TAHTALI BARAJ GÖLÜ ( ZM R) NDE YA AYAN KABABURUN (Chondrostoma nasus L., 1758) UN METAZOON PARAZ TLER

Transkript

1 T.C. EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ (YÜKSEK L SANS TEZ ) TAHTALI BARAJ GÖLÜ ( ZM R) NDE YA AYAN KABABURUN (Chondrostoma nasus L., 1758) UN METAZOON PARAZ TLER Seda DEM R Biyoloji Anabilim Dal Bilim Dal Kodu: Sunu Tarihi: Tez Dan man : Yrd. Doç. Dr. Hatice KARAK Bornova ZM R

2

3 III Seda DEM R taraf ndan Yüksek Lisans tezi olarak sunulan Tahtal Baraj Gölü ( zmir) nde Ya ayan Kababurun (Chondrostoma nasus L., 1758) un Metazoon Parazitleri ba l kl bu çal ma E.Ü. Lisansüstü E itim ve Ö retim Yönetmeli i ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü E itim ve Ö retim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyar nca taraf m zdan de erlendirilerek savunmaya de er bulunmu ve 8 A ustos 2008 tarihinde yap lan tez savunma s nav nda aday oy birli i / oy çoklu u ile ba ar l bulunmu tur. Jüri Üyeleri: mza Jüri Ba kan : Prof. Dr. Osman PARLAK.. Raportör Üye: Yrd. Doç. Dr. Osman PARLAK.. Üye : Doç. Dr. Ali AYDO DU..

4

5 V ÖZET TAHTALI BARAJ GÖLÜ ( ZM R) NDE YA AYAN KABABURUN (Chondrostoma nasus L., 1758) UN METAZOON PARAZ TLER DEM R, Seda Yüksek Lisans Tezi, Biyoloji Bölümü Tez Yöneticisi: Yrd. Doç. Dr. Hatice KARAK A ustos 2008, 54 sayfa tarihleri aras nda gerçekle tirilen bu ara t rmada, Tahtal Baraj Gölü nde ya ayan kababurun (Chondrostoma nasus L., 1758) parazitolojik yönden incelenmi tir. Çal ma süresince, 111 adet kababurun ayl k periyotlarla yakalanm t r. Ektoparazit olarak Monogenea dan Dactylogyrus sp. ye ve Crustacea dan Lernaea cyprinacea ya, endoparazit olarak Nematoda dan Contracaecum sp. ye rastlanm t r. Dactylogyrus sp. kababurunun solungaçlar nda, Lernaea cyprinacea deri ve yüzgeçlerinde, Contracaecum sp. karaci er ve ba rsa nda bulunmu tur. Bu çal ma kababurunun parazitleriyle ilgili Türkiye de yap lm ilk çal mad r. Anahtar sözcükler: Tahtal Baraj Gölü, kababurun (Chondrostoma nasus), ektoparazit, endoparazit.

6

7 VII ABSTRACT METAZOAN PARASITES OF NASE (Chondrostoma nasus L., 1758) INHABITING IN TAHTALI DAM LAKE ( ZM R) DEM R, Seda M. Sc. in Biology Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Hatice KARAK August 2008, 54 pages In this research, which was performed between and , nase which live in Tahtal Dam Lake had been investigated as parasitology. During the study, 111 nase had been caught monthly. Dactylogyrus sp. from Monogenea and Lernaea cyprinacea from Crustacea as ectoparasite, Contracaecum sp. from Nematoda as endoparasite had been determined. Dactylogyrus sp. had been found on gills of nase, Lernaea cyprinacea on skin and fins, Contracaecum sp. in liver and intestine. This study is the first study about parasites of nase in Turkey. Key words: Tahtal Dam Lake, nase (Chondrostoma nasus), ectoparasite, endoparasite.

8

9 IX TE EKKÜR Bu çal ma süresince bilgi, deneyim ve önerileri ile bana yol gösteren say n hocam Yrd. Doç. Dr. Hatice KARAK ye, parazitlerin te hisinde yard mlar n esirgemeyen say n hocam Doç. Dr. Ali AYDO DU ya, Tahtal Baraj Gölü nde ara t rma yapmam ve her türlü imkandan faydalanmam sa layan tüm ar tma tesisi laboratuvar yetkilileri ve çal anlar na, arazi çal malar nda yard mc olan say n Doç. Dr. Hasan Musa SARI ya, say n Prof. Dr. Süleyman BALIK a, say n Prof. Dr. Ru en USTAO LU na ve Su Ürünleri Fakültesi ara t rma görevlilerine, bal klar n ya tayininde yard mc olan Su Ürünleri Fakültesi Ara. Gör. say n Ali LHAN a, parazitlerin foto raflar n n çekiminde yard mc olan say n hocam Yrd. Doç. Dr. Remziye DEVEC ye ve 2008/FEN/020 numaral proje kapsam nda bu çal may maddi olarak destekleyen Ege Üniversitesi Ara t rma Fon Saymanl na te ekkür ederim. Ayr ca e itimim boyunca maddi ve manevi destek sa layan, büyük özveride bulunan aileme te ekkürü bir borç bilirim.

10

11 XI Ç NDEK LER Sayfa ÖZET...V ABSTRACT.VII TE EKKÜR...IX EK LLER D Z N...XIII Ç ZELGELER D Z N...XV 1. G R 1 2. GENEL B LG LER Kababurun Bal Hakk nda Genel Bilgi Bal k Parazitleri Parazitlerin Bal klar Üzerindeki Zararl Etkileri Tatl Su Bal klar nda Ya ayan Parazit Gruplar Trematoda Cestoda Acanthocephala Nematoda Hirudinea Arthropoda Kaynak Ara t rmas.20

12 XII Ç NDEK LER (devam) Sayfa 3. MATERYAL VE METOT Ara t rman n Yap ld Tahtal Baraj Gölü nün Tan t m Materyal Temini Bal klar n Ya Tayini Parazitlerin Aranmas Parazitlerin Tesbiti ve Boyanmas Monogenea n n Tesbiti ve Boyanmas Nematoda n n Tesbiti ve Boyanmas Crustacea n n Tesbiti ve Boyanmas Parazitlerin Te hisi ve De erlendirilmesi BULGULAR Kababurunda Tespit Edilen Parazitler Dactylogyrus sp. ye Ait Bulgular Lernaea cyprinacea ya Ait Bulgular Contracaecum sp. ye Ait Bulgular Kababurun Bal klar n n Enfeksiyon Durumu TARTI MA VE SONUÇ KAYNAKLAR D Z N.47 ÖZGEÇM...54

13 XIII EK LLER D Z N ekil Sayfa ekil 2.1. nceledi imiz kababurun bal klar ndan bir tanesi.5 ekil 3.1. Tahtal Baraj Gölü nün genel görünümü 26 ekil 4.1. Dactylogyrus...30 ekil 4.2. Dactylogyrus un ya am döngüsü...32 ekil 4.3. Lernaea cyprinacea n n ba k sm n n görünümü...34 ekil 4.4. Lernaea cyprinacea n n gonad k sm n n görünümü...35 ekil 4.5. Contracaecum sp. nin total görünümü...37 ekil 4.6. Contracaecum sp. nin anterior k sm n n görünümü...38 ekil 4.7. Contracaecum sp. nin posterior k sm n n görünümü.39 ekil 4.8. Kababurunda tespit edilen Lernaea cyprinacea n n aylara göre da l m...42 ekil 4.9. Kababurunda tespit edilen Contracaecum sp. nin aylara göre da l m 43

14

15 XV Ç ZELGELER D Z N Çizelge Sayfa Çizelge 4.1. Tahtal Baraj Gölü nde incelenen kababurun populasyonunun yap s..40 Çizelge 4.2. ncelenen bal klar n enfekte yüzdesi...40 Çizelge 4.3. Kababurunlar n al nd mevsime göre enfekte oranlar 41

