BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN YAPISAL DURUMU VE GELİŞTİRME OLANAKLARI

Transkript

1 BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN

2

3 BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN BİNGÖL İL GIDA TARIM VE HAYVANCILIK MÜDÜRLÜĞÜ Adres : Yenişehir Mahallesi Hastane cad /BİNGÖL Telefon : +90 (426) Fax : +90 (426) Web : bingoltarim@gmail.com

4

5 PROJE RAPORU-2013 Referans No: TRB1/2013/DFD/0007 BİNGÖL-2013 Bu çalışma Fırat Kalkınma Ajansı tarafından,trb1/ 2013/DFD/ 0007 no lu Doğrudan Faaliyet Desteği çerçevesinde desteklenmiştir.

6

7 İbrahim TAŞYAPAN Bingöl Valisi Hayvancılık, insan beslenmesi, ekonomiye katkısı, sanayiye hammadde sağlaması ve istihdam oluşturması gibi nedenlerle oldukça önemli bir sektördür. Özellikle yeterli ve sağlıklı beslenmenin ve güvenilir gıdaya ulaşmanın büyük önem kazandığı günümüzde hayvancılık sektörünün önemi daha da artmıştır. İlimizde tarım adına yürütülen faaliyetlerin büyük bir kısmı hayvancılık faaliyetleridir. Hayvancılık ilimiz ekonomisi ve istihdamında önemli bir yer tutmaktadır. Bunun büyük kısmı ise küçükbaş hayvan yetiştiriciliği şeklinde ifa edilmektedir. Bölgemizde yapılan küçükbaş hayvancılık, küçük aile işletmeleri şeklinde faaliyetlerini sürdürmektedirler. İlimizin coğrafi yapısı ve özellikle geniş çayır-mera varlığımız küçükbaş hayvan yetiştiriciliği için uygun bir ortam oluşturmaktadır. Ayrıca küçükbaş hayvan yetiştiriciliği aynı zamanda ilimiz için önemli bir kültür kaynağıdır. Sosyal boyutu da çok önemlidir. İlimizde küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapısal özelliklerinin incelenerek, mevcut durumun tespitinin yapıldığı, geleceğe yönelik öngörülerin ortaya konduğu ve sektördeki yenilik ve gelişmelerin üreticilerimize gösterileceği bu çalışmada emeği bulunan herkese teşekkür eder, İlimiz tarım sektörüne, çiftçilerimize olumlu katkılar sunacağına olan inancımı ifade etmek isterim. ÖNSÖZ

8

9 Küçükbaş hayvancılık ilimizde yapılabilecek en doğru ve ekonomik yetiştiriciliktir. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde maliyet düşük olup, üretim sürecinde risk daha azdır ve yıl boyu istihdam imkânı bulunmaktadır. Bu bakımdan küçükbaş hayvan yetiştiriciliği tarımsal üretim seçeneği sınırlı birçok aile ve özellikle küçük aile işletmeleri için önemli bir alternatiftir. İlimiz nüfusunun % 45 inin tarım ve hayvancılıkla ve bu oranın da % 77 sinin de sadece hayvancılıkla geçimini sağladığı göz önünde bulundurulduğunda, hayvancılık sektörünün ilimiz için ne kadar önemli bir yere sahip olduğu daha iyi anlaşılmaktadır. İlimizde hayvan varlığı ve hayvansal ürünler üretimi 2009 yılından itibaren düzenli ve istikrarlı bir artış göstermiştir yılında ilimizin küçükbaş hayvan mevcudu iken, bu sayı 2012 yılında olmuştur. Ayrıca ilimiz arazilerinin yaklaşık %52 si ( da.) çayır ve mera arazisi vasfındadır. Koyun ve keçi ise meradan en iyi şekilde yararlanabilen, merayı en iyi şekilde değerlendirebilen, yılın hemen her döneminde merayı kullanabilen hayvanlardır. Özellikle son yıllarda Bakanlığımızın küçükbaş hayvan yetiştiriciliğine özel önem verdiğini görmekteyiz. Koyun ve keçi yetiştiricilerine doğrudan ve dolaylı olarak maddi destek vermektedir. Ayrıca genetik yapının iyileştirilmesi ve verimin arttırılmasına yönelik olarak Halk Elinde Ülkesel Hayvan Islahı Projesi başarıyla yürütülmektedir. Bu proje kapsamında ilimizde 3 adet alt proje uygulanmaktadır. 1 adet alt proje de bu yıl uygulanmaya başlanacaktır. Bu proje ile yerli hayvan ırklarımız yetiştirici şartlarında geliştirilerek ıslahı neticesinde daha yüksek verimli sürüler oluşturulması amaçlanmaktadır. Sonuçlarını sizlerle paylaştığımız ve İl Müdürlüğümüzce 2013 yılı Doğrudan Faaliyet Desteği kapsamında Fırat Kalkınma Ajansına sunularak kabul edilen; İl Müdürlüğümüz, Üniversitemiz ve Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliğimiz tarafından ortaklaşa yürütülen Bingöl de Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Yapısal Durumu ve Geliştirme Olanakları projesiyle ilimizde küçükbaş hayvancılığın durumunu yetiştiricilerle birebir görüşerek yerinde tespit etmeye çalıştık. İlimizde küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapısal özelliklerinin incelendiği bu araştırma mevcut durumun ortaya konulması açısından önemlidir. Bu kapsamda merkez ve 6 ilçemizde yetiştiricilerle yapılan anket, gözlem, barınak durumları, mera-yayla durumları, yetiştirici özellikleri, yem durumu vb. değerlendirmeler yapılarak adeta mevcut durumun röntgenini çekmeye çalıştık. Bu çalışma gelecekte ilimizde uygulanacak küçükbaş hayvancılık politikaları ve bilimsel çalışmalar için bizlere bir yol haritası olacaktır. Bu projenin yürütülmesinde emeği bulunan; başta Üniversitemizin değerli hocalarına, Müdürlüğümüz personeline, koyun keçi yetiştiricileri birliği çalışanlarına olmak üzere; katkı sunan herkese teşekkür eder, bu projenin ilimiz tarım sektörüne hayırlar getirmesini diler, sevgi ve saygılarımı sunarım. ÖNSÖZ Sedat ILDIZ Bingöl İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürü

10

11 2013 Yılı Doğrudan Faaliyet Desteği kapsamında Fırat Kalkınma Ajansına sunularak uygulanan Bingöl de Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Yapısal Durumu ve Geliştirme Olanakları projesinin yürütülmesinde destek sunan Bingöl Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanı Prof.Dr. Abdurrahman GÜL, Bingöl İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürü Sedat ILDIZ a, proje ortağımız olan Bingöl Üniversitesindeki görevleri koordine eden ve yürüten Bingöl Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekan Yardımcısı Prof. Dr. Hüseyin NURSOY, projenin panel bölümüne panelist olarak katılan Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof.Dr. Turgut AYGÜN ve Bingöl Üniversitesi Veteriner Fakültesi Öğretim Üyesi Prof.Dr. Tekin Şahin e, Projenin arazi çalışması, anket çalışması ve gözlem ekibinde yer alarak anket formlarının değerlendirilmesinde, yorumlanmasında ve kitaba hazır hale getirilmesinde görev alan Yrd.Doç.Dr. Gökçe ÖZDEMİR, Yrd.Doç.Dr. Özlem DOĞAN ve Araştırma Görevlisi Aydın DAŞ a, Proje ortağımız olan Bingöl Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiricileri Birliği Başkanı Ali KAYSADU ve Birlik çalışanlarına, proje çalışmalarında görev alan Veteriner Hekim Mehmet OLGUN, Ziraat Mühendisi Güneş HANT, Tekniker Bedrettin BOR, Tekniker Ayhan BAYANTEMUR ve projenin muhasebe işlerini yürüten Abdurrahim TEMİZ e, düzenlenen panele katkıda bulunan Bingöl İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü çalışanlarına ve panele katılan tüm öğretim üyelerine, yetiştiricilerimize ve üniversitemiz öğrencilerine ; Teşekkür ederiz TEŞEKKÜR

