T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) METAL TEKNOLOJİSİ ALAŞIMLI ÇELİKLERİN KAYNAĞI ANKARA, 2006

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ PASLANMAZ ÇELİKLERİN KAYNAĞI Alaşımlı Çelikler Alaşımın Tanımı Alaşımlı Çeliklerin Endüstrideki Yeri ve Önemi Alaşım Elementlerinin Çeliklere Kazandırdıkları Bazı Özellikler Alaşımlı Çeliklerin Sınıflandırılması Paslanmaz Çelikler Paslanmaz Çeliklerin Kaynağı Paslanmaz Çeliklerin Kaynağının Endüstrideki Yeri ve Önemi...6 UYGULAMA FAALİYETİ...15 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...17 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...19 ÖĞRENME FAALİYETİ TAKIM ÇELİKLERİNİN KAYNAĞI Takım Çeliklerinin Kaynağının Endüstrideki Yeri ve Önemi Takım Çeliklerinin Kaynağı...20 UYGULAMA FAALİYETİ...23 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...25 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...26 MODÜL DEĞERLENDİRME...27 CEVAP ANAHTARLARI...28 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...29 KAYNAKÇA...30 ii

4 KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI AÇIKLAMALAR 521MMI239 Metal Teknolojisi Kaynakçılık- Alaşımlı Çeliklerin Kaynağı Bu modül, elektrik ark kaynağı ile alaşımlı çeliklerin kaynatılması ile ilgili öğretim yöntemlerini içeren öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL Çelik Olmayan Metallerin Kaynağı modülünü almış olmak YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR Alaşımlı çeliklerin kaynağını yapabilmek Genel Amaç Gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun elektrik ark kaynağı ile alaşımlı çeliklerin kaynağını yapabileceksiniz. Amaçlar Tekniğe uygun elektrik ark kaynağı ile paslanmaz çeliklerin kaynağını yapabileceksiniz. 2Tekniğe uygun elektrik ark kaynağı ile takım çeliklerinin kaynağını yapabileceksiniz. Ortam Metal işleri bölümü elektrik ark kaynak atölyesi. Donanım Ark kaynak potası, kaynak yardımcı elemanları, kaynatılacak paslanmaz ya da takım çeliği, uygun elektrot. Her faaliyet sonrasında o faliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. iii

5 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, GİRİŞ Günümüzde paslanmaz takım çeliklerinin tamirat veya onarım için kaynatılması zorunluluğu bu malzemelerin pahalı olması ve atölye ortamında bulunamamasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle alaşımlı çeliklerin kaynağı önem kazanmaktadır. Bu modülde alaşımlı çeliklerden, paslanmaz ve takım çeliklerinin kaynağını öğreneceksiniz. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Bu öğrenme faaliyeti sonunda gerekli ortam sağlandığında, tekniğine uygun paslanmaz çeliklerin ark kaynağını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Paslanmaz çeliklerin kaynağında kullanılan elektrotları araştırınız. Paslanmaz çeliklerin kaynağında meydana gelebilecek kaynak hatalarını araştırınız. Araştırma işlemleri için internet ortamı ve yakın çevrede bulunan konuyla ilgili işyerlerini gezmeniz gerekmektedir. 1. PASLANMAZ ÇELİKLERİN KAYNAĞI 1.1. Alaşımlı Çelikler Alaşımın Tanımı En az biri metal olmak üzere iki ya da daha fazla sayıda kimyasal elementin özelliklerinin iyileştirilmesi amacıyla bir araya getirilmesiyle oluşan maddelere alaşım denir. Saf halde sınırlı özelliklere sahip olan metallere, alaşımlandırmayla sertlik ve dayanımlarının artırılması, soğuk biçimlendirme özelliğinin iyileştirilmesi, korozyon dayanımının artırılması gibi birçok özellik kazandırılır Alaşımlı Çeliklerin Endüstrideki Yeri ve Önemi Sade karbonlu çeliklerin üretimlerinin ucuz olmasına rağmen bütün mühendislik uygulamalarında her zaman kullanıma uygun değildir. Bu çeliklerde, mukavemetlendirme sırasında tokluk ve süneklik özelliklerinde kayıplar oluşması, kalın kesitli malzemelerde kesit boyunca tamamen martenzitik yapı olusturulamaması, düşük sıcaklıklarda darbe dirençlerinin zayıf olması, korozyon dayanımlarının düşük olması ve yüksek sıcaklıklarda çabuk oksitlenme gibi özellikleri nedeniyle, bu gibi özellikleri geliştirilmiş alaşımlı çeliklere ihtiyaç duyulmaktadır. Maliyetlerinin yüksek olmasına rağmen pek çok kullanım için ekonomiktir. 3