16

17 1 1. G R Son y llarda nüfusun h zla ço almas yla birlikte hayvansal proteine olan gereksinim giderek artmaktad r. Bununla birlikte halk n et s k nt s n n giderilememesi kar s nda, bütün dünya ülkelerinde oldu u gibi, memleketimizde de protein potansiyeli art r larak daha iyi bir hayat standard na eri ilebilmesi amac yla, iç sulardan sistemli bir ekilde faydalanma çarelerine ba vurulmu ve bu konuya daha fazla a rl k kazand r lm bulunmaktad r. Bu bak mdan, sistemli bir iç su bal kç l n n ekonomik esaslar n saptamak amac yla, çe itli kurum ve kurulu lar taraf ndan yo un ara t rmalar yap lmakta ve konuya gereken önem verilmeye çal lmaktad r (Geldiay ve Bal k, 2007). Yurdumuz do al gölleri ve akarsular ile gölet ve barajlar yönünden oldukça zengin bir potansiyele sahip olmas na ra men, maalesef buralardan gere i gibi yararlan lamamaktad r. Bugün mevcut göl ve akarsular m z n biyolojik verimi tamamen do an n olanaklar na terk edilmi olmas na kar n, ekonomik amaçlar için su ürünlerinin kontrollü üretimine veya modern anlamda yapay bal k yeti tiricili ine de geçilmi bulunulmaktad r. Bu ba lamda söz konusu do al kaynaklar bilimsel ve teknolojik aç dan ele al narak düzenli bir plan ve proje dahilinde bal k üretimine geçilebilse veya bu kaynaklardan yararlan larak henüz ba lang ç halinde bulunan kafes bal kç l na biraz daha h z kazand r labilse, üphesiz ki o zaman bugünkü protein aç n n az msanmayacak bir k sm n n buralardan kar lanmas mümkün olabilecektir (Geldiay ve Bal k, 2007). Dünyadaki belli ba l nehirlerin üzerinde kurulan büyük hidroelektrik merkezler, kurulduklar ülkeler için ekonomik yönden büyük önem ta rlar. Ama bu merkezler su organizmalar için, temelde içinde ya ad klar nehirlerden çok farkl ya am ko ullar na sahip odaklar olu tururlar. Bu merkezlerde

18 2 hidrobiyolojik, ihtiyolojik ve parazitolojik ara t rmalar n birlikte yürütülmesi, merkezlerin gelece i yönünden önem ta r. Yurt d nda yap lan ara t rmalara göre konak de i tirmeyen Monogenoidea, rezervuar n olu umu döneminde, öncekinden büyük bir fark göstermezler. Sadece, h zl akan sularda ya ayan bal klara has baz türler faunadan ayr l rlar. Bu gruptaki parazitler, bazen yak n bölgelerde ço alma gösterirler. Çünkü, buralarda ak h z zay ft r ve göllerdekine benzer. Ya am döngüsünde konak de i imi olan parazitlerdeki durum farkl d r. Bunlarda iki grup ay rt edilir. Birinde planktonik kopepodlar ara konaklard r, di erinde ise çe itli bentik omurgas zlar bu rolü üstlenmi lerdir. Birinci grup, sestodlar n ço unu kapsar. Bunlar n prevalans nda, hidroelektrik baraj n ilk y l nda bariz bir dü me görülür ki bu, kopepod planktonlar n geli mesinin az olmas na ba l d r. Daha sonraki y llarda ise artma vard r. Bu tip merkezlerde, özellikle Ligula infeksiyonunun bal klar n en önemli hastal oldu u bildirilmi tir. kinci grup parazitler aras nda birkaç sestod, birçok nematod ve hemen tüm akantosefaller ile tüm trematodlar vard r. Yeni olu an barajlarda ara konaklar n, dolay s yla da parazitlerin gelece i birbirinden farkl durumlar gösterir. Yüksek krustaseleri ara konak olarak kullanan parazitlerin insidans nda ilk y l bir dü me, daha sonra da y ldan y la yava bir artma vard r. Trematodlar ise özel bir durum gösterirler. Bu parazit grubu, ba lang çta hemen tamam yla ortadan kalkar, ama y llar sonra tekrar ortaya ç kar. Çünkü, trematodlar için ara konak görevini gören yumu akçalar n barajda ço almalar yava t r (Sayg, 1999). Büyük barajlarda, baraj n bir k sm ile di er k sm aras nda parazit faunas n n dinamikleri yönünden baz ayr cal klar vard r. Bu farkl l klar, çe itli alanlar n hidrolojik i lemlerindeki ayr cal klardan ötürüdür. Barajlarda bazen bal klar n kitle halinde hastaland klar görülür ki bunlar n ba nda liguloz gelmektedir. Barajlardaki bal klar n parazit faunas n n olu mas n sa layan prensiplerin, ekolojik ve parazitolojik yönden büyük önemleri yan nda pratik

19 3 önemleri de vard r. Bu nedenle, bal klar n gelece ini tehdit eden epizootikleri önceden tahmin etmek ve gerekli önlemleri zaman nda almak çok önemlidir (Sayg, 1999). Günümüzde her geçen gün geli en bal k yeti tiricili i için, bal k parazitlerinin ve hastal klar n n ara t r lmas büyük önem ta maktad r. Parazitler bal klar üzerinde büyük zararlara sebep olabilmekte, baz durumlarda çe itli hastal klara, ölümlere ve ekonomik kay plara yol açabilmektedir. Ülkemizde bal k parazitleriyle ilgili yap lan çal malar s n rl d r. Bu konuya gereken önem verildi inde, bal k ve ayr ca insan sa l aç s ndan olumlu sonuçlar ortaya ç kacakt r. Bugüne kadar Tahtal Baraj Gölü nde ya ayan bal klar n parazitleri üzerine yap lm herhangi bir ara t rmaya rastlanmam t r. Bu çal mada, gölde ya ayan kababurun bal n n (Chondrostoma nasus L., 1758) metazoon parazitlerinin incelenmesi amaçlanmaktad r. Türkiye de kababurunun parazit faunas ile ilgili bir ara t rma bulunmamaktad r. Bu nedenle bu çal ma, kababurunun parazitleriyle ilgili Türkiye de yap lm ilk çal mad r.

20 4 2. GENEL B LG LER 2.1. Kababurun Bal Hakk nda Genel Bilgi Kababurun bal n n sistematikteki yeri a a daki gibidir (Geldiay ve Bal k, 2007). Phylum : Chordata Subphylum : Vertebrata Classis : Teleostei Superordo : Ostariophysi Ordo : Cypriniformes Familia : Cyprinidae Genus : Chondrostoma Species : Chondrostoma nasus (L., 1758) Vücutlar ince ve uzun ekildedir. Ba uzunlu u, vücut yüksekli ine e it veya daha küçüktür. A z a a ya yöneliktir ve üst dudak kal nd r. A z keskin kenarl sertle mi dudaklara sahiptir. Bu sayede, söz konusu bal klar ta lar n yar ndaki hayvanlar ve ta lar üzerindeki yosunlar kemirerek kolayca sökebilirler. Müso (burun) öne do ru ç k nt l ve ucu küttür. Gözler gayet iridir. Dorsal yüzgeç, burun ucuna ve kuyruk yüzgeci ba lang c na a a yukar e it mesafede bulunur, yani standart boyun tam ortas nda yer al r. Kuyruk yüzgeci derin çatall ve loplar n n ucu sivridir. Boyu cm civar nda olabilir (Geldiay ve Bal k, 2007; Wheeler, 1969). Renkleri s rtta ye ilimsi kahverengi veya kur unidir. Yan taraflar ve kar n k sm gri-beyazd r. Dorsal ve kaudal yüzgeçleri esmerimsi, di er yüzgeçleri ise özellikle üreme döneminde portakal sar s renktedir. Bazen pullar üzerinde küçük siyah renkli pigment taneleri bulunabilir ( ekil 2.1.).