12

13 Bu araştırmada, Bingöl ili küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapısal durumu ve geliştirme olanaklarının belirlenmesi, sorunların saptanarak, çözüm önerilerin sunulması amaçlanmıştır. Araştırmanın verileri ili temsil edecek, 7 ilçe ve 66 köyde 119 işletmede yönetici konumunda olan yetiştiricilerle yüz yüze yapılan anketlerden ve gözlemlerden elde edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; katılımcıların % 47.6 sı 50 yaş ve üzeri; % 95.5 i erkek ve % 65.5 i ilkokul mezunu olup, Bingöl ili küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin ülke genelinde olduğu gibi üretimin küçük ve orta ölçekli işletmelerde ve geleneksel bir yapıda olduğu belirlenmiştir. Bingöl ilinde yetiştiriciliği yapılan küçükbaş hayvan varlığını yansıtır şekilde ankete katılan işletmelerdeki yetiştirilen koyun ve keçi ırkları sırasıyla Morkaraman (% 50.8), Akkaraman (% 16.9) ve Kıl Keçisi (% 32.2) ırkları olduğu tespit edilmiştir. Sonuç olarak; yetiştiriciler et ve süt fiyatları ile kar oranı düşüklüğünden, yem fiyatlarının yüksek olmasından kaynaklanan problemlerden bahsetmiş olup, çözüm önerisi olarak ilk sırada pazar fiyatlarının ve pazarlama imkanlarının artırılmasının gerekliliğini vurgulamışlardır. Bunlara ek olarak damızlık seçimi, kırkım, aşım gibi hayvan yetiştiriciliği ve besleme konularında bilimsel yöntemlere yakın uygulamaları olmasına karşın özellikle kendi sürüsünde damızlık temini ve ıslah konularında yetiştiricilerin gerek uygulamalı eğitimlere, gerekse ekonomik desteklere ihtiyaç duydukları kanısına varılmıştır. ÖZET Anahtar Kelimeler: Koyun, Keçi, Küçükbaş İşletmeleri, Yapısal Özellikler, Irk, Yemleme, Barınak, Çoban, Bingöl.

14

15 1. GİRİŞ Küçükbaş Hayvancılığın Türkiye Hayvancılığı ve Hayvansal Üretimindeki Yeri BİNGÖL İLİ GENEL BİLGİ Bingöl İli Coğrafik Yapısı Bingöl İlinin Nüfus Durumu İklim ve Toprak Özellikleri Bingöl İli Küçükbaş Hayvancılığı ve Hayvansal Üretimi KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMA BİLGİLERİ MATERYAL VE METOT BULGULAR VE TARTIŞMA Yetiştiricilerin Kişisel Bilgileri ve İşletmelere Ait Genel Bilgiler...41 a. Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Sorunları ve Hayvan Sahiplerinin Gelir Kaynakları...43 b. Çoban Durumu...48 c. Barınak Özellikleri...50 d. Mera Özellikleri...56 e. Aşım Dönemi Uygulamaları ve Damızlık Kullanımı...58 f. Gebelik, Doğum ve Sağım Dönemi Özellikleri...62 g. Kırkım Dönemi, Yemleme ve Aşılama Bilgileri SONUÇ VE ÖNERİLER PROJE PANELİ...75 DOĞU ANADOLU BÖLGESİ İÇİN KOYUNDA GENETİK ISLAH;...77 İÇİNDEKİLER DOĞU ANADOLU BÖLGESİ İÇİN KEÇİ ISLAHI ;...77 KOYUNCULUĞUN GELİŞTİRİLMESİ İÇİN ÖNCELİKLİ ÖNERİMİZ: GEN KAYNAKLARININ KORUNMASI ÇERÇEVESİNDE; SELEKSİYON (=SEÇİM)...78 ÖNERİLEBİLECEK BAŞLICA YETİŞTİRME VE ISLAH YÖNTEMLERİ; KAYNAKLAR...79

16

17 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1.: Bingöl İl haritası Şekil 1.2.: Bingöl ili yerleşim yerlerine göre nüfus dağılımı (4) Şekil 1.3.: Bingöl İlinin arazi dağılımı (4) TABLO LİSTESİ Tablo 1.1.: Yılları Arasında Türkiye Küçükbaş Hayvan Varlığı. (7, 19) Tablo 1.2.: Yılları Arasında Tür ve Genotiplere Göre Türkiye Küçükbaş Süt Üretimi (ton)(19) Tablo 1.3.: Yılları Arasında Türkiye Kırmızı Et Üretimi (7, 19) Tablo 1.4.: Yılları Arasında Türkiye Deri Üretimi (Adet) (19) Tablo 1.5.: Merkez ve İlçelerin Yüzölçümü, Rakımları (4) Tablo 1.6.: 2011 Yılı Bingöl İli Nüfus Bilgisi (4) Tablo 1.7.: Bingöl İli Karşılaştırmalı Küçükbaş Hayvan Sayıları (8) Tablo 1.8.: Yılları Arası Bingöl İli Hayvansal Ürün Üretim Miktarı (8) Tablo 1.9.: Bingöl İlçeler Bazında Hayvansal İşletme ve Hayvan Sayıları (8) Tablo 1.10.: Bingöl Küçükbaş Hayvan Varlığı (14) Tablo 4.1.: Yetiştiricilerin Kişisel Bilgileri Tablo 4.2.: İşletmelere Ait Genel Bilgiler Tablo 4.3.: Küçükbaş Hayvan Yetiştiricilerinin Gelir Kaynakları Tablo 4.4.: Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Sorunları Tablo 4.5.: Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Sorunları Devamı Tablo 4.6.: Çoban Durumu Tablo 4.7.: Barınaklara Ait Yapısal Özellikler Tablo 4.8.: Barınaklarda altlık idaresi ve sulama kaynakları Tablo 4.9.: Suluk ve yemlik materyalleri Tablo 4.10.: Mera/Yayla Özellikleri ve Meralarda yapılan uygulamalar Tablo 4.11.: Aşım Dönemi Uygulamaları Tablo 4.12.: Kasaplık Hayvanları Değerlendirme Yöntemi Tablo 4.13.: Doğum ve Süt Emzirme Dönemi Uygulamaları Tablo 4.14.: Sağım Uygulamaları Tablo 4.15.: Kırkım Dönemi ve Aşılama Bilgisi ŞEKİL ve TABLO LİSTESİ

18

19 1. GİRİŞ İnsanoğlunun hayvanları evcilleştirmesinden günümüze kadar geçen sürede özel çevre koşullarına uyum sağlamış, genetik kapasitesi artmış ve üretim özellikleri farklı birçok çiftlik hayvanı geliştirilmiştir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütünün (FAO) verilerine göre dünyada yaklaşık 2 milyar kişi geçimini hayvancılıkla sağlamaktadır (11). Değişen ve gelişen dünyada tarım ve hayvancılık sektörü yüklendikleri ekonomik ve sosyal fonksiyonları nedeniyle önemi giderek artmaktadır. Aynı zamanda hayvancılık, nüfusun sağlıklı ve dengeli beslenmesi için gerekli olan protein ihtiyacının karşılanmasında stratejik bir öneme sahiptir (18, 21). Bunun yanında, ulusal kalkınmayı sağlama, sanayi ve hizmetler sektörüne istihdam yaratma, sanayileşmeye kaynak aktarma, bölgeler ve sektörler arası dengeli kalkınmaya yardımcı olmak, kırsal alandan göçü önleme ve azaltma gibi önemli ekonomik fonksiyonlar da üstlenmiştir (10, 21). Türkiye de, 2000 Yılı Genel Tarım Sayımına göre tarım isletmesi bulunmaktadır. İşletmelerin yaklaşık %3.6 sı yalnızca hayvancılık, %96.4 ü ise bitkisel üretim ile hayvancılığı birlikte yapmaktadır (19). Ülkemizde de kırsal kesimin en büyük ekonomik dayanağını tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. Bununla birlikte kırsal yörelerdeki kaynakların etkin ve verimli bir şekilde kullanılmadığı görülmektedir (20, 21). 17