8 Alaşım Elementlerinin Çeliklere Kazandırdıkları Bazı Özellikler Mekanik özellikleri iyileştirmek Korozyon dayanımını artırmak Aşınma ve yorulma dayanımlarını artırmak Dayanım ve sünekliği koruyarak yüksek temperleme sıcaklığı sağlamak Sertleşebilirliği iyileştirmek Kaynaklanabilirliği iyileştirmek Alaşımlı Çeliklerin Sınıflandırılması Alaşımlı çelikler içerisinde % 50 oranına kadar alaşım elementi bulundurabilir; ancak genel olarak alaşım elementleri % 1-4 oranında ilave edilir. Alaşımlı çelikleri üretmek için kullanılan elementler, krom, nikel, molibden, vanadyum, silisyum, wolfram, kobalt, kurşun ve bakırdır. Genel olarak alaşımlı çelikler ABD nin AISI SAE standartları ile tanımlanır. Alaşımlı çelikler içerisine katılan alaşım elementlerinin kazandırdıkları özelliklere göre üçe ayrılmaktadır. Özellikle karbon miktarının fazla olması perlit yapıyı artırmakla birlikte toklukta bir azalmaya ve dayanımın artmasına neden olacaktır. Krom ve nikel ilavesi korozyon dayanımını artıracaktır. Isıya dayanıklı çeliklerin üretilmesinde niobyum, titanyum kullanılmaktadır. Takım çeliklerinin üretiminde % 0.6 ile 1.40 karbon ve % 0.5 krom kullanılır. Özellikle darbe dayanımı yüksek takım çelikleri için ise, karbon, molibden, krom, mangan ve silisyum elementleri kullanılır. Az katkılı yapım çelikleri Az katkılı AISI çelikler Çok katkılı çelikler Takım ve kalıp çelikleri Korozyona dayanıklı çelikler Isıya dayanıklı çelikler Mağnetik çelikler Paslanmaz Çelikler Tanımı Genel olarak, oksidasyona ve korozyona karşı çeliklerin dirençlerini artırmak için çeliğin içeriğine %12 den fazla miktarda krom katılmasıyla üretilen çeliklere paslanmaz çelik denir. Artan krom miktarına bağlı olarak da yüksek sıcaklıklarda oksidasyon dirençleri artmaktadır. Çeliğin içeriğinde yalnız yüksek miktarlarda nikel bulunması da paslanmayı önlerse de, krom ile birlikte bulunması özellikle asidik ortamlarda yüksek bir korozyon direnci sağlar. Nikelin yanı sıra molibden katkısı da çeşitli korozyon türlerine karşı çeliği korur. Ancak %6,5 den fazla molibden içeren paslanmaz çelikler ekonomik olarak üretilmez. Günümüzde 170 den fazla türü bulunan paslanmaz çelikler, değişik amaçlar için endüstride oldukça yaygın uygulama alanı bulurlar. 4

9 Çeşitleri Bugün endüstride kullanılan paslanmaz çelikler üç grup altında toplanmaktadır: Martenzitik kromlu paslanmaz çelikler Ferritik kromlu paslanmaz çelikler Ostenitik krom-nikelli paslanmaz çelikler Çeliklerin sınıflandırılması için kullanılan yaygın bir sistem Amerikan Demir ve Çelik Enstitüsü nün (AISI) Karbon ve Alaşımlı Çelik Standardının Nümerik Gösterimi dir. Bu AISI gösterim sistemi olarak bilinir ve kökeni Otomotiv Mühendisleri Odası na (SAE) dayandığı için SAE sistemi olarak da bilinir. Bu nümerik sistem içerisinde çeliklerin guruplandırılması, Tablo 1.1 de gösterilmiştir. Son iki basamak, karbon oranının yaklaşık ortalama değerini belirtmek için kullanılır. Farklı türlerdeki paslanmaz çeliklerin fiziksel özellikleride birbirinden farklıdır ve bu durumda kaynak işlemlerinde önemli rol oynamaktadır. Serinin Gösterimi 100xx 11xx 13xx 23xx 25xx 31xx 33xx 40xx 41xx 43xx 46xx 47xx 48xx 50xx 51xx 5xxxx 61xx 86xx 87xx 92xx 93xx 94xx 97xx 98xx Tipler ve sınıflar Resülfürize edilmemiş karbon çeliği sınıfı Resülfürize edilmiş karbon çeliği sınıfı %1,75 Manganez %3,50 Nikel %5,00 Nikel %1,25 Nikel - %0,65 veya 0,80 Krom %3,50 Nikel - %1,55 Krom %0,25 Molibden %0,50-0,95 Krom - %0,12 veya 0,20 Molibden %1,80 Nikel - %0,50 veya 0,80 Krom - %0,25 Molibden %1,55 veya 1,80 nikel - %0,20 veya 0,25 Molibden %1,05 Nikel - %0,45 Krom - %0,25 Molibden %3,50 Nikel - %0,25 Molibden %0,28 veya 0,40 Krom %0,80; 0,90; 0,95; 1,00 veya 1,05 Krom %1,00 Karbon - %0,50; 1,00 veya 1,45 Krom %0,80 veya 0,95 Krom - en az %0,10 veya 0,15 Vanadyum %0,55 Nikel - %0,50 veya 0,65 Krom - %0,20 Molibden %0,55 Nikel - %0,50 Krom - %0,25 Molibden %0,85 Manganez - %2,00 Silikon %3,25 Nikel - %1,20 Krom - %0,12 Molibden %1,00 Manganez - %0,45 Nikel - %0,40 Krom - %0,12 Molibden %0,55 Nikel - %0,17 Krom - %0,20 Molibden %1,00 Nikel - %0,80 Krom - %0,25 Molibden Tablo 1.1: Karbon ve alaşımlı çeliklerin AISI-SAE nümerik gösterimleri 5

10 1.2. Paslanmaz Çeliklerin Kaynağı Paslanmaz Çeliklerin Kaynağının Endüstrideki Yeri ve Önemi Paslanmaz çelikler ve ısıya dayanıklı çelikler bazı sınırlamalar hariç, alaşımsız ve düşük alaşımlı çeliklerde kullanılan ergitme ve basınç kaynak yöntemleri ile kaynak yapılabilir. Paslanmaz ve ısıya dayanıklı çeliklerin kaynak işlemi kaynak yapılacak ana metalden beklenen özelliklere, örneğin; korozyon ve ısı dayanımına, göre değişiklik gösterebilir. Kullanılacak kaynak malzemesi ana metalle aynı kompozisyonda veya bazı uygulamalar için daha yüksek alaşımlı olmalıdır. Günümüzde üretimi pahalı ve her atölyede bulunması güç olan paslanmaz çeliklerin kaynak edilme ihtiyacı mutlaka olacaktır. Çalışacağı yerde paslanması istenmeyen çelikler kullanılarak çeşitli ürünler elde edilme gereği hâsıl olduğunda paslanmaz çeliklerin kaynatılması durumu ortaya çıkacaktır. Bu durumda paslanmaz çeliğin türü tespit edilirse uygun kaynak elektrodu ve kaynak usulü seçilerek kaynaklı birleştirme istenen şekilde kolaylıkla yapılacaktır. Resim 1.1: Paslanmaz çelik malzemeler 6