21 5 ekil 2.1. nceledi imiz kababurun bal klar ndan bir tanesi. Genellikle nehirlerin orta zonlar nda ya ayan, ak nt s normal, zemini ta l veya çak ll akarsular tercih eden gayet zarif görünü lü bir bal kt r. Daha ziyade orta derinlikteki sularda bulunur ve toplu halde ya arlar. Genellikle dipte ya ayan bitki ve hayvanlarla beslenir, ba l ca g das n ta lar n ve odun parçalar n n üzerini örten algler, dipter ve böcek larvalar ile bitkiler aras nda gizlenen küçük organizmalar olu turur (Geldiay ve Bal k, 2007; Wheeler, 1969). lkbaharda, erken yumurta b rakan bal klardan olan bu türün yumurtlama zaman mart-may s aylar na rastlar. Cinsel olgunlu a eri me 3-4 ya lar nda gerçekle ir. Yumurtlama mevsiminde akarsular n özellikle h zl ak l ve s olan zemini ta l -çak ll zonlar na geçerler. Her di i bal k 1.5 mm çap nda aras nda yumurta b rakabilir. Üreme zaman nda erkek ve

22 6 di ilerin ba lar üzerinde gayet iyi görülebilen beyaz renkli yumurtlama tüberkülleri meydana gelir (Geldiay ve Bal k, 2007). Eti fazla k lç kl oldu undan insan g das aç s ndan ekonomik önemi yoktur. Sadece alabal k yeti tirilen göllerde yem bal olarak kullan l rlar (Geldiay ve Bal k, 2007). Son yüzy l içerisinde ya ad alan oldukça geni lemi tir. Orta ve Do u Avrupa da çok yayg n olan bu tür, ülkemizin özellikle Bat ve Kuzeybat Anadolu bölgelerinde ya amaktad r. Ladiges (1966) taraf ndan Anadolu da 3 alttürü belirlenmi ise de henüz co rafik s n rlar kesinlikle ay rt edilememi tir (Geldiay ve Bal k, 2007; Wheeler, 1969) Bal k Parazitleri Bal klar hayvansal protein bak m ndan ve özellikle A ve D vitaminleri yönünden zengin bir besin maddesidir. Protein yüzdesi her bal kta de i ik olmas na kar n ortalama, vücut kuru madde a rl n n % si aras nda de i mektedir. Bal klar, protein de eri yan nda gerek spor, gerek akvaryum ve gerekse dinlenme amac ile insano lunun öteden beri u ra t ve yak ndan tan d çok yararl hayvanlard r. Sulardaki beslenme piramidinin üst ucunu kapsad klar ndan parazit enfeksiyonu ile her zaman kar kar yad rlar. Parazitlere ait bilgimiz olursa, onlar olu turan ortamlar yok etme olana n kazanaca m z gibi, çok tehlikeli olanlar ile sava yollar n da bulabiliriz. Bununla beraber, etkili bir sava için parazitlerin biyolojilerinin tam olarak bilinmesi gerekmektedir (Çolak, 1982; Ekingen, 1983). H zla artan dünya nüfusu -istatistiklere göre her gün dünyada 140 bin insan do maktad r- insano lunun su ya am ndan da yararlanmas n zorunlu k lm t r. Bal klar n besin de erinin yüksek olu u, insanlar n proteine olan gereksinimleri

23 7 sonucu, bal k yeti tiricili inde; hastal klar n ve parazitlerin incelenmesi ve sa alt lmas (tedavisi) her geçen gün biraz daha önem kazanmaktad r. Eldeki bilgilere göre 40 bin dolay nda bal k türü saptanm olup, bunlar n her birinin parazitlerinin ve hastal klar n n incelenmesi kolay i de ildir. Böylece ekonomik de eri olan bal klar n parazitlerini, hastal klar n incelemek ve tedavi etmek ayr bir önem kazanm olur. Kültür bal kç l nda hastal k ve parazitler, bal klar n besin de erini dü ürdükleri gibi, büyümelerini, üremelerini ve beslenmelerini de engeller. Di er bir deyimle verimi azalt rlar. Ayr ca toplu kay plara neden olarak büyük ekonomik zararlara da yol açabilirler. Bal k parazitleri, kültür bal kç l ndaki ba ar y engellemesi yan s ra do al sularda da önemli kay plara neden olmaktad rlar. Yine hastal k ve parazitler bal klar n d görünü ünü bozduklar ndan pazarlamaya etkileri büyük olur (Çolak, 1982; Ekingen, 1983). Bal klar insan besini olarak de erlendirildi inden, hastal k ve parazitlerin insanlara geçebilme durumu da göz önünde tutulmal d r. Nitekim Asya ve Avrupa n n birçok ülkelerinde bal k parazitlerinin insanlara da geçtikleri, hastal klara ve hatta ölümlere neden olduklar bildirilmektedir. Bir trematod olan Apophallus a insan ba rsa nda, dola m sisteminde ve di er organlarda rastlanm t r. Clinostomum marginatum, Japonya ve Hindistan da insanlar n solunum borusunda görülmü tür. Bir nematod olan ve tehlikeli bir böbrek kurdu olarak bilinen Dioctophyme renale ye ve bir sestod olan Diphyllobothrium latum un genç bireylerine Kanada ve Amerika da insanlarda rastlanm t r. Bunun gibi örnekler pek çoktur. Bütün bu parazitler bal k etinin çi ya da az pi mi olarak yenmesinden ileri gelmektedir. Bal pi irirken ya da temizlerken tad na bakmak ta bu gibi parazitlerin al nmas na yol açar. Bal k parazitlerinin hepsi iyi pi irme ya da dondurma sonucu ölürler. Bununla beraber bal k çi ya da az pi mi olarak yense bile bal k parazitlerinin ço u insana geçemez (Çolak, 1982; Ekingen, 1983).

24 Parazitlerin Bal klar Üzerindeki Zararl Etkileri Temelde parazit ve konak birbirleriyle çok yak n bir ili ki içindedir ve birbirlerini devaml etkiler. Parazitin konak üzerindeki etkileri çoktur. Konaksa kendi üzerinde veya içinde yerle en parazite kar çe itli yollarda reaksiyon gösterir ve onu etkiler (Sayg, 1985). Bütün canl lar gibi bal klar da kendi parazitlerinin çe itli zararl etkileri alt ndad rlar. Gerek ektoparazitlerin gerekse endoparazitlerin yapt klar bu bozukluklar öyle s ralayabiliriz: 1. Soyucu-sömürücü Etki: Parazitin, bal n do rudan do ruya besinine ortak olmas ve onun vitamin, mineral madde, tuzlar gibi besin maddelerini alarak bal bundan yoksun b rakmalar sonucu olu an bir etkidir. Ba rsak parazitlerinin hepsi, konak besinin çe itli k s mlar n n k smi kayb na yol açarlar. Fakat bu kay p her zaman kolay saptanamaz veya etkisi kona n genel sa l nda aç kça görülemez. Büyük parazitler veya büyük parazit gruplar kona küçük parazitler veya küçük parazit gruplar ndan daha fazla etkilerler. Gerçekten Diphyllobothrium latum gibi büyük sestodlar konakta daha ciddi rahats zl klar olu tururlar. Kona n besinlerini direk olarak kullanmas n n yan nda, parazitler kona n sindirim i levini bozan enzim inhibitörleri de salg lar. Ayr ca, besin maddelerinin yan nda vitaminleri de al rlar. Örne in, D. latum dokular nda kona ndan ald B12 vitaminini biriktirir. 2. Mekanik ve Fonksiyonel Etkiler: Canl bir organizmada yabanc bir canl n n varl, o organizma üzerinde mekanik etki olu turur. Parazitlerin kas ve di er iç organlarda yara, y rt k ve benzeri gibi olu turduklar bozukluklar mekanikseldir. Bu bozukluklar tamamen parazit ve bal n durumuna ba l olarak olu an lokal lezyonlard r. Ayr ca, parazitler konaklar nda yap ma organlar ya da beslenme aktiviteleriyle s kl kla mekanik hasar olu tururlar.

