı en önemli kalemdir. 539 km kıyıya sahip olup, kıta sahanlığı ise 200 mildir. Balık üretimi talebi karşılayamamaktadır yılında balık ve diğer deniz ürünleri toplam ihracatı 27 milyon $ dır.

10 İmalat Sanayi Afrika ülkesi olarak Gana nın sanayisi göreceli bir çeşitliliğe sahiptir. Ülke, aluminyum eritme işlemleri, kereste işleme, gıda işleme, biracılık, çimento üretim, petrol işleme, tekstil, elektronik, ilaç, madencilik v.b. çok çeşitli sanayi kollarına sahiptir. Sanayi alanındaki bu çeşitlilik bağımsızlık sonrasında kendine yeterli bir ülke yaratma çabasından kaynaklanmıştır. Ancak zayıf planlama ve uygun olmayan politikalar nedeni ile varlığını sürdürebilir durumdaki pek çok sanayi dalı yedek parçalar için gerekli döviz sıkıntısı çekerken, varlığını sürdüremeyecek durumdaki, verimsiz pek çok fabrika korumacı politikalar ve sübvansiyonlarla ayakta tutulmuştur yılı itibarı ile Gana nın orta ve büyük ölçekli fabrikalarındaki kapasitenin yalnızca %21 i kullanılır durumdaydı yılında yürürlüğe konan ekonomik iyileştirme programı ile imalat sanayinde çeşitli düzenlemelere gidilmiştir. Sübvansiyonların azaltılması, sektörleri rekabete açık hale getirecek düzenlemelerin yapılması firmaların bazılarını kapanmaya, bazılarını da ayakta kalabilmek için performanslarını artırmaya itmiştir. En iyi gelişmeyi gösteren sektörler tekstil, hazır giyim, metaller, plastik ve demir dışı metal ürünler olmuştur. Sözkonusu düzenlemeler sonrasında imalat sanayiinin sektörel yapısı fazlaca değişmemiş, tekstil, gıda ve içecek, çimento gibi hafif sanayi ürünlerine yönelim olmuştur yılında yaşanan enerji sıkıntısı fabrikaları kapasitelerinin altında çalışmaya itmiş ve imalat sanayi üretimi düşüş göstermiştir. Özellikle üretimleri büyük ölçüde enerji üretimine dayanan çelik ve alüminyum üreticileri büyük zarar görmüştür.1999 ve 2000 yıllarında imalat sanayi üretimi yeniden sırası ile %21,1 ve %18,8 oranlarında artış göstermiştir yılında Cedi nin hızlı değer kaybı ithal hammadde maliyetlerinin artmasına neden olmuş, imalat sanayi üretimindeki artış yavaşlayarak %4,9 olmuştur. İzleyen yıllarda üretim artışı bu seviye civarında gerçekleşmiştir. (2002 de %4,8, 2003 te %4,6) Gıda-içecek ve demir-çelik sektörleri son yıllarda en hızlı büyüyen sektörler olmuştur ve 2003 yılında Yeni Patriotic Parti Hükümeti hazır giyim, manyok ve palm yağı için üç adet Başkanlık Özel Girişimi (PSICs) başlatmıştır. Hazır giyim girişiminin amacı, Amerikan piyasasına giderek artan bir biçimde girmektir. Manyok girişimi ise köy işletmelerini geliştirmeyi amaçlamaktadır. İmalat Sanayiinin Görünümü (%) 2003 Gıda Ürünleri 16,0 İçecek 7,5 Tütün ve Tütün Ürünleri 8,5 Tekstil, Giyim ve Deri Ürünleri 15,0 Orman Ürünleri 6,0 Petrol Ürünleri 19,0 Kimyasal Ürünler (petrol hariç) 6,0 Demir Dışı Metaller 9,0 Diğer 13,0 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004

11 İmalat sanayi sektörünün gelişimi önündeki en önemli engel, harcanabilir gelirin çok düşük olması nedeni ile Gana nın küçük bir pazar olmasıdır. Ayrıca tesis maliyetlerinin yüksek olması, hükümet politikaları gibi unsurlar da caydırıcı olabilmektedir. İnşaat İnşaat, sanayi sektörünün ikinci en büyük alt sektörüdür. Sanayi üretimindeki payı %30, GSYİH daki payı %8 dir. Yol yapım çalışmaları inşaat sektörü içinde önemli yere sahiptir. Gana nın mevcut yolları tamir edilmekte, yeni yollar da inşaa edilmektedir. Sözkonusu inşaat faaliyetlerinde hem yabancı hem de yerel firmalar yer almaktadır. Yabancı şirketler, gerekli makinelere ve uzmanlığa sahip oldukları için genellikle otoyollar gibi büyük inşaat işlerini üstlenirken, yerel firmalar tali yollar gibi daha küçük çaplı inşaat işlerini üstlenmektedir. İnşaat sektöründeki büyüme finansman teminine ve hükümetin taahhütleri verme hızına göre gelişmektedir. Enerji Elektrik Üretim ve Tüketimi (milyar kilowatt saat) Elektrik Üretimi Akosombo Kpong Termal Tesis Elektrik Tüketimi Gana Elektrik Şirketi (ECG) Volta Alüminyum Şirketi (Valco) Madenler * * İhracat * Bu bilgiye ulaşılamamıştır. Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004 Ülke içinde üretilen enerjinin en önemli kaynağı hidroelektriktir. Volta Gölü ve gölün barajı Akosombo daki 912 milyon watt lık ana hidroelektrik güç istasyonuna güç sağlamaktadır. Güç üretimi yağışlardan önemli ölçüde etkilenmektedir yılı sonunda Volta Gölü ndeki su seviyesi ani düşüş göstermiş, bu nedenle 1998 yılında ciddi bir enerji krizi yaşanmıştır. Bu kriz nedeni ile sanayi üretimi düşürülmüş, ülkenin elektrik ihracatı geçici bir duraklama yaşamıştır yılında yaşanan kriz ve ülkenin gelişen madencilik sektörü hükümeti ve özel sektör kuruluşlarını enerji konusunda önlemler almaya yöneltmiş ve alternatif enerji kaynakları arayışına gidilmiştir. Ülkenin petrol ve gaz kaynaklı enerji istasyonlarının kapasitesi artırılmıştır. Aboadzede yeni bir şubenin 440 milyon watt lık üretimi artırılmıştır. İki türbinin daha eklenmesi ile 2001 yılı sonu itibarı ile tesisin toplam güç üretimi 660 milyon watta yükselmiştir. Halihazırda bir Amerikan şirketi tarafından ülkenin başlıca altın madenlerine enerji sağlayacak 220 milyon watt lık bir tesis de Tema da yapılmaktadır. Elektrik krizi, Gana Ulusal Petrol Şirketi-GNPC yi Tano havzasında bulunan gazı kullanabilecek enerji tesisleri kurmaya teşvik etmiştir. Ancak, bu yöndeki planlar henüz tamamlanmamıştır. İthal edilen ham petrol ülkenin tek petrol rafinerisi Tema Petrol Rafinerisi- TOR da işlenmektedir. * * * * * * * * * *

12 Gana, Fildişi Sahili ve Nijerya ya uzanan bir offshore gaz boru hattının inşaası planlarına dahil olmuştur. Bu çerçevede Gana hükümeti ve Fildişi Sahili 1999 yılında bir Anlaşma imzalamıştır. Fildişi Sahili hükümeti sözkonusu boru hattının gelecekte çok daha geniş ölçekli bölgesel bir boru hattı projesine (Batı Afrika Gaz Boru Hattı-WAGP) dönüştürülmesini öngörmektedir. WAGP projesi 500 milyon $ tutarında bir proje olup Benin, Gana, Nijerya ve Togo hükümetleri ile petrol devleri Chevron ve Shell i içine almaktadır. Proje ile ilgili son yatırım kararının 2004 yılı bitiminden önce alınarak, 2006 yılı sonunda ilk gazın akışının sağlanması öngörülmektedir. WAGP, Nijerya gazının deniz altındaki 680 km lik bir boru hattı ile Gana ya akıtılmasını, buradan Togo ve Benin e ulaştırılmasını amaçlamaktadır. Projenin hayata geçmesi ile bölgede daha temiz ve ucuz elektrik elde edilebilecektir. Madencilik Mineral Üretimi Altın (milyon oz) 2,34 2,55 2,50 2,27 2,14 Boksit ( 000 ton) 408,6 353,1 503,8 678,4 684,0 Manganez ( 000 ton) 421,0 541,4 895,7 813, ,0 Elmas ( 000 karat) 869,4 648,0 686, ,6 993,5 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004 Altın ülkenin en önemli ihracat geliri kaynağı ve madencilik sektörünün en önemli cevheridir. Altın ve diğer mineraller 2003 yılında ihracatın %32 sini oluşturmuştur. Bunun içinde altının payı yaklaşık %95 tir. Ülkenin altın rezervleri Ashanti bölgesinde ve Batı ve Orta bölgelerde bulunmaktadır. Ülkenin en büyük altın üreticisi AngloGold Ashanti dir. Altın Üretimi (oz) Ashanti Group Gold Fields (Ghana) Abosso Goldfiels Billiton Bogosu Resolute (Ghana) Bonte Gold Mines Satellite Goldfields Prestea Sankofa Gold Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Profile 2004 Ülkenin önemli miktardaki elmas rezervleri Birim havzasında yer almaktadır. Elmas sektörü yönetim politikaları ve sektördeki yolsuzluk, kaçakçılık gibi hususlardan olumsuz yönde etkilenmiştir. Elmas sektörü, devlet elindeki Ghana Consolidated Diamonds (GCD) tarafından yönetilmektedir. Hükümet yıllardır GCD yi özelleştirmeye çalışmış, ancak başarılı olamamıştır yılının başlarında Supper&Associates adlı Amerikan şirketi GCD yi almak için bir ihale kazanmıştır. Ancak, iki kere ödeme yapmaması nedeniyle, sözkonusu ihale işlemi şüpheye düşmüştür. GCD şimdi kapasitesinin 1/3 ü kadar üretim yapmakta olup, tam kapasite ile üretim yapabilmesi için yaklaşık 10 milyar $ lık yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır.

