ÖĞRENME ALANI : MADDE VE DEĞĐŞĐM ÜNĐTE 4 : MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ (MEB)

Transkript

1 ÖĞRENME ALANI : MADDE VE DEĞĐŞĐM ÜNĐTE 4 : MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ (MEB) A- ELEMENTLER VE SEMBOLLERĐ (4 SAAT) 1- Maddelerin Sınıflandırılması 2- Elementler 3- Elementlerin Özellikleri 4- Element Çeşitleri 5- Elementlerin Sembolleri 6- Sembol ve Formülün Kullanılması 7- Elementlerin Kullanım Alanları ve Özellikleri 8- Doğada Kullanılan Elementlerin Benzerliği 1

2 ÜNĐTE 4: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ A- ELEMENTLER VE SEMBOLLERĐ : 1- Maddelerin Sınıflandırılması : Boşlukta yer kaplayan, hacmi, kütlesi ve eylemsizliği olan her şeye madde denir. Maddenin şekil almış haline cisim denir. Her cisim maddedir fakat her madde cisim değildir. Maddelerin özelliklerini taşıyan en küçük birim taneciktir ve bu tanecikler ya atomlar ya da moleküllerdir. Maddeler kimyasal özelliklerine göre saf maddeler ve karışımlar olarak iki grupta incelenirler. Elementler ve bileşikler saf maddelerdir. Bütün maddeler atom denilen yapı birimlerinden oluşur. Aynı cins atomlardan oluşan saf maddelere element denir. Đki ya da daha fazla çeşitte element atomundan oluşan yeni ve saf maddeye bileşik denir. Aynı cins ya da farklı cins atomların bir araya gelerek oluşturduğu atom gruplarına molekül denir. Aynı cins atomların molekülleri elementleri, farklı cins atomların molekülleri bileşikleri oluşturur. 2- Elementler : Aynı cins atomlardan oluşan, fiziksel ya da kimyasal yollarla kendinden daha basit ve farklı maddelere ayrılamayan saf maddelere element denir. Bir elementi oluşturan bütün atomların büyüklükleri ve atomların arasındaki uzaklık aynıdır. Fakat bir elementin atomları ile başka bir elementin atomlarının büyüklükleri ve atomların arasındaki uzaklıkları farklıdır. Aynı elementten yapılan farklı maddeler de aynı cins atomlardan oluşurlar. Elementi oluşturan atomların birbirine olan uzaklığı elementin katı, sıvı ve gaz haline göre değişebilir. Canlı ve cansız varlıkların tamamı elementlerden oluşurlar. 3- Elementlerin 1- En küçük yapı birimleri atomlardır. 2- Aynı cins atomlardan oluşurlar. 3- Kendinden daha basit ve farklı maddelere ayrılamazlar. 4- Saf maddelerdir. 5- Sembollerle gösterilirler. 4- Element Çeşitleri : a) Atomik Yapıdaki Elementler : Bazı elementleri oluşturan aynı cins atomlar doğada tek başlarına bulunurlar. Böyle atomlara sahip elementlere atomik yapılı elementler denir. Atomik yapılı elementlerin en küçük taneciği atomlardır. Örnek: Demir, bakır, alüminyum, çinko, kurşun, altın gibi elementler atomik yapılıdır. Demir Atomu Bakır Atomu Demir Elementi Bakır Elementi 2

3 b) Moleküler Yapıdaki Elementler : Bazı elementleri oluşturan aynı cins atomlar doğada tek başlarına bulunmayıp ikili veya daha fazla sayıda atomdan oluşan karmaşık yapılı gruplar halinde bulunurlar. Böyle atomlara sahip elementlere moleküler yapılı elementler denir. Moleküler yapılı elementlerin en küçük taneciği moleküllerdir. Örnek: Hidrojen, oksijen, iyot, karbon, fosfor, kükürt, azot gibi elementler moleküler yapılıdır. Hidrojen Molekülü Hidrojen Atomu Hidrojen Elementi Oksijen Molekülü Oksijen Atomu Oksijen Elementi 5- Elementlerin Sembolleri : Günümüzde bilinen 117 (kesinleşen 112) element vardır. Bu elementlerin 92 tanesi doğada bulunurken geri kalanı da laboratuarlarda elde edilen yapay elementlerdir. Elementler sembollerle gösterilir ve her elementin kendine özgü sembolü vardır. Element sembolü yazılırken; Sembol tek harfli ise büyük harfle yazılır. Sembol iki veya üç harfli ise ilk harf daima büyük, diğer harfler küçük yazılır. Elementlerin sembollerle gösterilmesinin nedeni, bütün Dünya da ortak bir bilim dili oluşturmak, bilimsel iletişimi ve yazımlarını kolaylaştırmaktır. Elementlerin bütün Dünya da kullanılan sembolleri aynı olmasına rağmen isimleri dillere göre farklıdır. Element isimleri belirlenirken, elementler ilk bulunduklarında bir kısmına elementlerin özelliklerini belirten isim (Hidrojen elementine; Latincede su üreten anlamına gelen hydro genes, Oksijen elementine; Latincede asit yapan anlamına gelen oxygenium, Fosfor elementine; Latincede ışık veren phosphorus, Bor elementine; Latincede akıcı anlamına gelen boraks, Helyum elementine; Yunancada Güneş anlamına gelen helios), bir kısmına elementi bulan bilim adamının ismi (Albert Einstein Aynştaynyum Es, Dimitri Mendelev Mendelevyum Md, Rutherford Rutherfordiyum Rf, Andre Marie Curi Küriyum Cm), bir kısmına gezegen ve yıldızların isimleri (Neptün Neptünyum Np, Plüton Plütunyum Pu, Uranüs Uranyum U), bir kısmına da çeşitli kıta, şehir ve ülke isimleri (Avrupa Europyum Eu, Amerika Amerikyum Am, Kaliforniya Kaliforniyum Cf, Fransa Fransiyum Fr) verilmiştir. Elementlerin sembolleri belirlenirken, elementlerin Latince isimlerinin ilk veya ilk iki (üç) harfi kullanılmıştır. 1A 8A H 1 Li 3 Na 11 K 19 2A Be 4 Mg 12 Ca 20 Ba 56 Ra 88 3B 4B 5B 6B 7B 8B 8B 8B 1B 2B La 57 Ac 89 Cr 24 Fe 26 Co 27 Ni 28 Pt 78 Cu 29 Ag 47 Au 79 Zn 30 Hg 80 Cn 112 3A 4A 5A 6A 7A B 5 Al 13 C 6 Si 14 Sn 50 Pb 82 N 7 P 15 O 8 S 16 Se 34 F 9 Cl 17 Br 35 I 53 He 2 Ne 10 Ar 18 Kr 36 Xe 54 Rn 86 Uuo 118 Th 90 U 92 3