25 9 Parazitin konak üzerinde veya içindeki hareketi de kona n doku ve organlar n n irritasyonuna yol açar. Örne in, bal klar n derisi üzerindeki Trichodina ve Chilodon denilen kirpiklilerin etkileri böyledir. Bu parazitler bal klarda derinin hücreleri taraf ndan çok fazla mukoz salg lanmas na yol açarlar. Özel yap ma organlar bulunan parazitler yayg n mekanik hasarlar olu tururlar. Trematod ve sestod yumurtalar dikenleriyle mekanik hasara yol açarlar. Keza, nematodlar n di leri, çengelleri, dikenleri de mekanik hasara neden olurlar. Parazitlerin olu turdu u mekanik etkiler genellikle lokaldir. Fakat bazen, baz hayati organlarda olu an hasarlar di er organlarda veya organizman n kendisinde fonksiyonel bozukluklara neden olur. Bu mekanik etkilere ek olarak baz parazitler konaklar n n dokular, organlar üzerinde onlar n fonksiyonlar n etkileyen bas nçlar olu tururlar. Parazitlerin mide, ba rsak ve di er benzeri kanallar t kayarak ya da onlar delerek hayatsal faaliyetleri durdurmas da fonksiyonel etkileri olu turur. Morina bal n n karaci erinin Contracaecum gibi nematodlarla istilas parazitin say s na ba l olarak karaci erde hasarlar olu turur. Fazla say da parazit bulunan karaci erin büyüklü ü azalmaktad r. 3. Toksik Etkiler: Parazitler taraf ndan sal nan toksik sekresyonlar n olu turdu u bozukluklard r. Böylelikle bal klar n vücut dirençleri parazitler taraf ndan yok edilerek çe itli hastal klara kar duyarl bir duruma gelirler. Parazitin kan veya lenf yoluyla vücudun her yerine da labilen metabolizma art klar ve salg lar konakta belli reaksiyonlar olu turabilir. Parazitin yapt ve bir dereceye kadar kona etkileyen maddelere toksin denilmektedir. S kl kla lokal olmaktan ziyade genel olarak gözlenen patojenik etki parazitin toksin yapmas na ba l olabilir. Toksin sadece endoparazitlerde de il ektoparazitlerde de vard r. Konak kan na veya dokular na b rak lan parazite ait salg lar ve besin art klar antijen olarak rol oynarlar ve konak vücudunda antikor yap lmas na yol açarlar. Konak vücudunda toksik maddelerin b rak lmas kan n ekilli elemanlar nda de i ikliklere yol açar. Bu durumda özellikle eozinofiller artar ki

26 10 bu kemik ili inin normal fonksiyonunun bozulmas n n bir sonucudur. Birçok sestod infeksiyonunda ayn durum görülür. 4. Konakç n n Beslenmesi le lgili Etkiler: Parazitlerin bal klarda olu turduklar i tahs zl k nedeniyle normal beslenmenin olmamas ve metabolik olaylar n bozulmas d r. Bal klar n vücutlar nda normal olarak olu an metabolik olaylar parazitler taraf ndan çe itli ekillerde engellenmektedir. 5. Parazitlerin Bal klar n Solungaç Lamellerine Yerle erek Solunumun Engellenmesi: Paraziti elimine etmek için, bulundu u bölgede hücre proliferasyonu olu ur. Solungaç lamelleri veya filamentleri bu proliferasyon sonucu birbirine yap r ki bu durumda suda erimi bir ekilde bulunan oksijen filamentlerdeki kapiller damarlara giremez ve bal k solunum güçlü ü çeker; oksijensiz kalarak ölüme sürüklenir. Bu, parazitlerin bal klarda olu turduklar en önemli etkilerden birisidir. 6. Patojenik Bakteriler veya Virüslerle nfeksiyona Yol Açma: Ektoparazitler ve ba rsak parazitlerinin yap ma organlar veya a z parçalar yla küçük yaralar açt klar gözlenmi tir. Aç lan yaralar bu parazitlerle ortak hiçbir yanlar bulunmayan hastal k etkenlerine giri kap s olarak rol oynayabilirler (Ekingen, 1983; Sayg, 1985). Parazitler, bal klara yapm olduklar mekanik ve toksik etkiler sonucu, sindirim sisteminde y k nt, metabolizmay önleme ve beslenme bozukluklar meydana getirirler. Yine bunlar n sonucu olarak da bal klar beslenemez, büyüyemez ve hastal klara kolayca yakalanabilir duruma gelirler ve ölümler olabilir. Parazitler bütün bu etkileri yaparlarken, bal n sa l k durumunun önemi büyüktür. Çünkü sa lam yap daki bal klara parazitlerin etkisi daha az olacakt r. Ayr ca bal n ya n n da önemi vard r, çünkü ço u parazitler bal klar n genç bireylerine daha çok zarar verirler. Bu arada, k ve ba kl k

27 11 durumu da parazitlerin etkisini de i tirebilir. Bütün bunlara kar l k olarak bal klar da parazitin etraf nda kist yaparak onlar zarars z duruma getirmeye çal rlar ki bu kistler üç çe ittir: a. Epiteliyal Kist: Genellikle ba rsak, solungaç ve deri epitellerinde ekillenirler. b. Ba Doku Kisti: Ba dokularda ekillenirler, sporozoa kistlerine benzerler. c. Büyüyen Kistler: Bunlar da hem ba doku hem de epiteliyal doku kistinin yap s na kat l rlar (Çolak, 1982) Tatl Su Bal klar nda Ya ayan Parazit Gruplar Trematoda Çe itli hayvanlarda ve bazen insanlarda endoparazit veya ektoparazit olarak ya arlar. Yaprak veya oval ekilli vücutlar s rt-kar n yönünde yass la m t r. Vücut kal n bir kutikül tabakas ile örtülü olup, larva evresi hariç üzerlerinde sil bulunmaz. A z ön taraftad r. Ço u kez a z etraf nda ve kar n taraf nda, bazen de vücudun arka k sm nda tutunmak için çekmen (vantuz, emeç) ler ve çengeller bulunur. Sindirim sistemi a z, bunu izleyen kasl bir yutak, bir yemek borusu ve ikiye çatallanarak ucu kapal bir ekilde sonlanan ba rsaktan meydana gelir. Bazen ba rsak dallanma gösterebilir. Ovaryum tektir. Bazen tek bir lop, bazen de dallanm olabilir (Göçmen, 2000). Monogenetik trematodlar ektoparazit olarak ya ayan bilateral simetrik parazitlerdir. Konaklar n n mukus salg s, epitel hücreleri ve kan yla beslenirler. Bal k çiftliklerinde di er konakç lara zarar vermeksizin bal klar n üzerinde

28 12 ya amlar n tamamlayabilirler. Küçük (mikroskobik) ya da 5 mm ye kadar uzun olabilirler. Bütün hayat döngülerini bir konakta tamamlarlar veya ara konaklar yoktur. Monogenler, hem konak özgüllükleri ve hem de konaktaki yerle im bölgeleri yönünden son derece özgüldürler. Yani bu gruptaki parazitlerden biri solungaç filamentinin sadece temelinde ya arken, di eri sadece onun ucunda bulunur. Genel olarak genç safhalar olgun formlar na benzer. Ço u kez bal k ve kurba a gibi hayvanlarda bulunurlar; evcil hayvanlarda görülürlerse de t bbi önemleri yoktur. Yap ma organlar (çekmen) var olup bunun kenar nda daima çengel bulunur. Tatl su bal klar n n ço unda bu çengellerin büyük olanlar nda 2 veya 4 tanesi çekmenin ortas nda bulunup anchor (çapa) ismini al rlar. Alt uçtaki çengel (haptor), türlerin ayr m na çok yard mc olur. Monogenetik trematoda hermafrodit olup di i ve erkek üreme organlar ayn parazittedir. Yumurtalar nispeten az ve büyük olup ço unlukla uçlar uzam t r (Çolak, 1982; Ekingen, 1983; Sayg, 1999; T nar, 2006). Baz türleri yaln z solungaçlarda, di er baz lar ise vücut yüzgeçlerinin üzerinde bulunurlar. Gyrodactylidae türleri genellikle vücut üzerinde ve yüzgeçlerde bulunur, fakat solungaçlarda da görülebilir. Dactylogyridae türleri genellikle bal klar n solungaçlar nda bulunur. Bunlar suda yumurtlar, ço u türlerin göz noktalar vard r. 1-2 çift çapa çengeli, 14 tane de kenar çengeli vard r. Birço u konakç n n üzerinde hareket etme yetene ine sahiptir. Fakat Dactylogyrus gibi baz lar solungaçlarda sadece bir noktada kalmaktad r. (Çolak, 1982; Ekingen, 1983). Baz monogenea türleri bal klarda ciddi hastal klara yol açarlar. Bu parazitler bal k vücudunda çok say da bulunduklar zaman, bal n ya am tehlikeye dü er. Gyrodactylus alabal klarda, Dactylogyrus sazanlarda solungaç filamentlerinde ciddi tahribat yaparlar. Dactylogyrus genellikle tropik bal k