13 Ülke, dünyanın önde gelen manganez ihracatçılarından biridir. Devlet elindeki Gana Ulusal Manganez Şirketi nin 1995 yılında özelleştirilmesinin ardından üretim artışı gözlenmiştir. Yeni yatırım programı ve yeniden yapılandırma sayesinde üretim 1996 yılında ton iken, 2002 de 1,14 milyon tona yükselmiştir. Ülkenin 120 milyon ton olarak tahmin edilen boksit rezervlerinin yalnızca küçük bir kısmı, Bui de çıkarılmaktadır. Ghana Bauxite isimli şirket ülkedeki tek üreticidir. Volta Alüminyum Şirketi (Valco) Gana boksitini alüminaya çevirmemekte, Jamaika kaynaklı hammaddeleri kullanmaktadır. Avustralya firması BHP Billiton ülkede bir alüminyum tesisi kurma planı bulunmaktadır. Valco da %10 hisseye sahip Amerikan Şirketi Alcoa ise hisse sayısını artırarak Gana boksitini kullanmayı amaçlamaktadır. Diğer taraftan Rus madencilik şirketi Rusal da Valco da hisse edinme arzusunu açıklamıştır. Mali hizmetler 1989 yılında yapılan reformlar neticesinde mali hizmetlerde önemli gelişme sağlanmıştır bankacılık Yasası minimum sermaye ölçütünü, sermaye yeterlilik oranlarını ve bankacılık düzenleme ve gözetim koşullarını belirlemiştir. Yeni bir bankacılık yasası hazırlıkları mevcut olup Merkez Bankası (The Bank of Ghana) bankacılık ve bankacılık dışı mali sektörü düzenlemektedir. Ülkede 18 banka mevcut olup bunların on tanesi ticari banka, beş tanesi tüccar bankası üç tanesi ise kalkınma bankasıdır. Diğer taraftan, beş adet yabancı banka bulunmaktadır. Bu bankalar, Societe Generale, Barclays Bank, International Commecial Bank (of taiwan), Stanbic Bank ve Standard Chartered Bank Ghana dır. Gana Commercial Bank 131 şubesi ile en yaygın şube ağına sahip bankadır. Barcylas Bank, Gana Commercial Bank ve Standard Chartered Bank bankacılık sektöründeki toplam aktiflerin %55 ine sahip bulunmaktadır. Uluslararası bankalar için ödenmiş sermaye miktarı Şubat 2003 tarihinden itibaren 7.6 milyon $ olarak belirlenmiştir. Bankaların küçük ve orta ölçekli işletmelere kredi açmada istekli davranmadığı yolunda görüşler bulunmaktadır. Bankaların kredi faiz oranları ile tasarruf mevduatına uyguladıkları faizler arasında büyük farklar vardır. Kredi faiz oranlarının yüksekliği ödenmeyen borç riskleri ve yüksek munzam karşılık oranlarından kaynaklanmaktadır. Hükümetin orta vadeli amacı mali sektörü etkin hale getirmek ve uluslararası mali sisteme tamamen entegre etmektir. Bankacılık dışı mali sektör gelişmekle birlikte göreceli olarak küçüktür. Menkul kıymetler ve sermaye piyasasında üç iskonto kuruluşu bulunmaktadır. Bunlar, CDH Discount, the Securities Discount Company ve Fidelity Discount House dır. 19 sigorta kuruluşu bulunmakta olup, sektörde kamu kuruluşları hakimdir. State Insurance Company nin hükümetçe özelleştirilmesi planlanmaktadır. Mortgage ve kiralama şirketleri de mevcuttur. Gana Borsası (GSE) 1989 yılında kurulmuş olup, 1990 yılından itibaren şirket hisseleri, tahvil ve kamu menkul kıymetleri ticaretine başlamıştır. Borsada 27 şirket kayıtlı olup Ekim 2004 itibarıyla toplam değerleri 10.8 milyar $ dır. Ancak bu miktar içerisinde AngloGold Ashanti nin payı %80 seviyesindedir. İşlem hacmi ise toplam değerin yaklaşık %2 si seviyesindedir. Kamunun borsaya ilgisi ise göreceli olarak düşüktür yılından sonra GSE Index i hızlı bir yükşeliş göstermiş olup $ bazında %380 artmıştır. Bu artışta, makroekonomik durumun düzelmesi, artan döviz rezervleri, düşük