20 1.1.Küçükbaş Hayvancılığın Türkiye Hayvancılığı ve Hayvansal Üretimindeki Yeri Türkiye, 2012 sonu itibariyle 13 milyon 915 bin baş sığır, 27 milyon 425 bin baş koyun, 8 milyon 357 bin baş keçi ve toplamda 49 milyon 697 bin geviş getiren hayvan varlığı olan (8) ve hayvancılık geleneğine sahip bir ülkedir. Türkiye küçükbaş hayvancılığı; büyük oranda düşük verimli yerli ırklardan oluşan popülasyonu, ağırlıklı olarak otlatmaya dayalı besleme koşulları ve sınırlı girdi ile üretimin hedeflendiği ekstansif bir yapıya sahiptir. Sektörün bu özelliklerine; işletmelerin küçük ve cılız bir yapıya sahip olması, girdi temini, ürün pazarlama ve değerlendirme olanaklarının yetersizliği, buna bağlı olarak üreticinin pazar fiyatından düşük pay alması, üretimin büyük ölçüde geçimlik olarak yapılması da eklenebilir. Birkaç yıl öncesine kadar koyun ve keçi varlığındaki yaşanan hızlı azalma ve küçükbaş sektöründe çöküş olarak nitelendirilebilecek gerileme ise, kamu uygulamalarında sektörün tamamen göz ardı edilmesinin yanında, kentlere yoğun göç nedeniyle isletme sayısında ve genç nüfustaki azalma, pazar koşullarının yetiştirici aleyhine oluşması, küçükbaş ürünlerine talepte gerileme, mera alanlarının daralması, çoban masrafının yüksekliği yanında nitelikli çoban bulmadaki güçlükler, girdi maliyetlerindeki artışlar ve benzeri nedenlerden kaynaklanmaktadır (Tablo 1.1) (19). 18

21 YIL BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN Tablo 1.1.: Yılları Arasında Türkiye Küçükbaş Hayvan Varlığı. (7, 19) KOYUN - YERLİ KOYUN-MERİNOS KIL KEÇİ ANKARA KEÇİSİ KÜÇÜKBAŞ 1991 KB-BB Top Tür Top Tür.Top KB-BB Top Küçükbaş hayvan popülasyonundaki azalmaya karşılık Türkiye nin günümüzde sahip olduğu küçükbaş hayvan varlığı; ekstansif yapısından ileri gelen üretim dışı alanları değerlendirebilmedeki üstünlüğü, ürünlerinin ülke insanının beslenmesindeki vazgeçilmezliği, ekonomiye ve istihdama katkısı, kırsal nüfusun beslenme ve yaşam kalitesini artırmada aldığı ve alabileceği rol, kırsal işgücünün daha etkin kullanımı ve taşıdığı potansiyel güç nedeniyle önemini korumaktadır (24). Kırsal yörede yaşayan insanların kullanabilecekleri kaynaklar arasında tarım alanları, meralar, ormanlar ve su kaynakları gelmektedir. Ancak bu kaynaklar üretim tekniklerinin ilkel, tarım verimliliğinin düşük oluşu, hızlı nüfus artışı, eğitimsizlik, örgütsüzlük, gizli işsizlik ve tarım dışı sektörlerde istihdam olanağının kısıtlığı nedeniyle verimli bir şekilde kullanılamamaktadır. Ülkemizde hayvancılık yapan işletmelerin arasında bilinçli hayvancılık yapanların sayısı oldukça azdır. Bu nedenle düşük maliyetli üretim yapabilen ihtisaslaşmış işletmelerin azlığı hem sektörü hem de üreticileri olumsuz etkilemektedir (21). 19

22 Türkiye de küçükbaş hayvan yetiştiriciliği, genel olarak zayıf meralar ile nadas, anız ve bitkisel üretime uygun olmayan alanları değerlendirerek et, süt, yapağı, kıl ve deri gibi ürünlere dönüştüren bir üretim etkinliğidir. Türkiye, koyun ve keçi sayısı bakımından dünyanın önde gelen ülkelerinden birisidir. Bununla birlikte son on yıldır koyun ve keçi sayısında meydana gelen azalmalar, toplam et, süt ve deri gibi ürünlerin miktarında önemli gerilemeler yaratmıştır. Türkiye süt üretimi 1991 yılında milyon ton dolayında iken, 2008 yılında milyon tona yükselmiştir. Sözü edilen yıllar arasındaki süt üretimi artışı sığır sütü üretimindeki artışa bağlıdır. Bu dönemde sığır sütü üretiminde %22.2 lik bir artış olmuşken, koyun sütü üretiminde %34.8, keçi sütü üretiminde ise %37.4 düzeyinde azalma olduğu anlaşılmaktadır. Yine 1991 yılında Türkiye süt üretimine küçükbaş hayvancılığın katkısı %14.3 iken, 2008 yılına gelindiğinde küçükbaş hayvancılığın katkısının ise %7.8 düzeyine gerilediği görülmektedir. Türkiye süt üretimindeki bu değişime neden olan çok sayıda faktör akla gelebiliyorsa da bunların içerisinde en önemlisini, kamu kaynaklarının tamamen sığırcılık sektörüne aktarılması, küçükbaş hayvancılığın bu kaynaklardan hemen hiç pay almaması olarak ifade etmek yanlış olmaz. Daha önce belirtildiği gibi, küçükbaş hayvan yetiştiriciliği çoğunlukla geçimlik olarak yapılmaktadır. Bu nedenle, özellikle arazisiz ve sınırlı arazi varlığına sahip cılız aile işletmelerinde olmak üzere, tarım nüfusunun beslenmesinde küçükbaş hayvancılığın katkısının çok önemli olduğu unutulmamalıdır. Tablo 1.2. den yararlanılarak, küçükbaş hayvancılık sektörünce üretilen sütün %78 inin koyunculuk, geriye kalan %22 lik bölümünün keçi yetiştiriciliğinden sağlandığı hesaplanabilir. Türkiye koyun ve keçi varlığı ve sağılabilir hayvan sayıları dikkate alındığında, istatistiklerde birim başına süt veriminin; koyunda 60, keçide 80 kg dolayında hesaplandığı anlaşılmaktadır. Belirtilen bu verimlerin sahayı tam olarak yansıtmadığı düşünülürse küçükbaş hayvancılık sektöründe üretim artışı sağlamak için alınması gereken mesafenin oldukça uzun olduğunu anlamak zor olmaz (19). Toplam et üretiminin % i, süt üretiminin % si, deri üretiminin % i koyun ve keçiden sağlanmaktadır. Deri üretim değeri içinde ise koyun derisinin payı % 59.11, keçi derisinin payı % 4.07 gibi önemli düzeylerdedir (19). 20

23 Tablo 1.2.: Yılları Arasında Tür ve Genotiplere Göre Türkiye Küçükbaş Süt Üretimi (ton)(19). YIL KOYUN KEÇİ YERLİ KOYUN MERİNOS KIL KEÇİ ANKARA KEÇİSİ 91 KB-BB Top Top KB-BB KB: Küçükbaş, BB: Büyükbaş, Top.: Toplam, 21