11 Paslanmaz Çeliklerin Kaynağı Paslanmaz çeliklerin kaynağını olumsuz yönde etkileyen bazı durumlar bulunmaktadır. Bunları iyi bilip gerekli tedbirler alındığında paslanmaz çeliklerin kaynağı daha kolay yapılır ve sonuç daha emniyetli olur. Paslanmaz çeliklerin başarılı bir şekilde kaynatılması için dikkat edilmesi gereken kurallar aşağıda verilmiştir. Kaynak yapılacak yerin her şeyden önce boya, vernik vs. gibi yabancı maddelerden arındırılmış olması gerekir. Rutubet, kükürt ve diğer kimyevi maddelerde kaynak kalitesini ters yönde etkiler. Kaliteli bir kaynak için, en iyi kalite paslanmaz çelik malzeme ve elektrot kullanılmalıdır. Kaynak ağzı iyi ve uygun açılmalıdır. Kaynak çapak ve cüruflarının temizlenmesinde taş veya paslanmaz çelik tel fırça kullanılmalıdır. Elektrotların rutubetten iyi muhafaza edilmesi gerekir. Kullanılmayan elektrotlar özel raf veya kurutma fırınlarında saklanmalıdır. Kaynak ağzının rutubetten arındırılması için şalama veya kuru hava ile kurutulması gerekir. 300 serisi paslanmaz çeliklerde ön tavlama ve kaynak sonrası tavlama işlemi gerekmez. Isı miktarını düşük tutmak için küçük çaplı elektrot kullanılmalıdır. Ana alaşıma uygun veya aynı grubun bir üst derecesindeki elektrotlardan kullanılmalıdır. 300 serisi çeliklerin kaynağında soğuma esnasında soğuma esnasında gerekli tedbirler alınmazsa kaynak çatlayabilir. Yatay ve düz kaynaklarda elektrot, kaynak yönünde ve 150 derecelik bir açı yapacak şekilde, kaynak arkı kısa tutulmak şartı ile yapılmalıdır. Dik kaynak için elektrot levhaya dik tutulmalı, birinci sıranın üzerinde ufak salınımlarla yürütülmelidir. Tavan kaynağı, kısa ark ile eli elektroda hareket vermeden yapılmalıdır. En iyi korozyon mukavemeti mümkün olan en düşük amper ve doğru akım düz bir kaynakla mümkündür. Çok düşük amper, dengesiz ark oluşmasına, elektrot yapışmasına, cüruf oluşumuna, zor temizlenmeye dolayısıyla korozyon mukavemetinden kayıplara yol açar. Çok yüksek amper veya uzun bir ark ise kaynak sıralarını bozar, çatlamaya sebep olur. Cüruf zor temizleniyorsa, kaynak ağzı pis veya dardır, sıralar düzenli değildir elektrot rutubetlenmiştir veya kaynak tam anlamı ile soğumamıştır. Paslanmaz çelik kaynaklarında çatlama, sıralar üzerinde kraterlerin kalmış olması, başlangıç ve bitişlerde uzun ark, parçanın fazla ısıtılması, hızlı paso, yanlış kaynak ağzı ve yanlış elektrot tipi kullanılması yüzünden meydana gelebilir. Paslanmaz çelik düz ve temiz olduğundan kaynağın fazla derine nüfuz ettirilmesi gerekmez. Son sıralarda hiç açıklık bırakılmaması yeterlidir. 7

12 Martenzitik paslanmaz çeliklerin ark kaynağı Bu çeliklerin elle kaynağı için çok çeşitli elektrotlar kullanılır. Bunlar ana metalle aynı bileşimde olabilirler; ancak ergimiş metalin Cr ve Mn den yana muhtemel fakirleşme ve karbondan yana muhtemel bir zenginleşmesini karşılamak üzere C, Mn ve Cr oranları sınırlarında bazen değişikliklere yer verilir (Karbondan yana zenginleşme, alçak karbonlu çeliklerde vaki olur) veya aşağıdaki gibi bileşimi farklı olabilir. Yüksek karbonlu (C>%.050) çeliklerde ergimiş metalin bürüt soğumuş halde daha az kırılgan olmasını sağlamak üzere karbon oranı değişik olur. Ergimiş metal çok yüksek oranda ostenit içerecek şekilde C, Cr ve Ni oranları değişik olur (Ostenit, ergimiş metala büyük süneklik sağlar). Böyle bir ilave metal yüksek karbonlu ve martenzitik dönüşümden sonra çökelme ile sertleşmiş çeliklerin kaynağında kullanılabilir; ancak bunun için ergimiş metalin alçak mekanik nitelikleri ile öbür yandan böylece oluşan elekto-şimik çiftin korozyon açısından olumsuz etkisi göze alınacaktır, yani çeliğin kullanılacağı korozif ortam koşullarının çok ağır olmaması gerekir. Genellikle bazik örtülü elektrot kullanılıp (elektrot + ) oldukça kısa bir arkla çalışır. Zor pozisyonlarda (dik ya da tavan kaynağı ) akım şiddeti daha düşük olacaktır. Aşağıda akım şiddeti için verilmiş sınırlar değişik kaynak koşullarına göre saptanmıştır. Kaynak ağızlarının şekilleri, aşağıda genel olarak yüksek alaşımlı çelikleri için verilmiş olanlar gibidir. 3mm kalınlığına kadar kaynak tek pasoda yapılır, ama bu takdirde terste bir mesnet levhası kullanılacaktır. Çok pasolu kaynaklarda ilk pasonun iyi nüfuz etmiş olmasıyla son pasoların yüzey durumlarına özen gösterilecektir. Her paso arasında cüruf paslanmaz çelikten çekiş ve fırça ile iyice yok edilecek ve birleşme yeri sıcaklığının, ön ısıtma sıcaklığının altına düşmemesine dikkat edilecektir. ELEKTROT ÇAPI (mm) AKIM ŞİDDETİ (A) , , , ,