14 enflasyon ve dengeli kur politikası ve kamu borçlanma kağıtları faizindeki düşüş etkili olmuştur. Diğer hizmetler Turizm Gana da altın ve kakaodan sonra döviz kazandırıcı üçüncü en büyük faaliyettir. Hükümet yapmış olduğu onbeş yıllık master planları neticesinde, Ganayı turistlerin uluslararası ziyaret yerlerinden biri haline getirmeyi hedeflemektedir. Gana tarihi mirasa yönelik turlara ağırlık vermiş ve Afrika kökenli Amerikalıların oluşturduğu piyasayı hedef piyasa olarak belirlemiştir. Eski köle kaleleri ve vahşi yaşam parklarına yatırımlar yapılmıştır. Yatak sayısı 1992 ile 2003 yılları arasında iki kat artarak adete yükselmiştir. Dört yıldız ve üzerindeki otel sayısı çok az sayıdadır yılındaki turizm geliri 519 milyon dolar ülkeyi ziyaret eden turist sayısı 2003 yılı itibarıyla kişidir. Turistler ağırlıklı olarak İngiltere, ABD, Almanya ve Fransa dan gelmektedir. DIŞ TİCARET Gana nın dış ticaretinin görünümü, bir Afrika ülkesinin tipik dış ticaret yapısını yansıtmaktadır. Genel olarak ülkenin dış ticareti, büyük bir açık vermekte olup, altın, kakao ve kereste gibi bazı temel ürünlere bağımlıdır. Bu bağımlılık, sözkonusu temel ürünlerin üretimlerindeki ve dünya fiyatlarındaki dalgalanmalara göre, ihracat gelirlerinin değişken olması sonucunu doğurmaktadır. Yıllar İtibarı ile Dış Ticaretin Görünümü (milyon $) a İhracat İthalat Hacim Denge a: Tahmini Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report August Başlıca İhraç Ürünleri (2003, milyon $) Altın 830,1 Kakao Çekirdeği ve Ürünleri 802,2 Kereste ve Ürünleri 174,7 Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report, August 2005 İthalatın Görünümü (2003, milyon $) Petrol dışı ürünler 2.406,4 Petrol 562,9 Kaynak: The Economist Intelligence Unit Ghana Country Report, August yılına kadar olan 10 yıllık dönemde dış ticaret gelirleri Amerikan Doları bazında yıllık ortalama %10,1 oranında büyümüştür. Ancak bu oran ani yıllık dalgalanmaları göstermemektedir. Örneğin ihracat 1997 yılında olumsuz hava koşulları nedeni ile kakao üretiminin düşüş göstermesi sonucunda %5,1 oranında düşerken, 1998 yılında ülkenin

15 kakao ve altın üretimindeki sıçramaya bağlı olarak %40,3 oranında artmıştır ve 2004 yılları arasında uluslararası kakao ve altın fiyatlarındaki güçlü artış ve üretim artışına bağlı olarak ihracat artış hızının yaklaşık %20 olması beklenmektedir yılının ilk altı ayı itibarıyla kakao ihracatının altın ihracatını geçmiş olduğu gözlenmiştir. Böylece 1991 yılından bu yana ilk kez kakao en önemli ihraç malı konumuna gelmiştir. Başta iyi hava koşulları olmak üzere çeşitli faktörlere bağlı olarak kakao ihracatı 2001 den bu yana ikiye katlanırken, altın ihracatının da artması ve diğer geleneksel olmayan ürünlerde de ihracat gerçekleştirilmesi Gana nın ihracatını pazar ve hava koşullarına daha az duyarlı hale getirmiştir. Altın, kakao, kereste gibi geleneksel ürünler haricindeki ürünlerin ihracatı 1984 yılında 1,9 milyon $ iken, 2003 te 701 milyon $ a ulaşmıştır. Bu ürünlerin toplam ihracattan aldıkları pay ise %27 ye ulaşmıştır. Söz konusu ihracat sektörleri başta balık ürünleri ve ananas olmak üzere tarım, işlenmiş tarım ürünleridir. İşlenmiş kereste ve alüminyum ihracatı da artış göstermiştir. Geleneksel olmayan ürünlerin ihracatı 1999 ve 2000 yıllarında Cedi nin değer kaybetmesi sayesinde artmıştır. Ülkenin