24 Türkiye İstatistik Kurumu nun yılları arasında Türkiye kırmızı et üretimi verilerinin özetlendiği Tablo 1.3 de 1991 yılı toplam kırmızı et üretiminin ton olduğu, 2008 yılında üretimin tona yükseldiği, yani % 5.1 düzeyinde bir artış sağlandığı görülmektedir. Aynı çizelgeden toplam üretim içinde koyunun payının % 28.1, keçinin payının ise % 4.2 olduğu hesaplanmakta, küçükbaş sektörünün kırmızı et üretimine katkısının % 32.4 olduğu anlaşılmaktadır. Yine aynı çizelgeden 2008 yılında küçükbaş hayvancılık sektörünün kırmızı et üretimine katkısının % 23 e gerilediği hesaplanabilir (19). Tablo 1.3.: Yılları Arasında Türkiye Kırmızı Et Üretimi (7, 19). YIL ET ÜRETİMİ (TON) KOYUN KEÇİ SIĞIR 1991 Top KB ve BB Top KB ve BB Top Top

25 Türkiye deri tekstil sanayisinin hammadde ihtiyacının büyük bölümünü sağlayan küçükbaş hayvancılık sektörlerinde, daha önce belirtilmiş olan sayısal azalmalar, deri sektörünün hammadde ihtiyacının karşılanmasında giderek daha fazla dış kaynakların talep edilmesi sonucunu doğurmuştur (Tablo 1.4) (19). Tablo 1.4.: Yılları Arasında Türkiye Deri Üretimi (Adet) (19). YIL DERİ ÜRETİMİ KOYUN KEÇİ SIĞIR MANDA

26 Türkiye de son yılları arasındaki dönemdeki küçükbaş hayvan sayısında oluşan %50 lik bir azalma, 2008 yıllarından itibaren yerini hayvancılıkta önemli artışa bırakmıştır. Bu artışlar ise özellikle hayvancılıkla ilgili önemli projelerin uygulanması, hayvancılığa özel kredilerin verilmesi ve devlet tarafından hayvancılığın teşvik edilmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır (13, 19). Türkiye de koyunculuk ülke tarımı ve hayvancılığı içerisinde önemli bir yere sahip olup Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile İç Anadolu da, diğer hayvancılık kollarından daha önde gelmektedir. Koyunculuk toplam et üretimimizin yaklaşık % 40 ını, süt üretiminin de % 10 unu sağlamaktadır. Birçok yörede koyun ve keçi eti, peynir ve yoğurt gibi süt ürünleri inek sütünden üretilen ürünlerden daha çok sevilmekte ve yüksek fiyatla satılmaktadır. Koyun sayısı bakımından bakıldığında Türkiye nin dünyanın en önde gelen ülkeleri arasında yer aldığı görülmektedir. Bununla birlikte, hayvan başına et, süt ve yapağı verimleri bakımından durumu iyi değildir. Mevcut hayvanların tamamına yakını düşük verimli yerli ırklardan oluşmaktadır; tek başına koyunculukla uğraşan işletme sayısı oldukça azdır; işletmeler küçüktür; hayvan sayıları azdır; yetiştiriciliğin hiç bir anında yeni teknolojilerle makine ve ekipmanlar kullanılmaz; yetiştiriciler eğitimsiz olup yeterli bilgilere sahip değildirler; koyun ve kuzulara besi yapılması yaygın değildir; bölgelerin değişen üretim koşullarına ve pazar isteklerine uygun tip-ırk geliştirme çalışmaları eksiktir; damızlık alım ve satımı ile ürün pazarlamasında etkili olacak örgütler yoktur. Kısacası, çoğu kez gerekli şekilde bakılıp beslenmedikleri için koyunlarımızdan beklenen verimler elde edilememektedir (26). Son 50 yıl içinde koyun ve keçi başına düşen mera alanlarındaki azalma, meraların ot verimleri ve kalitesinin düşmesi, denetimli ve dengeli otlatma konusuna önem verilmemesi küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin giderek azalmasına neden olmaktadır. Bunun yanı sıra orman içi ve kenarı meraların denetimli olmak koşuluyla keçilerin yararlandırılmasına tahsis edilmemesi de küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde yeni düzenlemelerin ve tedbirlerin alınmasını zorunlu kılmaktadır (19). 24

27 1.2. BİNGÖL İLİ GENEL BİLGİ Bingöl İli Coğrafik Yapısı Bingöl İli doğu boylamları ile kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Bingöl İli Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Fırat Bölümünde yer alıp, doğuda Muş İli, batıda Elazığ ve Tunceli İlleri, kuzeyde Erzurum ve Erzincan İlleri, güneyde ise Diyarbakır İli ile komşudur. Bingöl İli Merkez İlçesi Gökdere dağının kuzey yamaçlarından inerek murat nehrinin bir kolu olan Göynük Çayına kavuşan bir derenin kıyısında m yükseklikte düzlüklerde kurulmuştur (Şekil 1.1) (4). Şekil 1.1.: Bingöl İl haritası 25

28 Bingöl İli, Merkez İlçe dahil Adaklı, Genç, Karlıova, Kiğı, Solhan, Yayladere ve Yedisu ilçesi olmak üzere 8 İlçeden oluşmaktadır. Bitki örtüsü bakımından Bingöl İli Doğu Anadolu Bölgesinin en zengin orman alanlarına sahiptir. İl de meşe ağaçlarının meydana getirdiği orman alanları yaygındır. Bu ormanlar 1900 m. yüksekliğe kadar yayılış gösterir. Ormanların çeşitli nedenlerle tahrip olduğu alanlarda bozkır (step) bitki örtüsü görülür. Bu orman harici alanların çoğunluğu da özellikle 2000 m. yüksekliklerde geniş otlak alanlarıyla kaplı yaylalara dönüşür (4). Bingöl ün ilçeler itibariyle yüzölçümü ve ilçe merkezlerinin deniz seviyesinden yükseklikleri Tablo1.5 de görülmektedir. Rakımı en düşük ilçeler, Merkez İlçe ve Genç İlçe Merkezidir. Rakımı en yüksek ilçe ise Karlıova dır (4). Tablo 1.5.: Merkez ve İlçelerin Yüzölçümü, Rakımları (4). İlçenin Adı Yüzölçümü (Km2) Oran (%) Rakım (m) Merkez Adaklı Genç Karlıova Kiğı Solhan Yayladere Yedisu Toplam Toplam km 2 yüzölçümünün % si orman, % 6.04 ü ağaçlandırılması gereken saha, % 7.17 si tarım arazisi, % i mera, % 2.19 u çayır ve % 2.42 si diğer alanlardan oluşmaktadır (4). 26

29 Bingöl İlinin Nüfus Durumu BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TÜİK 2011 verilerine göre merkez ilçe köyler dâhil toplam nüfusu 140 bin 753 kişi olarak açıklanmıştır. (Tablo 1.6) (Şekil 1.2). Genç ilçesinin toplam nüfusu 35 bin 208 kişi olarak Bingöl ilinin en büyük ilçesi konumundadır. Bingöl ün en büyük ilçelerinden üçüncü sırada olan Karlıova ilçesi toplam nüfusu 32 bin 426 olarak açıklanmıştır. Bu nüfusun 6 bin 524 si ilçe merkezinde yaşarken, 26 bin 172 si belde/ köylerde yaşamaktadır. Karlıova nüfusunun önemli bir kısmı köylerde yaşamaktadır (Tablo 1.6). Karlıova da köylerde yaşayanların sayısı ilçe merkezinde yaşayanların sayısının neredeyse üç katıdır (4). Tablo 1.6.: 2011 Yılı Bingöl İli Nüfus Bilgisi (4). İlimiz yüksek doğurganlık İlçenin Adı Şehir Nüfusu Köy Nüfusu Toplam Nüfus oranına sahip olmasına Merkez rağmen, sürekli göç vermesi nedeni ile il Adaklı nüfusu artmamaktadır. Genç Karlıova Doğurganlık Hızı Kiğı Bingöl %0 3,56 Solhan Türkiye %0 2,06 Yayladere Yedisu Toplam NÜFUS Bingöl Türkiye Nüfus Yoğunluğu Nüfus Artış Hızı %2,77 %1, Yılları Arasında Nüfus Artışı 62,924 70,184 75,510 97, , , , , , , , , , , , , , ,263 0 Köy %44 BİNGÖL Şehir % TÜRKİYE Köy %23 Şehir %77 Şekil 1.2.: Bingöl ili yerleşim yerlerine göre nüfus dağılımı (4). 27