13 Ferritik paslanmaz çeliklerin ark kaynağı Ferritik paslanmaz çeliklerin kaynağı için kullanılabilecek yöntemler daha çok bir koruyucu gaz akımını devreye sokanlar olan TIG, MIG ve plazma kaynaklarıdır. Bu nedenle elektrik arkı ile kaynak edilmez. Östenitik paslanmaz çeliklerin ark kaynağı Krom-nikelli paslanmaz çelikler uygulamada, çeliğin diğer bir çelikle veya hadde ürünü bir paslanmaz çelikle birleştirilmesi veya paslanmaz çeliklerin tamiri halinde kaynak uygulamalarına konu olur. Ostenitik paslanmaz çeliklerin kaynak uygulamalarında genel olarak örtülü elektrot ile elektrik ark kaynağı, TIG ve MIG gibi elektrik ark kaynak yöntemleri yaygın bir uygulama alanına sahiptir. Genellikle örtülü elektrot ile elektrik ark kaynağının çok sık uygulandığı ostenitik paslanmaz çeliklerin kaynağında benzer bileşimdeki elektrotlar tercih edilir. İşlem sırasında, uygun bir kaynak sırası uygulanarak kaynak gerilmeleri asgariye indirilmeye çalışılır; kalın kesitler halinde C lik bir ön tav ile her pasodan sonra kaynak dikişinin çekiçlenmeside kaynak gerilmelerinin azaltılmasında uygulanan klasik bir yöntemdir. Pek çok uygulamadaki benzer bileşimdeki elektrot ile bir tampon tabaka uygulaması sonuçların başarısını arttırmaktadır. Her pasodan hemen sonra, karbür çökelmesini ve bunu takiben ortaya çıkan taneler arası korozyonu önlemek için, kaynaklı bölgenin hızlı bir biçimde soğutulması sadece %0,06 dan fazla karbon içeren çeliklere uygulanan bir yöntemdir. Paslanmaz çelik döküm parçaların döküm hatalarının kaynakla giderilmesi halinde işlem sonrası çözeltiye alma tavı ve ani soğutma, normal olarak ostenitik paslanmaz çelik döküm parçalara uygulanan ısıl işlem bu tamirat sonrası da tekrarlanmalıdır. Ostenitik krom-nikelli paslanmaz çelikler sıcak çatlamaya karşı duyarlıdır. Bu durum özellikle örtülü elektrotla yapılan elektrik ark kaynağında kendini gösterir. Bu durumda alınması gereken önlemler ve dikkat edilmesi gereken konuları şöyle sıralayabiliriz: En küçük elektrot çapı seçilmelidir. En düşük akım şiddeti kullanılmadır. Elektroda zig zag hareketi verilmemeli ve pasolar ince çekilmedir. Çok pasolu kaynaklarda her paso çekildikten sonra parça oda sıcaklığına kadar soğutulmalı ve ikinci paso sonra çekilmelidir. Soğuma olanaklar ölçüsünde hızlı bir şekilde gerçekleştirilmelidir. Kaynağın bitimindeki krater mutlaka doldurulmalı, kaynak sırasında çatlak saptanırsa taşlanarak yok edilmeli ve sonra kaynatılmalıdır. Ve ayrıca bu çeliklerin kaynağı için yüksek oranda manganez ihtiva eden kaynak metali kullanılır. Bütün paslanmaz çelik tiplerinin tamamen ostenitik kaynaklarının %7 10 manganez içermeleri halinde yüksek sıcaklıkta çatlamaya daha iyi dayandıklarını deneyler göstermiştir. Paslanmaz çeliklerde uygulanan kaynak yöntemleri Paslanmaz çeliklerin kaynağında pek çok kaynak yöntemi uygulanır. Pratikte en çok kullanılanlar şunlardır: 9