ithalat düzeyini başta iç talep ve imalat sanayi ürünlerinin uluslararası fiyatları belirlemektedir. Aynı zamanda kur politikalarının ve döviz rezervlerinin de ithalat üzerinde büyük etkisi bulunmaktadır. Örneğin, 2000 yılında Cedi nin değer kaybetmesi ile ithalat ciddi düşüş göstermiştir. İhracat gelirlerindeki artışla döviz rezervleri artan ülkenin 2002 den itibaren ithalat talebi de güçlü bir artış göstermiştir. Petrol ithalatın yaklaşık %10 unu oluşturmaktadır. Uluslararası petrol fiyatlarındaki değişmelerin ithalat üzerinde sınırlı bir etkisi bulunmakla birlikte, fiyatların yüksek olduğu dönemlerde petrolün ithalattaki payı %20 lere varabilmektedir. Dış ticaret dengesi 1995 yılından bu yana açık vermektedir. Dış ticaret açığı 1999 yılında 1,27 milyar $ lık en yüksek düzeye ulaşmıştır yılında ithalatın düşmesi ve ihracatın yüksek kakao ve altın fiyatlarına bağlı olarak yüksek artış göstermesi ile dış ticaret açığı 692 milyon $ seviyesine düşmüştür yılından bu yana gözlenen hızlı ihracat artışına rağmen, döviz miktarındaki artışla birlikte ithalat talebi canlanmış olduğu için dış ticaret açığının artması beklenmektedir Yılı İtibarı ile Dış Ticarette Başlıca Ülkeler İhracat % İthalat % Hollanda 11,2 Nijerya 21,2 İngiltere 10,8 Çin 8,6 Fransa 7,8 İngiltere 6,7 Almanya 6,2 Fildişi Sahili 5,8 İtalya 4,6 ABD 5,6 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Ghana Country Report August 2005 Gana ticaretinin büyük kısmını OECD ülkeleri ile gerçekleştirmektedir. Gana nın OECD ülkeleri haricindeki başlıca ticaret ortağı Nijerya dır. Ülke, petrol ithalatının çoğunluğunu Nijerya dan ve komşusu Fildişi Sahili nden gerçekleştirmektedir. Ülkenin başlıca ihraç pazarı ülkenin kakaosunun çoğunluğunun işlendiği Hollanda dır. Hollanda yı İngiltere ve Fransa takip etmektedir.

16 DIş Ticaret Düzenlemeleri Ve Standartlar Gana gümrüklerinde mal sınıflaması harmonize sisteme göre tespit edilmektedir. İthal vergileri her yıl değişmekte ve değer, ağırlık ve hacme göre hesaplanmaktadır. Bu ülkeye gelen mallar ithal vergisi, katma değer, özel vergi, ve ithalat özel tüketim vergisine tabidir. İthal vergileri çeşitli mallar için aşağıdaki oranlar üzerinden tahsil edilmektedir. %0 vergi : Tarım ve sanayi makinaları, eğitim materyali ve güneş enerjisi pil, levha ve panelleri. % 0.5 ECOWAS vergisi: ECOWAS a üye olmayan ülkelerden gelen tüm mallara. %0.5 EDIF vergisi: Tüm ithal mallarda. %5 vergi: 82, 84, 85. fasıllar, 8703 te yer alan silindir kapasitesi 1900 cc yi aşmayan motorlu taşıtlar, 8701, 8702, 8716 daki ticari araçlar, kereste ve diğer doğal kaynak üretiminde kullanılan materyaller. %10 vergi: ham maddeler, bilgisayar yazılımı, ses kaydı için kullanılmamış materyal. %20 vergi: Diğer tüm mallar. Bu oran satandart gümrük vergisidir. İthalatta uygulanan katma değer vergisi %12.5 dir. Ayrıca, Ulusal sağlık sigortası programı kapsamında 1 Ağustos 2004 tarihinden itibaren %2.5 oranında ek Sağlık Sigortası Vergisi uygulamasına başlanılmıştır. Ek vergiden muaf mal ve hizmetler sağlık hizmetleri, engelliler için olan mallar, su, sivrisinek ağı, balıkçılık aletleri, tuz, eğitim materyali, elektrik, acil yardım malzemesi ve temel gıda ve tarımsal ürünlerdir. İthalat hakkında bilgi aşağıdaki web sitesinden sağlanabilmektedir. Tüm mallar ithalat vergisine tabi olmakla birlikte yasa, hükümet, organizasyon ve kuruluşlar için