30 İklim ve Toprak Özellikleri Bingöl İli karasal iklim özelliği gösterir. Kuzeyden sokulan nemli-serin hava kütlelerine açık olması ve yükselti faktörü sebebiyle kış ayları kar yağışlı ve soğuk, yaz ayları ise sıcak ve kuraktır. İlde dört mevsimin etkileri tamamen görülmekle birlikte genel olarak yaz mevsimi kısa, kış mevsimi ise uzun sürer. İlkbaharla birlikte hava ısınmaya başlasa da çevredeki dağların yüksekliği sebebiyle dağlık kısımları nispeten soğuk olur. Ova ve dağlar arasında görülen basınç farkından ötürü ovaya doğru bir hava akımı görülür. Sonbahar ve kış mevsiminde ise Sibirya daki yüksek basınç merkezi Bingöl ü de etkisi altına alır. İlde hâkim olan rüzgârlar genellikle batı-kuzeybatı istikametinden eserler (4). Bingöl de karasal iklimin özelliğine bağlı olarak gece ile gündüz en sıcak ay ile en soğuk ay arasındaki fark fazla olmaktadır. En sıcak ay Ağustos, en soğuk ay ise Ocaktır. İlin sıcaklık şartları üzerinde başta enlem durumu olmak üzere (38º kuzey enlemi), deniz seviyesinden ortalama yüksekliğin fazla olması etkenleri rol oynamaktadır. Uzun yılların sıcaklık ortalamalarına göre en yüksek sıcaklık değeri 42ºC, en düşük sıcaklık değeri -25ºC yıllık sıcaklık ortalaması da 12.1ºC dir (4). 28

31 Bingöl İli Küçükbaş Hayvancılığı ve Hayvansal Üretimi Bingöl İli ha alan mera ve ha çayır alanına sahiptir (Şekil 1.3). Yüzölçümünün %55 lik kısmını çayır ve mera alanlarının oluşturduğu Bingöl ili, hayvansal üretim bakımından yüksek bir potansiyele sahiptir (4, 5, 25). Bu potansiyelini iyi kullanabildiği takdirde hem bölge açısından hem de ülke açısından oldukça önemli bir organik hayvansal ürünler üretim merkezi olabilir. Çünkü organik yem elde edilme imkanı olan açık alan ve mera gibi gezinti alanları mevcuttur. Sanayinin az olması ve kirlenmenin olmaması Bingöl ili için bir avantaj olarak değerlendirilebilir (3, 14, 25). ARAZİ VARLIĞI Tarım Arazisi ha %7,17 Diğer Yerler ha %2,42 Ağaçlandırma Sahası ha %6,04 Mera Alanı ha %50,21 Orman Alanı ha %31,97 Bingöl İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Çayır Alanı ha %2,19 Şekil 1.3.: Bingöl İlinin arazi dağılımı (4). 29

32 Hayvan işletmelerinin giderlerinin %50-70 oranda yem giderlerinin oluşturduğu dikkate alındığında mevcut çayır-mera alanları yem giderlerini önemli düzeyde düşürmesinden dolayı, yöre koyun-keçi yetiştiriciliği için önemli bir potansiyele sahip bulunmaktadır. Ancak buna rağmen yetiştiriciler tarafından hayvancılık terk edilmektedir. Mevcut durum devam ettiği takdirde yörede önemli düzeyde olan işsizlik sorunun daha da artacağı düşünülmektedir. TÜİK verilerine göre Bingöl ilinde toplam nüfusun % si kırsal alanda yaşamakta ve istihdamın sektörel dağılımı itibariyle tarım ağırlıklı bir yapı sergilemektedir. Tarım iş kolunda çalışanların toplam istihdam içerisinde %69.9 luk bir paya sahip olmasına rağmen kırsal nüfus başına tarımsal üretim değeri ülke ortalamasının oldukça gerisinde kalmaktadır. Kırsal nüfus başına düşen tarımsal üretim değeri düşük olduğundan mevcut şartlarda aileler tarımsal üretimden elde ettikleri gelir ile aile giderlerini karşılayamamaktadırlar. Bu yüzden il sürekli göç vermektedir. Ülkede işsizlik sorunların başında geldiği dikkate alınırsa yöredeki mevcut durum ülkenin işsizlik sorununu da olumsuz etkilemektedir. Yörede sanayi üretimi ve sanayinin istihdama katkısı oldukça düşük olduğundan mevcut koşullarda yörede kişi başına düşen milli gelirin arttırılması ancak tarımsal üretim değerinin artırılması ile mümkün olacaktır (4). 30 Tablo 1.7.: Bingöl İli Karşılaştırmalı Küçükbaş Hayvan Sayıları (8). CİNSİ BİNGÖL TÜRKİYE ORAN (%) Keçi(Kıl) Sayısı ,97 Koyun Sayısı ,17 TOPLAM ,35 Bingöl ilinde büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayısı adettir. Küçükbaş olarak morkaraman koyunu %62, Akkaraman koyunu %30 luk bir kesimi oluştururken çok az miktarda İvesi koyunu mevcuttur, Keçi olarak büyük oranda Kıl keçisi çok az miktarda Kilis ve Sanen keçisi bulunmaktadır (6, 25). Küçükbaş hayvan sayısının yıllar itibarıyla düşmesine rağmen ilin coğrafi yapısı itibari ile yetiştirilen hayvanlar büyük oranda organik üretim sayılabilmektedir. İlde son yıllarda kurulan hayvancılık işletmeleri entegre et tesisleri için sahip olunan büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı hammadde ihtiyacını karşılayabilecek duruma gelecektir. Verilen bu rakamlar aslında potansiyelin yeterince değerlendirilemediğini göstermektedir (4, 14, 25). İl de ton koyun sütü, ton keçi sütü ve 58 ton manda sütü üretilmektedir.

33 Tablo 1.8.: Yılları Arası Bingöl İli Hayvansal Ürün Üretim Miktarı (8) Ürünler Süt (ton) Et (ton) 4.561, ,5 Deri (ton/adet) 68, , , Yapağı (ton) 560, Bal (ton) , Balmumu (ton) ,83 15,8 İl Müdürlüğünce yapılan çalışmalarla toplu sağım ünitelerinin sayısı her geçen gün artmakta ve dolayısıyla kaliteli süt üretimi gerçekleşmektedir. Ayrıca Bakanlığımızın DAP projesi kapsamında il de kurulan ve kurulmaya devam eden modern işletmeler sayesinde il genelinde örnek işletmeler oluşturarak kaliteli süt üretiminin gerçekleşmesi sağlanacaktır (4). Yürütülen projeden kısa ve uzun vadede etkilenecek olanlar; Yörede Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliğine üye sürü sahibi aile, tarlalarında yem bitkisi üretimi yapan çiftçiler, Karkas et üretimi yapan 2 adet mezbaha ve Et Kombinası, yörede deri ve yapağı alım-satımı yapan 10 tüccar, mevsimlik koyun ve keçi sütü toplayan 10 adet mandıra ile süt işleyen 5 adet süt işleme tesisi, dondurma üreticisi küçük esnaflar projeden uzun vadede olumlu etkilenecektir. Konu ile ilgili çalışmalar yapan, faaliyetler yürüten kurum ve kuruluşlar kısa vadede proje sonuçlarından etkilenecektir. Yörede hayvancılık konusunda araştırma yapacaklar, yatırım yapacak yetiştirici ve ürün işleyen sanayiciler uzun vadede projeden yararlanacaklardır (4). 31