29 13 türlerinde, Gyrodactylus ise tropik bal k türleri ve alabal klarda bulunan parazitlerdir (Çolak, 1982; Ekingen, 1983; Sayg, 1999). Digenetik trematodlar omurgal larda endoparazit olarak ya arlar. Ovipar özellik gösterirler. Ço unun vücut yüzeyinde iki çekmen vard r. Bal k çiftliklerinde digenetik trematodlar n kendi ya amlar n tamamlad bal ktan ba ka, bir ya da birçok konakç ya gereksinim vard r. Bu parazitler iki büyük gruba ayr labilir. 1- Olgun dönemlerini bal kta geçirenler ya da soylar n n süreklili i için bal terk eden yumurtalardan geli en parazitler. 2- Bal n derisine girerek bir metaserkarya gibi bal kta ya ayan ve dokularda kist yaparak, ta ki konakç n n bir son konakç taraf ndan yenilmesine kadar orada kalan parazitlerdir (Çolak, 1982; T nar, 2006) Cestoda Öne do ru gittikçe incelen, erit benzeri, uzun-yass ve bölütlü ba rsak kurtlar d r. Parazitin son k sm iyi kontrol edildi inde tan nmas için özellikler gösterir. En ya l bölütler parazitin kuyruk k sm ndad r. Her bölüt, di ilik ve erkeklik organ na sahiptir. Yani üremesi için gerekli organlar içeren parazitin bir parças d r. Çok say da yumurta bulundururlar. Bal klarda ya am döneminin her iki devresi de bulunur. Olgun parazitler ince ba rsak ve mide-ba rsak giri inde, pleroserkoidler (larva) ise organlarda ve kaslarda bulunur. Birinci larval dönemi sudaki kopepod, amfipod ve isopodlar n kan bo luklar nda geçirirler. Sadece olgun parazitlerin ince ba rsaklara zarar verdi ine inan l r. Oysa pleroserkoidler daha çok zarar vericidir. Bu larvalar vücut bo luklar nda yerle erek büyümeyi engeller. Çok say da Corallobothrium yay n bal klar n n geli mesini geciktirebilir. Proteocephalus un pleroserkoidleri olgun levreklerin di ilerinde geli meyi engelleyerek yumurta verimini durdurur. Genç bal klarda pleroserkoidler, iç organlara girerek bal klar öldürebilirler. Sestodlar n

30 14 olu turdu u belli maddelerin, konaklar n n hormonlar n taklit ederek etki gösterdikleri belirlenmi tir. Bu ba lamda Ligula n n pleroserkoidi ile infekte bal klar n üreyemedikleri, çünkü bu bal klar n gonadlar n n geli emedi i gösterilmi tir. Fakat etkinin mekanizmas bilinmemektedir (Çolak, 1982; Sayg, 1999) Acanthocephala Tamam, ya am döngülerinde biri omurgal [bilhassa bal klar, nadiren ku veya memeliler (son konak)] ve di eri omurgas z [kabuklular veya böcekler (ara konak)] olmak üzere iki kona a sahip (diheteroksen) endoparazitlerdir (Göçmen, 2000). Bunlar, ba lar dikenli kurtlar olarak da bilinir. Genç bireyleri omurgas zlarda, ergin bireyleri ise omurgal lar n sindirim kanal nda parazitlenir. Vücutlar tek parçal ve silindirimsi ekildedir. Ön uçlar nda, konak ba rsa na tutunmada ve konak içinde yer de i tirmede i gören, k l f na çekilebilen üzeri dikenli bir hortum (proboscis) ile bunun gerisinde ç plak bir boyun k sm bulunur. Onlar, dikenleri, çengel ta malar ve geri çekilebilir hortumlar n n bulunmas ile di erlerinden ay rabiliriz. Bal k kültüründe bu parazitlerden ileri gelen ölümlerle kar la mak enderdir. A r zarar vermeleri ise, sadece çok say da parazitin dikenlerini ince ba rsaklar n duvar na gömmeleri ile gerçekle ir. Acanthocephala n n ya am seyirleri nispeten basittir. Ayr e eylidirler. Di iler erkeklerden daha büyüktür. Ergin bireyler son kona n ince ba rsa nda bulunur ve burada çiftle irler. Di inin uterusu içinde akantor ad verilen ilk larva evresinin geli ti i yumurtalar ekillenir. Bunlar daha sonra kona n d k s ile d ar at l rlar. Akantor larval yumurtalar, karaya b rak lm sa ara konak bir böcektir (örne in hamam böce i); suya b rak lm sa bir kabuklu (örne in amfipod, izopod veya ostrakod) dur. Bu larvan n üzerinde

31 15 dikenler ve üç çift çengel bulunur. Ara kona n ön ba rsa nda serbest kalan akantor larvas, diken ve çengelleri arac l ile önce ba rsak duvar na tutunur, sonra delerek hemosöle geçer. Hemosöl içinde uzayarak akantella larvas na dönü ür. Sonunda üreme sistemi hariç erginin tüm özellikleri geli mi genç bireyler meydana gelir ve bunlar etraflar na bir kese salg larlar (kistakant). Bu ekildeki kistleri içeren bir böcek veya kabukluyu yiyen omurgal n n midesinde genç bireyler serbest kal r. Ba rsa a do ru ilerleyerek ba rsak duvar na yap rlar ve ergin hale gelirler. Akantosefallerin a z, geli mi ba rsaklar ve anüsü yoktur. Onlar beslenmelerini vücut yüzeyinden osmoz yoluyla al rlar (Çolak, 1982; Cheng, 1986; Göçmen, 2000). Konaktaki say lar 1 ya da 2 olabilece i gibi bu say 1500 e kadar ç kabilir. Say lar çok oldu unda ba rsaklarda zarar olu turabilirler. Biyolojileri nispeten basit bir seyir izledi inden kültür bal kç l çal malar n n art ile bunlar n da önemi artabilir (Cheng, 1986; Ekingen, 1983) Nematoda Ço u mikroskobik, bazen 35 cm lik bir uzunlu a ula acak derecede makroskobik, vücutlar iki uca do ru incelen, az çok silindirik ve segmentsiz kurtlard r. Bilateral simetrilidir. Ço unlu u kara, deniz ve tatl suda serbest, bir k sm ise bitkiler, omurgal ve omurgas z hayvanlarda parazit olarak ya ar. Sindirim sistemleri tam ve düz bir boru eklindedir. Ön uçta a z, arka uçta anüs bulunur. Vücut bo lu u yalanc sölom tipindedir, ba rsak ve üreme organlar burada yer al r. Mezen im dokusu çok az geli mi tir. Bu nedenle yalanc sölom bir s v ile doludur (Göçmen, 2000; Sayg, 1999). Sindirim sistemleri boru eklindedir. A zla ba lay p anüsle sonlanan tam bir sindirim sistemleri vard r. S ras yla a z, yutak (kasl yemek borusu k sm ),