istisnalar tanımıştır. imtiyazlı kişi, Nisan 2000 de Gana hükümeti ad valorem vergi hesaplamasında değerleme yöntemini Brussels Definition of Value (BDV) sisteminden Custom Valuation Code (CVC) a dönüştürmüştür. Yükleme öncesi denetim kaldırılmış olup, ithal partisinin Gana Limanlarına varışta denetime tabi tutulması uygulamasına geçilmiştir. Gana ya ithalatta denetim yetkisine haiz dört şirket, Gateway Services Limited, BIVAC International, Ghana Link Network Services ve Inspection and Control Services tir. İthali yasak mallar uyuşturucu, zehirli atıklar, civalı tıbbi sabun, kontamine mallar, uyarı içermeyen yabancı menşeli sigara, toprak, taklit para ve yerel yasalarca yasaklanmış mallar. Gana dan altın ihracatı yasal olarak ancak değerli madenler pazarlama şirketi (PMMC) kanalıyla yapılabilmektedir. Geçici kabul: Gana yasalarına göre üç ay içerisinde aynen veya işlenmiş olarak ihraç edilmek kaydıyla mallar gümrük vergisiz olarak ülkeye sokulabilmektedir. Eğer mallar geçici kabul ile getirilip ülkede satılmak istenirse gümrük bilgilendirilmeli ve satış öncesi vergiler tamamen ödenmelidir. Ticari gösteriler için gelen mal ve örnekler de üç ay içerisinde tekrar ihraç edilmelidir.

17 Standartlar: Gana Standart Kuruluşu (GSB) Gana ya ithal edilen malların kalitesini garanti etmesinin yanısıra standart geliştiren ve standartları yürürlüğe koyan bir kuruluştur. GSB halihazırda 160 standardı yürürlüğe koymuş ve 300 ün üzerindeki yabancı standardı da sertifikaya bağlamıştır. İmalatçı ve ithalatçının GSB ye kayıt olması gerekmektedir. GSB ISO 9000 standardını Gana için henüz kabul etmemiştir. Ancak firmaları bu konuda desteklemektedir. Gıda ve İlaç İdaresi (FDB) ise, gıda, ilaç, kozmetik ve kamu sağlığına ilişkin sonuçları olan diğer ürünleri onaylamaktadır. Bu görev GSB ile FDB arasında yetki çatışması doğurmaktadır. Tüm ürünlerin GSB tarafından sertifikaya bağlanması zorunludur. Sertifika vermek için Gana dışında yetki verilen bir kuruluş yoktur. Standartlar resmi gazetede yayımlanmaktadır. GSB aynı zamanda ticaretteki teknik engellere ilişkin müracaat noktasıdır yılında uygulamaya konan etiketleme kurallarına göre ithal edilen veya üretilen malların üzerinde aşağıdaki bilgiler İngilizce olarak yer almalıdır. -Malın adı -Net ağırlık veya bileşenlerin net miktarı -Ürün bileşenlerinin kompozisyonu -Üretim tarihi -Son kullanım tarihi -Ürünün lot veya parti numarası -Üreticinin veya acentanın adı adresi -Kullanım talimatı -Depolama, boşaltma vs.için herhangibir özel talimat -Herhangibir uyarı İletişim adresi Ghana Standards Board P.O box MB245 Accra, Ghana Yatırım Koşulları Yabancı sermayeyi ülkeye çekmek Gana nın ekonomik kalkınma programlarında önemli bir unsur olarak gösterilmektedir. Yabancı sermayeyi ülkeye çekmede Dünya Bankası yardımlarıyla kurulan Gana yatırım Danışma Komitesine önem atfedilmektedir. Komitede çok uluslu ve yerli firmalar yanında IMF, Dünya Bankası ve BM gözlemcileri de bulunmaktadır. Komitenin amacı yabancı sermayenin yatım yapacağı ortamın oluşması için hükümet politikalarının oluşturulmasına yardımcı olunmasıdır. Gana 1990 lı yılların başında özelleştirme programına başlamış olup, 350 kamu işletmesinin yaklaşık 300 ü özelleştirilmiştir. Bu firmaların çoğu yabancı firmalarca satın alınmıştır. Yabancı sermaye için yasal yapıyı oluşturmak amacıyla Gana Yatırım Geliştirme Merkezi Yasası 1994 yılında çıkarılmıştır. Yasa yabancı doğrudan yatırımlar yanında sermaye piyasasındaki pörtföy yatırımlarını da düzenlemektedir. Yasada küçük ölçekli ticaret,