34 Tablo 1.9.: Bingöl İlçeler Bazında Hayvansal İşletme ve Hayvan Sayıları (8) İlçeler Küçükbaş Hayvan Sayısı Küçükbaş hayvan İsletme Sayısı Merkez Genç Solhan Karlıova Kiğı Adaklı Yayladere Yedisu Toplam Bingöl İlinde uzun yıllar boyunca küçükbaş hayvan varlığı sürekli düşmüştür. Sadece son 6 yılda ilin koyun varlığında % 20 düşüş yaşanmıştır. Tablo 1.10 dan da anlaşılacağı üzere son yıllarda küçükbaş hayvan sayısı asimetrik olarak azalmaktadır. Bunun yörede sürü sahiplerinin gittikçe zor olan şatlarda yetiştiriciliği yapılan küçükbaş hayvan yetiştirmekten vazgeçmek istemesidir. Zaten zayıf bir yapıya sahip olan küçükbaş sektörü, kamu desteklemelerinde tamamen göz ardı edilmesi, kentlere yoğun göç, işletme sayısında ve genç nüfustaki azalma, pazar koşullarının yetiştirici aleyhine oluşması, küçükbaş ürünlerine olan talepte gerileme, çoban masrafının yüksekliği yanında nitelikli çoban bulmadaki güçlükler, girdi maliyetlerindeki artışlar ve benzeri nedenlerden dolayı her geçen gün yok olmaktadır (1, 4, 13, 22). Proje ayrıca ülkesel veya bölgesel düzeyde yapılması düşünülen her türlü çalışmaya öncelikli olarak envanter çalışmaları temel teşkil etmektedir. Projenin amacı; Bingöl yöresinde küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapısal sorunlarını belirleyerek bölge potansiyelinin ortaya çıkarılması ve yatırım ortamının iyileştirilmesi için tarım ve gıda sektörlerinin geliştirilmesi stratejik amacına yönelik verimliliğin ve ürün değerinin artırılması hedeflerine katkı sağlamaktır. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapısal durumunun belirlenmesi, sorunların saptanarak yetiştiriciliği geliştirme olanaklarının ve çözüm önerilerin ortaya çıkarılması, hayvancılık ürünlerinin katma değerini arttırma ve yatırım olanakları yaratma potansiyelini açığa çıkararak girişimcilik kapasitesinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. 32

35 Tablo 1.10.: Bingöl Küçükbaş Hayvan Varlığı (14). Hayvan Türü Mor Karaman Ak Karaman İvesi TOPLAM Kıl Kilis TOPLAM Hayvan Türü Mor Karaman Ak Karaman İvesi TOPLAM Kıl Kilis TOPLAM

36 34

37 2. KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMA BİLGİLERİ BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN Bilginturan ve Ayhan 2009, Burdur İli Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliği ne kayıtlı koyunculuk işletmelerinin, teknik ve yapısal özelliklerinin belirlenmek amacıyla yürüttükleri çalışmada Koyun yetiştiricilerinin yaşını ortalama olarak bulunmuştur. Koyunculuk yapanların %90.2 si ilkokul, %7.7 si lise, %0.5 i yüksekokul, %1.5 inin okuryazar olmadığı belirlemişlerdir. Ortalama arazi varlığı; da olan ilde yetiştirilen koyun ırkları sırasıyla Merinos (%45.6), Sakız (%30.8), Sakız melezleri (%15.2), İvesi melezleri (%6.7), Merinos melezleri (%1.1), Kıvırcık (%0.4) ve Morkaraman (%0.2) ırkları yetiştirildiğini tespit etmişlerdir. İşletmelerde gebelik oranı %91.57, kısırlık oranı %7.72, ikizlik oranı %27.36, kuzu ölüm oranı %7.57 olarak saptamışlardır. Koyunlarda ortalama günlük süt verimi l/baş olarak belirlemişlerdir. Bölgedeki koyun yetiştiricilerinin yapısal, teknik, yetiştirme, barınma ve ürün pazarlama açısından sorunları bulunduğu sonucuna varılmışlardır (12). Karadavut ve ark. 2010,2009 yılı içinde Bingöl ili Merkez, Genç, Solhan, Karlıova, Adaklı, Yayladere, Kiğı ve Yedisu ilçelerinde gerçekleştirdikleri çalışmada, üreticilerin genel olarak küçük işletmelerden oluştuğunu, hayvan sayılarının az olduğunu belirlemişlerdir. Bingöl ili genelinde hayvansal üretim yapan işletme sahiplerinin hayvancılık potansiyellerinin yüksek olduğunu tespit etmişlerdir. Eğitim seviyesinin genelde ilköğretim olduğunu görmüş ve eğitim seviyesinin arttırılması ile bilinçlenme düzeyi arasında sıkı bir ilişkinin olduğunu gözlemlemişlerdir (21). Aksoy ve Yavuz 2012, Doğu Anadolu Bölgesindeki çiftçilerin küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinden vazgeçme nedenlerini Basit Sıralama yöntemiyle ortaya koymayı amaçladıkları çalışma sonucunda gelir düşüklüğü ve çoban yokluğu küçükbaş yetiştiriciliğinden vazgeçme nedeni olarak belirlemişlerdir. Küçükbaş hayvancılığın geliştirilmesi için hayvan başına ve özellikle damızlık materyale destek verilmesi gerektiğini vurgulamışlardır. Özellikle mera hayvancılığının yok olmasını önlemek amacıyla bu hayvancılık şeklinin özendirilmesi gerektiği ve küçükbaş hayvan sayısı bakımından önemli bir potansiyele sahip Türkiye nin mevcut mera yapısı küçükbaş yetiştirmeye elverişli olmasına rağmen, bu potansiyelini değerlendirilemediği sonucuna varmışlardır (1). Çağlayan ve Durmuş 2010, Güneydoğu Toroslar dağlık yöresi ile hemen güneyinde uzanan Diyarbakır havzasında küçükbaş hayvancılığın durumunu incelemek için gerçekleştirdikleri çalışmada, küçükbaş hayvancılığın dönemler halinde yılları arasındaki değişimi belirli devrelerde vermişlerdir. Havzada önemli bir ekonomik faaliyet kolu olan küçükbaş hayvancılığın gerek güvensizlik ortamı gerekse de ekonomik sorunlardan dolayı 15 yıllık dönemde küçükbaş hayvan sayısında %50 lik bir azalma meydana geldiğini, 2007 ve 2008 yıllarından itibaren de hayvancılıkta önemli bir şekilde artış kaydedildiğini tespit etmişlerdir. Bu artışlarda hayvancılıkla ilgili önemli projelerin uygulanması, hayvancılığa özel kredilerin verilmesi ve devlet tarafından hayvancılığın teşvik edilmesinin önemli rolü olacağı sonucuna varmışlardır (13). Dellal ve ark. (2002), GAP Bölgesinde küçükbaş hayvancılığa yer veren tarım işletmelerinin % ının köylerde yerleşik tarzda yapıldığını, yaylacılık seklindeki üretim tarzının düşük düzeyde (% 15.10) olduğunu, işletmelerin koyunculukla uğraşma sürelerinin ortalama yıl olduğunu, barınakların büyük oranda şahıs malı ve genel olarak eve bitişik veya evin altında inşa edildiğini, köydeki su kaynaklarının büyük oranda çeşme suyu olduğunu, meraların esas olarak köy orta malı ve köy merkezine yakın olduğunu bildirmişlerdir. Mera ve yaylada otlatma dışındaki yem kaynaklarının sırasıyla dane yem (% 100), saman (% 100), anız (% 80.50), fabrika yemi (% 100), ve silaj (% 0.40) olduğu, çobanların genellikle aile içerisinden sağlandığı, aşım döneminin başlangıcı ve bitişinin Haziran-Temmuz, Ağustos-Eylül ve Ağustos-Ekim, Ekim Kasım ayları olduğu bildirilmiştir. Bölgede ilkine damızlıkta kullanma yaşı ve damızlıkta kalma süresi sırasıyla ay, 6.60 yıl olarak bildirilmiştir. 35