32 16 yemek borusu (özofagus), ba rsak, rektum ve anüsten olu ur. Baz lar nda yutak ve rektum bulunmaz. Di er baz lar nda ise a z bo lu unda kütikül geni lemesi ile ekillenen di ler veya buna benzer olu umlar söz konusudur. Yemek borusu türe ve gruplara göre de i ik ekiller gösterir. Yemek borusundan sonra ba rsak gelir. Ba rsa n arka ucu bazen k sa ve dar olan rektumu yapar, kurdun ventral taraf na aç lan anüs (di ilerde) veya kloakla (erkeklerde) son bulur (Göçmen, 2000; Sayg, 1999). Nematodlarda sinir sistemi di er omurgas z gruplar ndan oldukça farkl d r. Yemek borusunu bir halka eklinde saran sinir halkas ve bu halkadan vücudun önüne do ru uzanan 6, gerisine do ru biri dorsalde ve di eri ventral tarafta uzanan 2 boyuna sinir eridinden yap lm t r. Bu sinir eritleri hipodermis içinde uzan rlar. Nematodlarda her biri bir sinir fibrili ile ili kili olan papil (papilla), seta ve amfid (amphid) olarak isimlendirilen çe itli duyu organlar bulunur. Papiller dudak, boyun ve genital bölgede bulunurlar ve kutikülün kal nla mas ile ekillenen ç k nt eklindeki olu umlard r. Setalar, ön s rt tarafta daha yayg n olacak ekilde bütün vücutta bulunabilirler. Sillerin modifiye olmas ile ekillenen k l eklindeki mekanoreseptörlerdir. Amfidler bir çift karma k yap l duyu organlar d r; ba n her iki yan nda bulunurlar. Özellikle denizlerde ya ayan, sucul ve kör formlarda yayg nd rlar. Kutiküldeki cep veya tüp eklindeki girintiler olup, kemoreseptör ödevi gören yap lar içerirler. Genelde ön uçta ve s rt-yan taraflarda bir çift halindedir. Baz deniz ve tatl su formlar nda her biri farinks hizas n n yan taraflar nda i levi bilinmeyen bir çift basit nokta göz vard r (Göçmen, 2000; Cheng, 1986; Sayg, 1999). Nematodlar n bo alt m sistemleri, bu gruba özgü bir ekil gösterir. Hipodermisin vücut içine do ru kal nla mas ile ekillenen yan çizgiler (lateral epidermal ç k nt lar veya karinalar) içinde uzanan kanallardan olu ur. Say s 2-6 aras nda de i ir. çlerinde saydam bir s v bulunur. Bu kanallar yemek

33 17 borusunun arka taraf nda içeri ve a a do ru k vr larak birle irler. K sa bir kanal ekillendirerek ventral tarafta, orta hatta bulunan küçük bir aç kl k (bo alt m poru=ç kart deli i) ile d ar aç l rlar (Göçmen, 2000). Genel olarak ayr e eylidirler. Az bir k sm nda, baz karasal türlerde hermafroditlik söz konusudur. Genellikle erkekler di ilerden daha küçüktür. Di ilerde ayr bir cinsiyet aç kl bulunurken, erkeklerde üreme sistemi rektumla ba lant kurarak d ar aç l r. Dolay s yla anüs bir gonopor ödevi görür. Di i bireylerde biri anterior di eri posterior tarafta bulunan 2 ovaryum, ayr ca 2 ovidukt ve 2 uterus bulunur. Uteruslar daha sonra birle erek ortak bir vagina ile vulva ad verilen ve genellikle vücudun ön yar s nda bulunan genital aç kl a ba lan rlar. Erkekler di ilerden daha küçüktür ve arka uçlar bir kanca gibi k vr kt r. Erkek bireylerde gonadlar, yani testisler tektir. nce ve uzun bir boru eklinde olan testisi s ras yla nispeten biraz daha geni olan bir sperm kanal (vas deferens), sperm kanal ndan bir bo umla ayr lm bir meni kesesi ve kasl bir f k rtma (ejakülatör) kanal izler. Bazen f k rtma kanal na 2 çiftle me bezi e lik eder. Bu kanal rektumla birlikte kloaka aç l r. Kloaka aç lan di er bir yap ise spikül ad verilen k l eklindeki çiftle me organlar d r (Cheng, 1986; Göçmen, 2000). Döllenme vücut içinde olur. Spermleri kuyruksuzdur. Yumurtalar ince bir kitinli kabuk ile örtülüdür. D ar b rak ld klar nda geli me hemen ba lar (ovipari) veya yumurtalar d ar b rak lmadan önce, genç kurt yumurta içinde olu ur ve d ar at lmadan hemen önce yumurtadan ç karlar (ovovivipari). Baz türlerde ise partenogenez görülür. Yavrular ergindeki birçok özelli e sahiptir. Birkaç deri de i tirme ile ergin hale geçerler. Erginleri ise deri de i tirmeden büyürler (Göçmen, 2000).

34 18 Olgun bal klarda bulunan nematodlar n ço unlu u ba rsak kanal nda yerle irler. Bununla beraber Filariidae ler vücut bo lu unda, yanakta ve kuyruk yüzgecinde görülürler. Bal klardaki larval nematodlar hemen hemen her organda bulunmakla beraber mezenterler, karaci er ve kaslarda çok görülürler (Ekingen, 1983). Ya am dönemlerinde omurgas zlar (kopepod, böcek nimfleri v.s.) daima birinci konakç olmaktad rlar. Baz lar bal klar ikinci konakç olarak kullan rlar ve olgunla ncaya dek orada geli irler (Ekingen, 1983). Ba rsak nematodlar n n bal klarda az bir patojenik bozukluk yapmalar enteresand r. Contracaecum ve Spiroxys gibi baz larval nematodlar n bal n vücut bo lu unda dikkat çekici bozukluklar yapt klar görülmektedir. Philonema som bal klar nda, a r derecede iç organlar n geli mesini engeller. Tatl su bal klar n n bilinen en önemli parazitinin Camallanus lacustrist (Zoaga, 1976) oldu u, bu parazitin karnivor olan bal klar n, pilorik seka ve midelerinde bulundu u görülmü tür (Çolak, 1982; Ekingen, 1983; Markevich, 1951) Hirudinea Sülüklerin; helmintlerin Annelida ubesinden ve Hirudinea s n f nda yer alan canl lardan oldu u tespit edilmi tir. Annelidlerin en küçük fakat tipik annelid yap s ndan en çok sapma gösteren s n f d r. Vücut dorsoventral yass la m t r, 34 segmentten meydana geldi i halde ilave yüzeysel halkalar n olu mas nedeni ile daha fazla segmentli bir görünüm kazanm t r. Her segmentte olu an yüzeysel halka say s türlere ve segmentlere göre de i ir. Harekete yarayan setalar, eklemsiz eklentiler (parapod) ve segmentler aras septumlar (Acanthobdella cinsi hariç) bulunmaz. Ba (prostomium) ile ilk 2 ve son 7 gövde segmentinin modifiye olmas yla, biri ön ve di eri arka uçta olan iki

35 19 vantuz (çekmen) meydana gelmi tir. Sölomun büyük bir k sm öz ba dokusu ve kas hücreleri taraf ndan doldurulmu oldu undan bir laküner sistem halindedir (Göçmen, 2000). Sülükler özel bir beslenme ekli gösterirler. Tamam kan emmez. Ço unlu u omurgas zlar (annelidler, yumu akçalar ve böcek larvalar ) ile geçinen karnivorlard r. Kan emenler, salyangoz ve kabuklular gibi omurgas z hayvanlarda ve omurgal larda ektoparazit olarak ya arlar. Bal klarda ektoparazit olan Piscicolid (bal k sülükleri) türleri devaml ekilde konaklar üzerinde kalmalar na kar n, di er sülükler belli aral klarla kan emerler. Kan emen sülüklerin bir k sm nda yutak (farinks) ileri geri ç kart labilir, bir pompa ödevi görür ve hortum (proboscis) olarak adland r l r. Besinlerini tüp eklindeki, ço unlukla 3 adet, üzeri di li kitin çenelere sahip bu hortumla al rlar. Bu hortum normal olarak a z bo lu u içinde bulunur. Beslenme an nda d ar ç kart l r. Kan emme s ras nda hortum veya yuta a tükürük bezlerinden hirudin ad verilen p ht la may önleyici bir madde salg lan r. Yuta (proboscis) takiben s ras yla k sa bir yemek borusu (özofagus) ile geni çe ve büyük bir kursak (mide) bulunur. Kursak ço u kez çekum ad verilen birçok yan kollara ayr l r. Kursak hem bir depo hem de sindirim merkezi olarak i görür. Her beslenmede kendi a rl n n 2-10 kat kadar kan emip depolayabilirler. Kursakta bulunan simbiyotik bakterilerin sald klar enzimlerin yard m yla kan yava yava sindirilir. Çünkü sülüklerde proteolitik enzimler bulunmaz. Genel olarak beslenmeksizin y l ya ayabilirler. H zl akan sular hariç, bütün tatl sularda, denizlerde ve nemli topraklarda ya arlar (Göçmen, 2000). Yurdumuz için önemi olan türler Gnathobdella (çeneli sülükler) lardan Hirudo medicinalis (L., 1758) ve Limnatis nilotica (L., 1758); Rhynchobdella (hortumlu sülükler) lardan Hemiclepsis marginata (Müeller, 1774) ve Helobdella stagnatis (L., 1758) tir. Bu sülüklerin omurgal hayvanlarda