18 taksi işletmeciliği, bahis ve şans oyunları, güzellik salonu ve berberlik Ganalıların iştigal alanındaki meslekler olarak belirtilmektedir. Web sitesi belirtilen Gana Yatırım Geliştirme Merkezi ( yatırımları kayıt ettiği gibi yatırımcılara gerekli bilgiyi de sağlamaktadır. Gana da iş kurulması uzun bir zaman almakta olup, beş devlet kuruluşundaki işlemlerin tamamlanmasına ihtiyaç göstermektedir. Dünya Bankası raporlarına göre 85 günlük bir süreye ihtiyaç göstermektedir. Ganalılar ile birlikte oluşturulacak ortaklıklar için minimum sermaye $, sırf yabancılarca oluşturulacak şirketler için ise $ dır. Ticaret firmalarında ise Ganalı ortak olup olmadığına bakılmaksızın, minimum yabancı hisse miktarı $ olup, en az 10 Ganalı çalıştırma şartı bulunmaktadır. Yabancıların yerli yatırımcıya göre farklı uygulamaya tabi tutulduğu sektörler emlak, bankacılık, menkul kıymetler ve balıkçılıktır. Maden ve madencilik alanındaki yabancı sermayeyi ise 1994 tarih ve 475 sayılı Maden ve Madencilik Yasası düzenlemektedir. Petrol Yasası (PNDCL 84) ise petrol çıkarılması ve üretilmesini düzenlemektedir. Ganada serbestçe dalgalanan serbest bir kur rejimi vardır. Nasıl kazanıldığı belgelenebilen fonların transfer ve dövize dönüştürülmesinde herhangi bir kısıtlama bulunmamaktadır. Gana para birimi Cedi Dolara ve diğer Avrupa para birimlerine kolayca değiştirilebilmektedir. Yatırımlara ilişkin yasa, yatırımlardan kaynaklanan kar payı ve net karın, borç ödemelerinin, teknoloji transferinden kaynaklanan ücretlerin, işletmenin satışından doğan gelirlerin ve yatırımdan sağlanan faizlerin döviz ile transferine müsaade etmektedir. Hükümet ulusal savunma, kamu güvenliği ve sağlığı, kamu düzeni, kamu ahlakı, şehir ve bölge planlaması, kamu çıkarı için mülkün kullanımı amaçları ile kamulaştırma ve millileştirmeye müracaat edebilmektedir. Ancak, hızlı ve adil bir tazminat ödenmesi öngörülmüştür. Yargı yolu açıktır. Son yıllarda kamulaştırma yönünde bir uygulama yoktur. Yabancı yatırımlar yasası, diğer yollar ile çözülemeyen anlaşmazlıklar konusunda Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Yasası Komisyonu kurallarına dayalı tahkim veya ülkeler arasındaki karşılıklı anlaşmalara atıfta bulunmaktadır. Yabancı yargı kararlarının Gana da tanınması karşılıklılık esasına dayalıdır. Gana anlaşmazlıkların çözümü konusunda Newyork Konvansiyonunu imzalamıştır. Doğrudan yabancı yatırım miktarı 2003 yılında 88,6 milyon $, 2004 yılında ise 143,73 milyon $ seviyesindedir. Kurumlar vergisi oranı % 32.5 dir. Fikri mülkiyet haklarının korunması yönünde yasal düzenlemeler yapılmaktadır. Gana Dünya Fikri Mülkiyet Hakları Örgütünün (WIPO) üyesidir. WTO TRIPS anlaşmasını uygulamak için adımlar atılmakta olup, Gana parlamentosu kopyalama yasası hariç tüm TRIPS düzenlemelerini kabul etmiştir. Bankacılık sektörü küçük ölçeklidir. Ülkede 18 banka içerisinde en büyük banka olan Gana Ticaret Bankasının net yaklaşık değeri 50 milyon $ dır. Gana Borsası gelişen piyasalar içerisinde en iyi performans gösterenler içerisinde mütala edilmektedir. Borsada 29 şirket kayıtlıdır. Kayıtdışı mali sektör bulunmakta olup, özel sektör mali tasarrufları geleneksel olarak buraya kanalize olmaktadır.