14 Örtülü elektrotlarla yapılan normal elektik ark kaynağı MIG kaynağı TIG kaynağı Tozaltı kaynağı Plazma kaynağı Oksi-asetilen kaynağı Paslanmaz çeliklerin kaynağında kullanılan elektrotlar Karbonlu ve alaşımlı çelikler, düşük elektrik iletme direncine sahiptir. Paslanmaz çeliklerde ise, bu değer 4 ile 7 kat daha fazladır. Bu nedenle paslanmaz çelik elektrotlar daha çabuk kızardıklarından, daha kısa üretilir ve normal elektrotlara göre %25 daha düşük akım şiddetiyle yüklenirler. Paslanmaz çeliklerin kaynağında kullanılan elektrotlar aşağıda sıra ile incelenmekte ve AWS (American Welding Society) standartları ile belirtilmektedir. AWS E308L %C % Si %Mn %Cr %Ni 0,03 0,80 0, Düşük karbonlu 18/8 paslanmaz çelik tipinde kaynak metali veren rutif örtülü elektrottur. Kristal yapıdaki ferrit oranı %6 dır bu sebeple çatlama ve kırılma dayanımı yüksektir. Tutuşması ve tekrar tutuşması kolaydır. Kaynak esnasında elektrot yapışması olmaz. Cüruf temizlenmesi kolaydır. A.I.S.I 301, 302,304, 304L, 308 stenitik paslanmaz çeliklerle, %13 Cr içeren kromlu çeliklerin ve niobiyum veya titanyum ile stabilize edilmiş ostenitik paslanmaz çeliklerin kaynağında kullanılır. AWS E347 % C % Si % Mn % Cr % Ni % Nb 0,07 1,5 1,5 19,5 9,5 0,2 Nb ve Ti ile stabilize edilmiş bileşimi % 19,5 Cr, % 1 C olan ostenitik paslanmaz çelik tipinde kaynak metali veren rulit örtülü bir elektrottur. Kaynak metalinin iç yapısında %6 oranında ferrit bulunması nedeni ile çatlama kırılma ve darbe dayanımı oldukça iyidir. Yüksek sıcaklık stabilitesi ve korozyon direnci fevkalade yüksektir. Elektrot düzgün ve kararlı yanar, hiç sıçrama yapmadığı için kaynak sonu temizliği oldukça kolaydır. Bütün pozisyonlarda kullanılabilir. Elektrotların kuru muhafaza edilmesi gerekir. doğru ve dalgalı akımda kullanılabilir. 18/8 tipindeki stabilize edilmiş paslanmaz çeliklerin özellikle yüksek sıcaklıkta çalışacakların kaynağında kullanılır. AWS E316L % C % Si % Mn % Cr % Ni % Mo 0,03 0,8 0,7 18,5 12,5 3,0 10

15 Bileşimi %18,5 Cr, %12,5 Ni, %3 Mo ve %0,03 C olan paslanmaz çelik tipinde kaynak metali veren rulit örtülü bir elektrottur. Tutuşturması ve tekrar tutuşturması gayet kolaydır ve kaynak esnasında kısa devre olmaz. 3,25 mm ve daha ince elektrotlar her pozisyonda, 4 ve 5 mm lik elektrotlar yatay ve benzeri pozisyonlarda kullanılabilir. Cüruf ayrılması ve dolgu görünüşü gayet kolaydır. Kaynak metali kristal yapısında %6 oranında ferrit oluşu sebebiyle çatlama kırılma ve darbe dayanımı gayet iyidir. Ostenitik paslanmaz çeliklerde A.I.S.I. 316 ve 316L kullanılır. AWS E316 % C % Si % Mn % Cr % Ni % Mo 0,05 0,8 0,06 19,5 11 2,8 Çekirdeği düşük karbonlu, rutil örtülü bir elektrottur. Alaşım elemanları kaynak metaline elektrot örtüsünden geçer. Yüksek kaynak sürati ve yüksek randımanı sebebiyle oldukça ekonomiktir. Korozyona dayanıklı, set yüzeyli aşınmaya mukavim kaynak metali örtüsü istenen yüzeylere tercih edilir. Kullanılışı ve cüruf ayrılması kolaydır. Kaynak dikişinin görüntüsü düzgün ve muntazamdır. 18Cr/8Ni(Mo) alaşımlı paslanmaz çeliklerin kaynağında kullanılır. AWS 318 % C % Si % % Cr % Ni % % Mn Mo Nb 0,03 1,0 1,5 18,5 12,5 3, 0,6 Ti veya Nb ile stabilize edilmiş rutil örtülü bir elektrottur. Kaynak metali kristal yapısında %6 ferrit içerir; bu sebeple kırılma, çatlama ve darbe dayanımı gayet iyidir. Ayrıca kaynak metalinin yüksek sıcaklık stabilitesi ve korozyon rezistansı mükemmeldir. Elektrot bütün pozisyonlarda kullanılabilir. Fakat en iyi netice düz ve yatay pozisyonlarda alınır. Bu elektrotlarla kalın paslanmaz çelik (Nb ve Ti ile stabilize edilmiş tipi A.I.S.I. 318) levhaların özellikle yüksek karbonluların çok sıra kaynakları, problemsiz olarak yapılır. AWS 310 % C % Si % Mn % cr % Ni 0,1 0,3 1, %26 Cr, %20 Ni bileşiminde yüksek sıcaklılarda dayanıklı kaynak metali veren bazik örtülü bir elektrottur. Kaynak metali yapısı tamamen ostenitlidir, yapıda ferrit yoktur; bundan dolayı çatlama ve kırılmaya karşı daha hassastır. Her pozisyonda kullanılır. Elektrot yanışı sakin ve kararlıdır hemen hemen hiç sıçrama yoktur. Ostenitik yüksek sıcaklıklara dayanılmaz paslanmaz çeliklerin A.I.S.I ve benzeri çeliklerin kaynağında kullanılır. 11