36 20 parazitik olarak bir ya am sürdü ü, t bbi aç dan önemi olan bir türün Hirudo medicinalis oldu u belirtilmi tir (Çetin vd., 1979; Demirsoy, 1998) Arthropoda Çok hücreli hayvanlar aleminin en çok tür içeren, su ve kara yan nda havada ya ayan türleri de bulunan en yayg n ubesidir. Vücut bilateral simetrili olup segmentlidir, segmentlerden bu ubeyi karakterize eden eklemli eklentiler (ekstremiteler) ç kar. Derileri tek tabakal epitelden yap lm t r. Bu tabakan n üzerinde epitel hücreleri taraf ndan salg lanan kal n bir kutikula tabakas (kutikül) bulunur. Bu tabaka sert oldu u için, geli me deri de i tirme ile gerçekle ir. Vücutlar ndaki kaslar genel olarak çizgili tiptedir. Vücutlar genellikle ba (sefalon, cephalon, caput), gö üs (toraks), kar n (abdomen) olmak üzere üç k s mdan meydana gelir (Göçmen, 2000). Arthropodlar n zararl l çok çe itlidir. Genelde sokarak, kan ve vücut s v lar n emerek, dokularla beslenerek do rudan parazitlik yaparlar. Ayr ca d k layarak, toksinler enjekte ederek, alerji (yang ) olaylar na sebebiyet vererek ve pek çok hastal n vektörü olarak konaklar na zararl olurlar (Göçmen, 2000). Argulus, Lernaea ve Ergasilus gibi baz parazitik kopepodlar kültür bal kç l nda ciddi zararlar olu turmakta ve son y llarda önemleri artmaktad r (Ekingen, 1983) Kaynak Ara t rmas Ülkemizde kababurun bal n n (Chondrostoma nasus L., 1758) parazitleri üzerine yap lm bir çal maya rastlanmam t r. Türkiye deki di er bal k türleri ile yap lm çe itli parazitolojik çal malar bulunmaktad r.

37 21 Koyun vd. (1997), Kütahya ve çevresinde ya ayan Cyprinidae familyas na ait Cyprinus carpio, Alburnus alburnus, Carassius carassius ve Tinca tinca da ektoparazit olan Argulus foliaceus u ara t rm lard r. Çal malar nda, may seylül aylar aras nda sözü edilen bal k türlerinde görülen bu parazitin öldürücü bir etkisinin olmad n belirtmi lerdir. Becer ve Kara (1998), Kovada Gölü nden yakalad klar 58 adet sazanda Caryophyllaeus laticeps, Ligula intestinalis ve Argulus foliaceus a rastlam lard r. Parazitlerin en s k bulundu u aylar n haziran ve temmuz oldu unu belirtmi lerdir. Aydo du vd. (2001), Dalyan Lagün ünde ya ayan sazanlar n metazoon parazitleri üzerine yapt klar çal mada toplam 43 bal kta Monogenea ya ait 1 tür (Dactylogyrus extensus), Crustacea ya ait 1 tür (Ergasilus sieboldi) ve Cestoda ya ait 1 tür (Caryophyllaeus laticeps) belirlemi lerdir. Bu çal mada parazit enfeksiyonunun yaz aylar nda yüksek oldu u tespit edilmi tir. Aydo du vd. (2003), znik Gölü nde ya ayan sazanlar n endo ve ektoparazitlerini ara t rm lard r. Çal malar nda Monogenea ya ait 1 tür ve Cestoda ya ait 2 tür tespit etmi lerdir. Tespit edilen Monogenea (Dactylogyrus extensus) yo unlu u ile su s cakl ve kona n vücut uzunlu u aras nda pozitif bir ili kinin oldu unu belirlemi lerdir. K r vd. (2005), I kl Baraj Gölü nde ya ayan turna bal n n endoparazitlerini belirlemek amac yla 160 adet örnek incelemi lerdir. Ara t rma neticesinde Bathybothrium rectangulum (Cestoda), Raphidascaris acus, Camallanus truncatus (Nematoda) ve Neoechinorhynchus rutili (Acanthocephala) türlerini tespit etmi lerdir. Ayn ayda yakalanan, ayn ya ta ve ayn cinsiyetteki örnekler üzerinde yap lan incelemeler sonucunda; parazitli

38 22 turna bal klar n n parazitsiz olanlar ndan boy yönünden %2.5, a rl k yönünden ise %7.6 oran nda daha az geli tiklerini belirtmi lerdir. Soylu (2005), Durusu (Terkos) Gölü nde ya ayan yay n bal n n metazoon parazitlerini incelemi ; Ancylodiscoides siluri, Ancylodiscoides vistulensis, Siluritaenia siluri, Diplostomum sp., Eustrongylides excisus ve Argulus foliaceus a rastlam t r. Koyuncu vd. (2006), Mersin Bölgesi nde bir akvaryum i letmesinde Poecilidae familyas na ait bal klarda görülen ani ölümlerin nedenini ortaya koymak amac yla 110 adet bal k incelemi ler, bunlardan 49 tanesinde parazit bulundu unu saptam lard r. nceleme sonucunda ölümlere neden olan etmenin Lernaea cyprinacea oldu unu tespit etmi lerdir. Kutlu vd. (2006), Karam k Gölü nde yapt klar çal mada toplam 71 adet sazanda 3 parazit türü tan mlam lard r. Bunlar; Monogenea dan Gyrodactylus elegans ve Dactylogyrus extensus, Cestoda dan Bothriocephalus acheilognathi dir. Dominant parazit türünü D. extensus olarak bulmu lard r. K r vd. (2007), Kovada Gölü nden yakalad klar 63 adet sazanda ektoparazit olarak Monogenea dan Dactylogyrus minutus a, endoparazit olarak Cestoda dan Bothriocephalus acheilognathi ve Caryophyllaeus laticeps e rastlam lard r. Aydo du vd. (2008), Gölba Baraj Gölü ndeki e rez bal klar n n helmint parazitlerini ara t rm lard r. Toplam 62 adet bal n 43 tanesinde 4 helmint türü bulmu lard r. Bunlar; Dactylogyrus sphyrna (Monogenea), Diplostomum sp. (Digenea), Caryophyllaeus laticeps (Cestoda) ve Contracaecum sp. (Nematoda) dir.

39 23 Yurtd nda yap lm çal malara bak ld nda kababurunun (Chondrostoma nasus) parazitleriyle ilgili birkaç çal maya rastlanm t r. Bunun d nda di er bal k türleriyle yap lm çe itli ara t rmalar bulunmaktad r. Conneely and Mc Carthy (1984), rlanda da turna bal klar nda yapt klar çal mada 10 adet parazite rastlam lard r. Bunlar; Diphyllobothrium sp. (Cestoda), Camallanus lacustris, Cucullanus truttae, Cystidicoloides tenuissima (Nematoda), Acanthocephalus lucii, A. clavula, Pomporhyncus laevis (Acanthocephala), Piscicola geometra (Hirudinea), Anodonta cygenea (Mollusca) ve Argulus foliaceus (Crustacea) dur. Dick and Poole (1985), Manitoba Quigly Gölü nde yapt klar çal mada turna bal nda Diphyllobothrium latum un pleroserkoidlerini tespit etmi lerdir. Dupont et al. (1986), kababurunun solungaçlar nda Dactylogyrus ergensi türünü kaydetmi lerdir. Lux (1989), sazanda Dactylogyrus anchoratus, D. vastator, D. extensus, Gyrodactylus shulmani, G. katherineri, G. stankovici, G. sprostonae, G. kheruleusis ve Bothriocephalus acheilognathi yi bulmu tur. Szalai and Dick (1991), Manitoba Dauphin Gölü nde ya ayan sar levreklerde 18 parazit türü tespit etmi lerdir. Bu parazit türlerinden en s k rastlanan Raphidascaris acus dur. Genç levreklerde R. acus un yo unlu u en yüksek iken, ya n ilerlemesiyle birlikte bu yo unluk dü mektedir. Pojmanska (1994), Polonya daki tatl sularda sazanlar incelemi ve Bothriocephalus acheilognathi ile Khawia sinensis i tespit etmi tir.