38 İşletmelerin % inde ağıllarda dezenfeksiyon yapıldığı ve tamamında koruyucu aşı yapıldığı saptanmıştır. Araştırmacılar bölgede küçükbaş hayvanlardan elde edilen ürünler içinde en büyük payı sütün aldığını ve işletmelerde elde edilen sütün pazarlama oranının % olduğunu, işletme büyüklüğü arttıkça süt üretimi ve sütün pazarlama oranının da arttığını belirtmişlerdir. Küçükbaş hayvanlardan elde edilen sütün % inin peynir, % unun yoğurt, % ünün içme sütü ve % 9.87 sinin ise tereyağı olarak değerlendirilmekte olduğunu bildirmişlerdir (16, 17). Koca ve Sever 2006, Karlıova da (Yukarı Göynük Havzası) büyükbaş ve küçükbaş hayvancılığın genel durumunu inceledikleri çalışmada, Karlıova ilçesinde, yeryüzü şekilleri, iklim ve bitki örtüsü özelliklerine en uygun ekonomik faaliyetin hayvancılık olduğunu yörede hayvancılık, yüzyıllar yapılıyor olmasına rağmen, ilkel yöntemlerin hala etkin olduğu ekonomik bir faaliyet olmasında yörenin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısının önemli olduğunu bildirmişlerdir. Mera hayvancılığın sürdürüldüğü ilçede, kış aylarında çok kar düşmesi ve uzunca bir sure (4-5 ay) yerde kalması birçok sorun yaşanmasına neden olduğunu ve kar kalınlığı fazla olduğu zamanlarda ahırdaki hayvanların günlerce dışarı çıkarılmadığını ve ahırlarda beslendiğini belirtmişlerdir. Yaşanan bu iklim şartları, hayvancılık faaliyetleri bakımından büyük bir dezavantaj oluştursa da yaz aylarının serin ve yağışlı geçmesi ot verimi bakımından büyük bir kazanç olup ilçede uzun boylu otların varlığı yayla veya mera hayvancılığı bakımından büyük potansiyel ortaya çıkardığını vurgulamışlardır (11). Ancak hayvan sayısının fazlalığı ve yem temini konusundaki sıkıntılar, iklim şartlarının olumsuzluğunu daha da artırdığını ifade etmişlerdir. İlçede hayvancılık o kadar yaygın bir şekilde yapılmaktadır ki, birçok köydeki aile sayısı kadar hayvan barınağı-ağıl bulunduğunu ve ağıllar genellikle basit teknikler kullanılarak inşa edilmiş olup pek çoğunda kolon ve demir kullanılarak daha çok yığma denilen tekniklerle yapılan ağılların ise depremlerden çok fazla etkilendiğini tespit etmişlerdir. Karlıova da mera alanları geniş yer kaplamakla birlikte, ilçedeki hayvan varlığı, çayır ve otlak 36

39 alanlarına düşmesi gereken hayvan sayısının, 3 katına yaklaşmış olduğunu gözlemlemişlerdir. Gerçekten de Karlıova da küçükbaş hayvanların toplam sayısı iken, çayır-mera sahası da ha.dır. Yüksek ot verimine sahip çayır ve otlaklarda 1000 ha. düşen hayvan varlığının büyükbaş hayvanlarda 200 ü ve küçükbaş hayvanlarda 1500 ü aşmaması gerekir. Diğer taraftan Bingöl ilinde yaklaşık 432 bin ha. lık çayır ve otlak alanı ile hayvan varlığı ( ) oranlandığında 1000 ha. düşen küçükbaş hayvan sayısı 1752 dir. Karlıova ilçesinin mera alanı ve küçükbaş hayvan varlığı dikkate alınmazsa, Bingöl ilinde 1000 ha. lık mera alanına düşen küçükbaş hayvan sayısı 918 e kadar gerileyeceğini belirlemişlerdir. Karlıova da mera ve otlak alanlarına büyük bir baskı, bir taraftan ilçedeki hayvan sayısı azaltılırken, diğer taraftan da özellikle aşiretlerin Bingöl ün diğer ilçelerine de yayılması sağlanarak önlenebileceğini sonucuna ulaşmışlardır (24). Şişman ve ark. 2009, Bolu yöresinde mevcut küçükbaş hayvan barınaklarının yapısal durumlarının belirlemeyi, sorunlarını saptayarak geliştirme olanaklarını ve çözüm önerilerini sunmayı amaçladıkları çalışmada, inceledikleri barınakların %66,6 sının kapalı, %33,4 ünün açık tipte olduğunu ve ağılların büyük çoğunluğunda projeleme kriterleri açısından önemli yapısal sorunlar bulunduğunu tespit etmişlerdir. Bu araştırma ile bölgedeki ağılların planlanmasında hiçbir teknik bilginin ve danışmanlık hizmetinin alınmadığını, barınakların geçmişten gelen bilgi ve alışkanlıklara göre inşa edildiğini belirlemişlerdir. Bu sebeple araştırma sonunda bölgede uygulanabilecek 150 başlık kapalı ve açık tip ağıl planları hazırlamışlardır (29). Sarıbaş ve Pınar 2009, Silifke de küçükbaş ve büyükbaş hayvan varlığının yer şekilleri ile bitki örtüsünün etkisine bağlı olarak dağılımını inceledikleri çalışmada; ilçede yer şekillerinin engebeli ve eğimli, tarım arazilerinin sınırlı olduğu, maki bitki örtüsü bulunan sahalarda genellikle kıl keçisi yetiştiriciliği 37

40 yapıldığını tespit etmişlerdir. Orman içi, orman kenarı ve dağ eteği köylerinde ormana zarar verdiği için yasaklanan kıl keçisi, kademeli olarak azaltılırken; koyun sayısı artmakta olduğunu bildirmişlerdir. Sonuç olarak; araştırma sahasında yer şekilleri ve bitki örtüsü varlığına bağlı olarak geleneksel olarak yapılan kıl keçisi yetiştiriciliğinin Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlamış olan kıl keçisi azaltma eylem planı çerçevesinde azaldığını ve hazırlanan bu eylem planını ile sahada kıl keçilerinin ormana zarar vermesinin önlenmesi amaçlansa da orman içi ve orman kenarı köylerinin sosyo-ekonomik açıdan zarar göreceğini; kıl keçisi besiciliğini hayat tarzı haline getiren Göçebe Yörüklerin ekonomik anlamda olumsuz etkileneceklerini vurgulamışlardır. Araştırma sahasında kıl keçisi besiciliğinin kademeli olarak azaltılıp, koyun beslenmesinin teşvik etmek amacıyla koyun dağıtılmasının köylerdeki koyun sayısını arttırdığını ancak maki bitki örtüsünün bulunduğu engebeli arazilerde doğanın bir parçası haline gelmiş kıl keçisinin yasaklanarak koyun yetiştiriciliğinin teşvik edilmesi tabiatın kurallarını zorlayan bir durum arz ettiğini ifade etmişlerdir (27). Dağ ve Gezer 2010, Sivas ilindeki koyunculuk işletmelerinin yapısal özelliklerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada işletmelerdeki koyunların yaklaşık %90 dan fazlasının Akkaraman, kalanının ise melez tiplerden oluştuğunu, kuzuların sütten kesim yaşının ortalama 3.79 ay, sütten kesim ağırlıkları ise kg ile kg arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Koyunların baharla birlikte meraya çıkarıldıkları ve kar yağıncaya kadar merada otlatıldıkları, kışın ise ağıllara alınarak elde mevcut kesif yemlerle ek yemleme yapıldığı gözlemlemişlerdir. Damızlıkta kalma süresi ise erkeklerde 3.20 yıl, dişilerde ise 6.03 yıl olarak tespit etmişlerdir. İşletmelerin hayvancılıkla ilgili her konuda teknik bilgi aldıklarını ve sağlık koruma şartlarına uyduklarını belirlemişlerdir (15). 38