16 AWS E312 % C % Mn % Si % Cr % Ni 0,10 1,5 0,8 29,5 9,5 Kaynak metali bileşimi %29 Cr %9 Ni ve %1,6 Mo olan aşınmaya dayanıklı paslanmaz çelik karakterinde rutil örtülü elektrottur. Kaynak metalinin çatlama direnci yüksek ve aşınmaya dayanıklıdır. Ostenitik paslanmaz çeliklerin kaynağında kullanılır. Paslanmaz çeliklerin kaynağında kullanılan akım türleri, elektrot ark boyu, hareketleri ve amper ayarı Kaynak sırasında kısa ark boyu ve düşük akım şiddeti kullanılmalıdır. Paslanmaz çeliklerin örtülü elektrotlarla kaynağında çok iyi sonuç veren + kutba bağlı direk akıma bağlı DC elektrotlar yada AC/DC tip elektrotlarda alternatif akım kullanılır. İnce sac malzemelerin düz pozisyonlardaki kaynağında genelde rutil elektrot kullanılabilir. Malzeme kalınlığı 2 mm den fazla olduğu durumlarda bazik elektrotlar kullanılır. Ancak teknolojinin gelişmesiyle özellikle elektrotlarda yeni ürünler piyasaya sunulmaktadır. Kaynağa başlanmadan önce elektrot paketi üzerinden gerekli bilgiler alınmalı, iş parçasına ve kaynak pozisyonuna uygun olup olmadığı kontrol edilmelidir. Paslanmaz çeliklerin kaynağında meydana gelebilecek kaynak hataları Elektrodun yanlış yerde yakılması sonucu çelikte oluşan derin yaralar. Resim 1.2 : Elektrodun kaynak alanının dışında yakılması sonucu oluşan yaralar 12

17 Aşırı ısınma sonucu kaynak metalinin tam ortasında oluşan çatlaklar. Resim 1.3 : Fazla ısınma sonucu kaynak metalinde oluşan çatlaklar Yüksek amper ayarı sonucu oluşan tahribatlar. Resim 1.4 : Yüksek akım şiddeti sonucu oluşan delik veya oyuk 13

18 Nemli elektrot kullanılması sonucunda oluşan gözenekler. Resim 1.5 : Rutubetli elektrotlardan kaynaklanan gözenekler Paslanmaz çelik elektrotlar kaynak esnasında diğer elektrotlara oranla daha fazla duman çıkardıkları için sağlık açısından dikkat edilmelidir. Kaynak sonrası gerecin ek yerindeki ısı sebebi ile meydana gelen kararmaları en aza indirmek için yapılması gereken işlemler Paslanmaz çelik malzemeler kaynak sonrası yüksek ısıdan dolayı kaynak metalinin çevresi oksitlenir ve renk değiştirirerek kararır. Bu durumu ortadan kaldırmak için özel pastalar kullanır. Bu sıvılar yakıcı kimyasal sıvılar oldukları için vücuda temas ettirmemeli gereken tedbirler alındıktan sonra kullanılmalıdırlar. Resim 1. 6 : Kaynak dikişinin etrafındaki renk değiştirmiş bölge ve ısıdan etkilenmemiş bölgeler 14

19 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıdaki işlem basamaklarını uygulayarak elektrik ark kaynak metodu ile paslanmaz çelik malzemeye kaynak işlemini yapınız. İşlem Basamakları Tavır ve Öneriler Kaynak parçasını kir, yağ ve tozdan temizleyiniz. Yanma olaylarına karşı dikkatli olunuz Kaynak bölgesinde gerekli tedbirleri alınız Kaynak maskesi kullanınız Eldiven takınız ve iş giysisi kullanınız Mesleği ile ilgili etik ilkelere uygun davranınız. İnce parçaları aralık bırakmadan, 1,5 mm' den kalın parçaları az açıklık bırakarak puntalama yapınız. Dikiş etrafındaki kararmaları önlemek için kaynak sonrası mekaniksel temizleme yapınız. Kimyasal sıvıları vücudunuza temas ettirmeyiniz. 15

20 Kısa ark boyu ile elektrota hareket vermeden dikişi çekiniz. Dikiş etrafındaki kararmaları önlemek için kimyasal ve mekanik temizleme yapınız. Dikiş etrafındaki kararmaları önlemek için kimyasal temizleme pastaları ile temizleme yapınız. 16

21 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. A- OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki cümlelerini doğru ve ya yanlış olarak değerlendiriniz. (...)1. En az biri metal olmak üzere iki yada daha fazla sayıda kimyasal elementin özelliklerinin iyileştirilmesi amacıyla bir araya getirilmesiyle metalik özellik gösteren maddelere alaşım denir. (...)2. Alaşım elementleri, çeliğe çoğunlukla estetik bir görüntü kazandırmak için ilave edilmektedir. (...)3. Alaşım elementlerinin ilavesiyle çeliğe yüksek dayanım ve mekanik özellik kazandırılır. (...)4. Genel olarak, oksidasyona ve korozyona karşı çeliklerin dirençlerini artırmak için çeliğin içeriğine %12 den fazla miktarda krom katılmasıyla üretilen çeliklere paslanmaz çelikler denir. (...)5. Nikelin yanı sıra molibden katkısı da çeşitli korozyon türlerine karşı çeliğin direncini düşürür. (...)6. Paslanmaz çelikler, ferritik, östenitik ve martenzitik olarak üçe ayrılır. (...)7. Paslanmaz çeliklerin kaynağında rutubet, kükürt ve diğer kimyevi maddeler kaynak kalitesini ters yönde etkiler. (...)8. Paslanmaz çeliklerin kaynağında çatlamalar, düşük ısıdan meydana gelir. (...)9. Martenzitik paslanmaz çeliklerin ark kaynağında, genellikle bazik örtülü elektrot kullanılır ve (elektrot + ) oldukça kısa bir arkla çalışır. (...)10.Ferritik paslanmaz çeliklerin kaynağı için elektrik ark kaynağı uygundur. (...)11. Ostenitik paslanmaz çeliklerin kaynak uygulamalarında genel olarak örtülü elektrot ile elektrik ark kaynağı kullanılabilir. (...)12.Ostenitik krom-nitelli paslanmaz çelikler sıcak çatlamaya karşı duyarlıdır. Bu durum özellikle örtülü elektrotla yapılan elektrik ark kaynağında kendini gösterir. (...)13.Paslanmaz çelik elektrotlar daha çabuk kızardıklarından, daha kısa üretilir ve normal elektrotlara göre %25 daha düşük akım şiddetiyle yüklenirler. 17