40 24 Galli et al. (2002), talya da tatl su bal klar n n deri ve solungaçlar nda Monogenea ya ait 16 tür tespit etmi lerdir. Havuz bal klar nda Dactylogyrus anchoratus, D. formosus ve D. vastator; sazanda Dactylogyrus extensus ve Gyrodactylus katherineri; inci bal nda Dactylogyrus alatus a rastlam lard r. Stojanovski et al. (2004), Makedonya da Chondrostoma nasus prespensis de Dactylogyrus elegantis ve D. vistulae türlerini bulmu lard r. Jirsa et al. (2008), Avusturya n n çe itli göllerinde 198 tane kababurun incelemi ler ve ba rsaklar nda Caryophyllaeus laticeps türünü kaydetmi lerdir.

41 25 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Ara t rman n Yap ld Tahtal Baraj Gölü nün Tan t m Tahtal Baraj Gölü, zmir in 40 km güneyinde, Gümüldür beldesinin 5 km do usunda, Tahtal Deresi üzerinde içme suyu amaçl kaya dolgu tipi bir barajd r y l nda yap m tamamlanan Tahtal Baraj Gölü 20 km² yüzey alan na sahiptir. Baraj n maksimum su toplama hacmi 306 milyon m³, nehrin taban yüksekli i m dir. Gölü besleyen ana dereler kuzey yönünden gelen a al ve Tahtal Dere leridir. Su alma yap s gölün güneybat yakas ndad r. zmir iline gönderilmek üzere gölden çekilen su, ar tma tesisine pompalanmaktad r. Bölge ço unlukla do u yönünden, zaman zaman da kuzey yönünden gelen y ll k ortalama h z 3 m/s olan rüzgarlara maruz kalmaktad r. Bölgede Akdeniz iklimi hakimdir ve en so uk ay olan ocak ay için ortalama su s cakl homojen ve 8 C iken, en s cak ay temmuzda yüzeyde 28 C, en derin yerde ise 14 C aras nda de i mektedir. Tahtal Baraj Gölü zmir içme suyunun büyük bir k sm n kar lamas aç s ndan büyük bir öneme sahiptir ( ekil 3.1.). Tahtal Baraj Gölü nde bulunan ba l ca bal k türleri; kababurun (Chondrostoma nasus L., 1758), sazan (Cyprinus carpio L., 1758) ve tatl su levre i (Perca fluviatilis L., 1758) dir.

42 26 ekil 3.1. Tahtal Baraj Gölü nün genel görünümü Materyal Temini Çal mada kullan lan kababurun (Chondrostoma nasus L., 1758) a ait 111 tane örnek tarihleri aras nda Tahtal Baraj Gölü nden temin edilmi tir. Bal klar gölün de i ik bölgelerinden, ayl k periyotlarla al nm t r. Gölden temin edilen örnekler Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü laboratuvar na canl olarak getirilmi tir. Burada her bal n total, çatal ve standart boylar ± 1 mm hatal ölçme tahtas nda, a rl klar ise hassas terazide ölçülerek bal kla ilgili bilgilerin bulundu u forma kaydedilmi tir.

43 Bal klar n Ya Tayini Ya tayini için her bal ktan yakla k 10 kadar pul pensle al nm t r. Pullar her bal k için ayr zarfa koyularak daha sonra incelemek üzere numaraland r lm t r. Ya tayini yap laca zaman pullar %3 lük NaOH çözeltisinde 18 saat bekletilmi, daha sonra %70 lik etil alkolde ince uçlu bir f rça yard m yla temizlenmi tir. %96 l k etil alkolde 10 dakika bekletildikten sonra, ksilole al nm ve 7 dakika bekletilmi tir. Bütün bu i lemlerden sonra pullar iki lam aras na yerle tirilmi ve binoküler mikroskopta ya tayinleri yap lm t r Parazitlerin Aranmas Ektoparazitlerin aranmas için bal k temiz bir küvet içerisine yat r larak gözle, büyüteçle ve stereo mikroskopla vücudu d tan incelenmi tir. Bal klar n deri ve yüzgeçlerine bak ld ktan sonra solungaçlar n genel gözlemi yap lm t r. Solungaç yaylar n n ba lant yerleri kesilerek ç kar lm t r. Bu solungaçlar içerisinde fizyolojik su bulunan petri kaplar na al narak incelenmi tir. Ektoparazit aranmas tamamland ktan sonra endoparazitlerin incelenmesi için disseksiyon i lemine geçilmi tir. Bal n kar n k sm anüsten ba layarak operkuluma kadar sivri uçlu keskin bir makasla kesilmi tir. Önce gonadlar na bak larak cinsiyeti tayin edilmi tir. Daha sonra sindirim borusu, içinde fizyolojik su bulunan petri kab na al nm ve makas yard m yla boyuna kesilerek aç lm t r. Binoküler mikroskop alt nda incelenerek görülebilen parazitler f rça veya pens yard m yla al nm t r.

44 Parazitlerin Tesbiti ve Boyanmas Monogenea n n Tesbiti ve Boyanmas Solungaçlarda rastlanan parazitler, i ne yard m yla bulunduklar yerlerden ayr larak serbest kalmalar sa lanm t r. Monogenea örnekleri için 1:1 oran nda pikrik asit ve gliserin solüsyonu kullan lm t r. Son olarak haz rlanan preparatlar t rnak cilas ile sabitle tirilmi tir Nematoda n n Tesbiti ve Boyanmas Nematoda örnekleri, %70 lik etil alkolde öldürüldükten sonra gliserin-jel içerisinde haz r preparat haline getirilmi tir Crustacea n n Tesbiti ve Boyanmas Bunlar da %70 lik etil alkol içerisinde tespit edilerek, gliserin-jel ile haz r preparat haline getirilmi tir Parazitlerin Te hisi ve De erlendirilmesi Parazitlerin te hisinde Bykhovskaya-Pavlovskaya et al. (1964), Markevich (1951), Moravec (1994) ten yararlan lm t r. De i ik büyütmelerle parazitlerin foto raflar çekilmi tir. Foto raflar n çekiminde Leica DM4000B ara t rma mikroskobu ve Olympus DP71 digital kamera kullan lm t r.

45 29 4. BULGULAR 4.1. Kababurunda Tespit Edilen Parazitler Temmuz 2007-Haziran 2008 tarihleri aras nda Tahtal Baraj Gölü nde yap lan bu çal mada kababurunda hem ekto hem de endoparazite rastlanm t r. Ektoparazit olarak Monogenea dan Dactylogyrus sp. ve Crustacea dan Lernaea cyprinacea; endoparazit olarak Nematoda dan Contracaecum sp. larvas bulunmu tur Dactylogyrus sp. ye Ait Bulgular Dactylogyrus sp. nin sistematikteki yeri a a daki gibidir (Bykhovskaya- Pavlovskaya et al., 1964). Phylum : Platyhelminthes Classis : Monogenoidea Subclassis: Polyonchoinea Ordo : Dactylogyridea Familia : Dactylogyridae Genus : Dactylogyrus (Diesing, 1850) Vücut dorsoventral yass la m t r. Anterior tarafta öne do ru 4 ç k nt ve 2 çift göz noktas vard r ( ekil 4.1.). Posterior uçta yer alan haptörün (tutkaç) orta k sm nda 2 büyük median (orta) kanca ve yan k s mlar nda 14 küçük marjinal kanca bulunur. Orta kancalar aras nda, kancalar birbirine ba layan transversal dorsal ba lant çubu u yer al r. Dorsal ba lant çubu u genellikle k sa ve yass la m t r. Birçok tür ventral ya da tamamlay c ba lant çubu u ad verilen kitinli bir yap ya sahiptir. Orta kancalar n yap ve büyüklü ü türlerin te hisinde önemlidir. Ayn zamanda di i ve erkek üreme sistemlerinin kitinli elemanlar n n