41 3. MATERYAL VE METOT BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN Araştırma materyalini, Bingöl merkez ve ilçelerinden basit tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçilen işletmelerden, yüz yüze yapılan anketlerden toplanan veriler oluşturmuştur. Ayrıca konu ile ilgili olarak daha önce yapılmış bilimsel çalışmalar ile kamu ve özel kuruluşların kayıtlarından da yararlanılmıştır. Çalışmada Bingöl merkez ilçeden 17, Genç ten 21, Adaklı dan 15, Karlıova dan 32, Kiğı dan 7, Solhan dan 20, Yedisu dan 7 anket olmak üzere toplamda 119 anket yapılmıştır. Anket çalışmaları, 2013 yılı Temmuz-Eylül ayları arasında Bingöl İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü ve Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiricileri Birliği personeli tarafından gerçekleştirilmiştir. Anket öncelikle Merkeze bağlı Yelesen ve Dikme köylerinde uygulanmıştır. Bu uygulama sonucunda eksiklik belirlenen sorular düzenlenmiş, gözlem ekibinin dikkat edeceği hususlar gözden geçirilerek verilerin sağlıklı elde edilebilmesi için gerekli planlamalar yapılmıştır. Araştırma boyunca köylerde yapılan incelemeler ve yapılan anketlerle özellikle bölgedeki işletmelerin genel yapısı, mevcut durumu ve yetiştirici talepleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra gözlem ekibinin elde ettiği veriler bulgular kısmında ilgili yerlere eklenmiştir. Araştırma sonucu elde edilen verilerin değerlendirilmesinde tanımlayıcı istatistikler, frekanslar ve yüzde dağılım hesaplamaları kullanılmıştır. Verilerin değerlendirilmesinde SPSS for Windows (17.0) paket programı kullanılmıştır. 39

42 40

43 4. BULGULAR VE TARTIŞMA BİNGÖL DE KÜÇÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN 4.1. Yetiştiricilerin Kişisel Bilgileri ve İşletmelere Ait Genel Bilgiler Katılımcıların % 47.6 u 50 yaş ve üzeri. % 95.5 i erkek ve % 65.5 i ilkokul mezunu olup yetiştiricilerin % 4.3 ü üniversite mezunu olduğu belirlenmiştir (Tablo 4.1.). Bilginturan ve Ayhan 2009 ile Karadavut ve ark tarafından düzen çalışmaların bulguları çalışmamızdaki bulguları destekler şekilde; koyun yetiştiricilerinin yaşını ortalama 46.74, eğitim durumlarını ise % 90.2 si ilkokul mezunu olarak bulmuşlardır (12, 21). Katılımcıların hanelerini ise ortalama 6-9 bireyden oluştuğu ve % 62.7 SSK ve % 14.4 ü BAĞ-KUR sosyal güvencesine sahip olduğu tespit edilmiştir (Tablo 4.1.). Tablo 4.1.: Yetiştiricilerin Kişisel Bilgileri. Sorular Yaş Cinsiyet Eğitim Hane Halkı Sosyal Güvence T: Toplam İlçeler Parametreler Merkez Adaklı Genç Karlıova Kiğı Solhan Yedisu T n/% n/% n/% n/% n/% n/% n/% n/% /0.9 1/0.9 2/1.7-1/0.9 1/0.9-6/ /3.4 3/2.6 4/3.4 4/3.4 2/1.7 6/5.1 4/3.4 27/ /4.3 3/2.6 6/5.1 9/7.7 1/0.9 4/3.4-28/ /5.1 8/6.8 9/7.7 19/16.2 3/2.6 8/6.8 3/2.6 56/47.9 Erkek 17/ / / /24.4 7/5.9 20/16.8 6/ /95.0 Kadın - - 2/1.7 3/ /0.8 6/5.0 Okur-yazar değil 2/1.7 3/2.6 5/4.3 2/1.7-2/1.7 1/0.9 15/12.9 Okuma-yazma biliyor - - 2/ /2.6-5/4.3 İlkokul 12/10.3 6/5.2 12/ /22.4 4/3.4 13/11.2 3/2.6 76/65.5 Ortaokul 1/0.9 3/2.6 1/0.9 3/2.6 1/0.9-3/2.6 12/10.3 Lise /0.9 2/1.7-3/2.6 Üniversite 1/0.9 1/0.9 1/0.9 1/0.9 1/ /4.3 2 ve altı 2/ / /2.6 6/5.2 3/2.6 6/5.2 2/1.7 2/1.7 1/0.9 23/ /6.9 6/5.2 11/9.5 12/10.3 4/3.4 10/8.6 4/3.4 55/ ve üzeri 2/1.7 2/1.7 7/6.0 14/12.1 1/0.9 8/6.9 2/1.7 36/31.0 BAĞ-KUR 2/1.7-1/0.8 8/6.8 3/2.5 1/0.8 2/1.7 17/14.4 Yeşil Kart - 1/0.8 2/1.7 5/4.2-1/0.8-9/7.6 SSK 10/8.5 13/ / /14.4 3/2.5 14/11.9 2/1.7 74/62.7 Emekli Sandığı - 1/0.8 2/1.7 1/0.8-2/1.7-6/5.1 Güvencem yok 4/3.4-1/0.8 1/0.8 1/0.8 2/1.7 3/2.5 12/10.2 Ankete katılan toplam işletmeler içerisinde 200 baş ve üzeri hayvana sahip olanların oranı yaklaşık % 30.5; hayvana sahip işletmelerin oranı ise % 27.1; baş hayvana sahip işletmelerin oranı % 19.5; baş hayvana sahip işletmelerin oranı ise % 13.6 olarak tespit edilmiştir (Tablo 4.2.). Çalışmaya katılan işletmelerden elde edilen sonuçlar; Bingöl ili küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin ülke genelinde olduğu gibi üretimin küçük ve orta ölçekli işletmelerde ve geleneksel bir yapıda olduğunu ortaya koymaktadır. Bingöl ilinde yetiştirilen küçükbaş hayvan varlığını yansıtır şekilde ankete katılan işletmelerdeki yetiştirilen koyun ve keçi ırkları sırasıyla Morkaraman (% 50.8), Akkaraman (% 16.9) ve Kıl Keçisi (% 32.2) ırklarının yetiştirildiğini tespit etmişlerdir (Tablo 4.2.). 41

44 Tablo 4.2.: İşletmelere Ait Genel Bilgiler. Sorular İşletmenin mülkiyeti İşletmedeki Hayvan Sayısı İşletmedeki Hayvan Irkları T: Toplam Merkez Adaklı Genç İlçeler Parametreler Karlıova Kiğı Solhan Yedisu T n/% n/% n/% n/ % n/% n/% n/% n/% Evet 15/ / / /27.1 7/5.9 20/16.9 5/ /97.5 Hayır 1/ /0.8 Ortak Kira /1.7 2/ /4.2 3/2.5-2/1.7 1/0.8 11/ /5.9 5/4.2 10/8.5 3/2.5 2/1.7 2/1.7 3/2.5 32/ /5.9 4/3.4 1/0.8 4/3.4 2/1.7 5/4.2-23/ /1.7 4/3.4 2/1.7 3/2.5-5/4.2-16/ /1.7 3/2.5 19/16.1 3/2.5 6/5.1 3/2.5 36/30.5 Morkaraman 12/10.2 5/4.2 1/0.8 32/27.1 2/1.7 7/5.9 1/0.8 60/50.8 Akkaraman 2/1.7 7/5.9 1/0.8-1/0.8 8/6.8 1/0.8 20/16.9 İvesi Kıl Keçisi 2/1.7 3/2.5 19/16.1-4/3.4 5/4.2 5/4.2 38/32.2 Kilis