22 (...)14.İnce sac malzemelerin düz pozisyonlardaki kaynağında genelde bazik elektrot kullanılabilir. Malzeme kalınlığı 2 mm den fazla olduğu durumlarda rutil elektrotlar kullanılır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. 18

23 PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranışları tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayir 1) Kaynak parçasını kir, yağ ve tozdan temizlediniz mi? 2) İnce parçaları aralık bırakmadan, 1,5 mm' den kalın parçaları az açıklık bırakarak puntalama yaptınız mı? 3) Kısa ark boyu ile elektrota hareket vermeden dikişi çektiniz mi? 4) Dikiş etrafındaki kararmaları önlemek için kimyasal ve mekanik temizleme yaptınız mı? DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız ilgili öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. 19

24 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Bu öğrenme faaliyeti kapsamında gerekli ortam sağlandığında, tekniğine uygun takım çeliklerinin ark kaynağını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Takım çeliklerinin kaynağına neden ihtiyaç duyulur, araştırınız. Takım çeliklerinin kaynağında kullanılan elektrotları araştırınız. Takım çeliklerinin kaynağında ön tav neden gereklidir, araştırınız. Araştırma işlemleri için internet ortamı ve yakın çevrede bulunan konuyla ilgili işyerleri gezmeniz gerekmektedir. 2. TAKIM ÇELİKLERİNİN KAYNAĞI 2.1. Takım Çeliklerinin Kaynağının Endüstrideki Yeri ve Önemi Takım çeliklerinin uygulama alanları genel olarak deliciler, derin çekme kalıpları, zımbalar, her türlü kesme bıçakları, vb. birçok iş takımlarının üretimidir. Bu nedenle özellikle metaller olmak üzere temel malzemelerin işlenmesinde, şekillendirilmesinde kullanılır. Bütün meslek atölyelerinde bulunan takım çelikleri iki nedenle kaynak edilir. 1- Aşınmış parçaların tamir ve bakımı, 2- Kırılmış takımların birleştirilmesidir. Zorunlu hallerde gerekli kaynak hazırlıkları yapıldıktan sonra kaynak edilebilir Takım Çeliklerinin Kaynağı Takım çeliklerinin kaynağı diğer kaynak metodlarından çok farklı değildir. Önemli olan çeliğe uygun elektrodun seçilmesidir. Kırılmış parçaların ya da iki takım çeliğinin kaynağını yapmak: 20

25 Şekil 2.1 : a) Az alaşımlı çelik, b) Alaşım sert çelik, c) Aşınmaya dayanıklı sert çelik malzemelerin birleştirilmesi a) b) c) İş makinelerinin sert uç takımlarını kaynatırken sertlik derecesine göre uygun elektrotlar seçilmelidir. Aşınmaya en az maruz kalan bölgeye karbon ve nikelli östenitik elektrot, az miktarda aşınmaya maruz kalan bölgeye yüksek manganlı elektrotlar ve aşınmaya en çok maruz kalan bölgeyede yüksek sertlikteki elektrotlar seçilmelidir. Aşınmış parçaların tamirini yapmak: İş makinelerinin kazıyıcı dişlileri veya kepçelere ait takım çeliklerinin aşınmış kısımlarının doldurulması esnasında her sıra pasonun üstündeki sıra 90º dik olacak şekilde çekilmelidir. Çatlamaların oluşmaması için esas metal ile üst dolgular arasında daha yumuşak elektrot tercih edilmelidir. Kaynağa başlamadan önce ön tav uygulanmalı, kaynak esnasında ise bir önceki paso sıcaklığı bir sonraki paso için ön tav olacaktır. Şekil 2.2 : Aşınmış parçaların dolgu kaynağı ile tamiri Takım çeliklerinin kaynağında kullanılan elektrotlar Genel olarak çok çeşitli üretilmiş elektrotlar bulunmaktadır. Kaynak için takım çeliğinin özelliğine göre elektrot kutusu üzerinden gerekli bilgiler alınarak kullanılmalıdır. 21

26 Takım çeliklerinin kaynağında ön tavlama Takım çeliklerinin kaynağında çelik malzemenin cinsine göre 100 ile 400 C sıcaklık aralığında bir ön tav uygulanır. Takım çeliklerinin kaynağında dikkat edilmesi gereken hususlar: o o o o o Kaynak parçası oksit, yağ ve kirlerden temizlenmelidir. Takım çeliğine uygun elektrot seçilmelidir. İnce parçalar açıklık bırakılarak puntalanmalıdır. Ön ısıtma uygulanmalıdır. Elektroda hareket vermeden kısa ark boyu ve kısa ark mesafesi ile kaynak çekilmelidir ve her kaynak sonrası hafifçe çekiçlenmelidir. 22

27 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ Atölyenizde uygun takım çeliğine elektrik ark kaynağı ile aşağıdaki işlem basamaklarına göre kaynak işlemini yapınız. İşlem Basamakları Kaynak parçasını kir, yağ ve tozdan temizleyiniz, gerekiyorsa kaynak ağzı açınız. Öneriler Yanma olaylarına karşı dikkatli olunuz. Kaynak bölgesinde gerekli tedbirleri alınız. Kaynak maskesi kullanınız. Eldiven takınız ve iş giysisi giyiniz. Mesleği ile ilgili etik ilkelere uygun davranınız. Kaynatılacak takım çeliğine göre elektrot tipini seçiniz. İki parça arasında açıklık bırakarak puntalama yapmak, dolgu yapılacaksa dolgu yöntemini belirleyiniz. Takım çeliğine uygun tavlama sıcaklığında uygun bek seçimini yaparak tavlamayı yapınız. 23