19 Üç adet serbest bölge bulunmakta olup, bunlar Accra, Mpitsin ve Ashiem de yer almaktadır yılında kurulmuşlardır. Tema ve Takoradi limanları ile Kotoka Uluslararası Havalimanı ile bu alanlarla bağlantılı yerler serbest bölgeler içerisindedir. Serbest bölgede faaliyet gösterebilmek için firmaların ürünlerinin %70 ini ihraç etmesi gerekmektedir. Serbest bölgede çalışan firmaların 10 yıllık kurumlar vergisi muafiyeti ve ithalatta 0 gümrük vegisi avantajı bulunmaktadır. TÜRKİYE-GANA İKİLİ İLİŞKİLERİ Anlaşma ve Protokoller Anlaşma İmza Tarihi Ticaret, Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması 7 KEK I. Dönem Toplantısı Kaynak:Dış Ticaret Müsteşarlığı Anlaşmalar Genel Müdürlüğü. Türkiye-Gana Dış Ticaretinin Yıllar İtibarı ile Görünümü (000 $) RG Tarihi RG Sayısı YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE HACİM (0cak-Haziran) (0cak-Haziran) Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı EBİM Kayıtları. İhracat: Gana ya 2002 yılında 22,6 milyon $ olan ihracatımız, 2003 yılında % 62 oranında artarak 36,8 milyon $ olarak gerçekleşmiştir yılında ise ihracatımız bir önceki yıla göre %13,8 oranında azalarak 31,7 milyon $ a ulaşmıştır yılı Ocak- Haziran döneminde ihracatımız 16,8 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. Türkiye nin Gana ya ihracatında tatlı bisküviler, sıvı dielektrik transformatörleri, klinker, diğer elektrik iletkenleri, motosiklet, mopet diğer aksam, parçaları, demir veya çelikten eşya, alaşımsız aluminyumdan diğer sac, şerit ve levhalar, otobüs-kamyon dış lastiği; yeni, diğer elektrik iletkenleri (80v<gerilim<1000 volt için), demir/çelikten yemek pişirme cihazları, aluminyum alaşımlarından diğer çubuk ve profiller, demir/çelikten diğer inşaat-

20 aksamı, buğday unu/mahlut unu, dizell/yarı dizell motorlu taşıtlar, ev tipi buz dolabıkompresörlü, makarna; yumurtasız (pişirilmemiş), diğer ekmekçi mamülleri önem arz eden ürün gruplarıdır. Başlıca Maddeler İtibarıyla İhracatımız ($) GTİP MADDE ADI TATLI BİSKÜVİLER SIVI DİELEKTRİK TRANSFORMATÖRLERİ:GÜCÜ>10000 KVA KLİNKER DİĞER ELEKTRİK İLETKENLERİ (GERİLİMİ=<80 VOLT İÇİN) MOTOSİKLET, MOPET DİĞER AKSAM, PARÇALARI DEMİR/ÇELİKTEN (DÖKME HARİÇ)EV İŞLERİNDE KULLANILAN EMAYE EŞYA ALAŞIMSIZ ALUMİNYUMDAN DİĞER SAC, ŞERİT VE LEVHALAR OTOBÜS-KAMYON DIŞ LASTİĞİ; YENİ DİĞER ELEKTRİK İLETKENLERİ (80V<GERİLİM<1000 VOLT İÇİN) DEMİR/ÇELİKTEN YEMEK PİŞİRME CİHAZLARI (GAZ YAKITLI/HEM GAZ HEM DİĞER YAKITLI) ALUMİNYUM ALAŞIMLARINDAN DİĞER ÇUBUK VE PROFİLLER DEMİR/ÇELİKTEN DİĞER İNŞAAT AKSAMI BUĞDAY UNU/MAHLUT UNU DİZELL/YARI DİZELL MOTORLU TAŞITLAR (5TON<TAŞIMA KAPASİTESİ<20 TON) EV TİPİ BUZ DOLABI-KOMPRESÖRLÜ MAKARNA; YUMURTASIZ (PİŞİRİLMEMİŞ) DİĞER EKMEKÇİ MAMÜLLERİ DİĞER ÇİKOLATA, KAKAO İÇEREN GIDA MÜSTAHZARLARI ÖZEL AMAÇLI DİĞER MOTORLU TAŞITLAR Kaynak: Dış Ticaret Müşteşarlığı EBİM Kayıtları. İthalat: 2002 yılında Gana dan 39,2 milyon $ olan ithalatımız, 2003 yılında %142 oranında artarak 95,2 milyon $ olmuştur yılında ise ithalatımız bir önceki yıla göre % 15,3 oranında