28 Kaynatılacak malzemenin cinsine göre ön tavlama uygulayınız. ( C) Kısa ark boyu ile elektrota hareket vermeden kısa pasolarla dikiş çekmek ve her dikiş sonrası dikişi hafifçe çekiçleyiniz. Kaynak sonrası kaynak dikişini temizleyiniz 24

29 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki cümlelerini doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz. (...)-1 Takım çeliklerinin kaynağında çelik malzemenin cinsine göre 100 ile 400 C sıcaklık aralığında bir ön tav uygulanır. (...)-2 Takım çeliklerinin kaynağında ince parçalar birbirine tam birleştirilerek kaynak edilir. (...)-3 Takım çeliklerinin kaynağında elektroda hareket vermeden kısa ark boyu ve kısa ark mesafesi ile kaynak çekilmelidir ve her kaynak sonrası hafifçe çekiçlenmelidir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz. 25

30 PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranışları tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayir 1) Kaynak parçasını kir, yağ ve tozdan temizlemek, gerekiyorsa kaynak ağzı açtınız mı? 2) Kaynatılacak takım çeliğine göre elektrot tipini seçtiniz mi? 3) İki parça arasında açıklık bırakarak puntalama yapmak, dolgu yapılacaksa dolgu yöntemini belirlediniz mi? 4) Kaynatılacak malzemenin cinsine göre ( C) ön tavlama yaptınız mı? 5) Kısa ark boyu ile elektrota hareket vermeden kısa pasolarla dikiş çekmek ve her dikiş sonrası dikişi hafifçe çekiçlediniz mi? 6) Kaynak sonrası kaynak dikişini temizlediniz mi? DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise modül değerlendirmeye geçiniz. 26

31 MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME PERFORMANS TESTİ (YETERLİK ÖLÇME) Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki kontrol listesindeki kriterlere göre ölçünüz. KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDIRME KRITERLERI Evet Hayır A PASLANMAZ ÇELİKLERİN KAYNAĞI Kaynak parçasını kir, yağ ve tozdan temizlediniz mi? İnce parçaları aralık bırakmadan, 1,5 mm' den kalın parçaları az açıklık bırakarak puntalama yaptınız mı? Kısa ark boyu ile elektroda hareket vermeden dikişi çektiniz mi? Dikiş etrafındaki kararmaları önlemek için kimyasal ve mekaniksel temizleme yaptınız mı? B- TAKIM ÇELİKLERİNİN KAYNAĞI Kaynak parçasını kir, yağ ve tozdan temizleyerek, gerekiyorsa kaynak ağzı açtınız mı? Kaynatılacak takım çeliğine göre elektrot tipini seçtiniz mi? İki parça arasında açıklık bırakarak puntalama yaptınız mı? Dolgu yapılacaksa dolgu yöntemini belirlediniz mi? Kaynatılacak malzemenin cinsine göre ( C) ön tavlama yaptınız mı? Kısa ark boyu ile elektrota hareket vermeden kısa pasolarla dikiş çektiniz mi ve her dikiş sonrası dikişi hafifçe çekiçlediniz mi? Kaynak sonrası kaynak dikişini temizlediniz mi? DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda eksikleriniz varsa ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. Modülü tamamladınız, tebrik ederiz. Öğretmeniniz size çeşitli ölçme araçları uygulayacaktır. Öğretmeninizle iletişime geçiniz. 27

32 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D 4 D 5 Y 6 D 7 D 8 Y 9 D 10 Y 11 D 12 D 13 D 14 Y ÖĞRENME FAALİYETİ 2 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D Cevaplarınızı cevap anahtarları ile karşılaştırarak kendinizi değerlendiriniz. 28

33 ÖNERİLEN KAYNAKLAR ÖNERİLEN KAYNAKLAR TEPE H.İbrahim, Ark Kaynak Tekniği, Ankara, DoçDr. ERDOĞAN Mehmet, Çeviri Mühendislik Alaşımların Yapı ve Özellikleri-Cilt 1, Ankara, Doç.Dr. ERDOĞAN Mehmet, Çeviri. Malzeme Bilimi ve Mühendislik Malzemeleri-Cilt 1, Ankara, Prof.Dr. SAVAŞKAN Temel, Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Trabzon,

34 KAYNAKÇA KAYNAKÇA KARABULUT Hasan, Y. Lisans Tezi (Mikroalaşımlı Çeliklerde Yaşlanma Sertleşmesinin Mekanik Özelliklere Etkisi, Karabük, TEPE H. İbrahim, Ark Kaynak Tekniği, Ankara, Yrd.Doç. Dr. GÜLENÇ Behçet, Demir ve Alaşımlarının Kaynağının Fiziksel Metalurjisi, Ankara, DoçDr. ERDOĞAN Mehmet, Çeviri Mühendislik Alaşımların Yapı ve Özellikleri-Cilt 1, Ankara, DoçDr. ERDOĞAN Mehmet, Çeviri Malzeme Bilimi ve Mühendislik Malzemeleri-Cilt 1, Ankara, Prof.Dr. SAVAŞKAN, Temel Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Trabzon, SERFİÇELİ Y. Saip, Metal İşleri meslek Teknolojisi 3, Ankara, SERFİÇELİ Y. Saip, Metal İşleri meslek Teknolojisi 2, Ankara, OERLİKON internet sitesi ve yayınları 30