4 Periyodik Çizelgedeki Đlk 20 Element Yaygın Kullanılan Elementler 1 Yaygın Kullanılan Elementler 2 Element No Elementin Türkçe Adı Elementin Latince Adı (*) 1 Hidrojen Hydro genes H 2 Helyum Helios He 3 Lityum Lithium Li 4 Berilyum Berylium Be 5 Bor Borium B 6 Karbon Carboneum C 7 Azot Nitrogenium N 8 Oksijen Oxygenium O 9 Flor Fluorum F 10 Neon Neon Ne 11 Sodyum Natrium Na 12 Magnezyum Magnesium Mg 13 Alüminyum Aluminium Al 14 Silisyum Silicium Si 15 Fosfor Phosphorus P 16 Kükürt Sulphurium S 17 Klor Chlorium Cl 18 Argon Argon Ar 19 Potasyum Kalium K Elementin Sembolü 20 Kalsiyum Calcium Ca 24 Krom Chromium Cr 26 Demir Ferrum Fe 27 Kobalt Cobalt Co 28 Nikel Niccolum Ni 29 Bakır Cuprum Cu 30 Çinko Zincum Zn 47 Gümüş Argentum Ag 50 Kalay Stannum Sn 53 Đyot Iodium I 79 Altın Aurum Au 80 Cıva Hydrogyrum Hg 82 Kurşun Plumbum Pb 34 Selenyum Selenium Se 35 Brom Bromine Br 36 Kripton Krypton Kr 54 Ksenon Xenon Xe 56 Baryum Barium Ba 57 Lantan Lanthanum La 78 Platin Platinum Pt 86 Radon Radon Rn 88 Radyum Radium Ra 89 Aktinyum Actinium Ac 90 Toryum Thorium Th 92 Uranyum Uranium U 112 Kopernikyum Copernicium Cn 118 Ununoktiyum Ununoktiyum Uuo 4

5 6- Sembol ve Formülün Kullanılması : Elementler, atomik ve moleküler yapılı elementler olarak iki grupta incelenir. Atomik yapılı elementlerin en küçük yapı birimi atom, moleküler yapılı elementlerin de en küçük yapı birimi moleküldür. Elementler sembollerle gösterilir. Elementin sembolüne bakıldığında o elementin atomik yapılı mı yoksa moleküler yapılı mı olduğu anlaşılamaz. Bu nedenle moleküler yapılı elementleri oluşturan moleküllerin kaç tane atomdan oluştuğunun belirtilmesi için bu elementler formüllerle gösterilirler. Bileşiklerin en küçük yapı birimi moleküllerdir. Bileşiği oluşturan moleküllerde hangi atomdan ve kaç tane bulunduğunun belirtilmesi için bileşikler formüllerle gösterilir. Sembolle gösterimde tek bir atom, formülle gösterimde en az iki atomun bulunması gerekir. ÖRNEKLER : 1- Aşağıdaki elementlerden sembol ve formülle gösterilenleri belirleyin. Elementin Adı Sembolü Formülü Oksijen Elementi Hidrojen Elementi Đyot Elementi Demir Elementi Kalsiyum Elementi 2- Aşağıdaki isimleri ve formülleri verilen bileşiklerde hangi elementten kaç tane bulunduğunu belirleyin. Bileşiğin Adı Formülü Bileşikte Bulunan Elementler Su H 2 O Sodyum Klorür NaCl Karbon Mono Oksit CO Karbon Di Oksit CO 2 Hidrojen Klorür HCl Hidrojen Đyodür HI Sodyum Nitrat NaNO 3 Kalsiyum Karbonat CaCO 3 Sülfürik Asit H 2 SO 4 Kükürt Di Oksit SO 2 Karbonat CO 3 Azot Mono Oksit NO Azot Di Oksit NO 2 Sülfat SO 4 Fosfat PO 4 Nitrat NO 3 Bakır Sülfat CuSO 4 Amonyak NH 3 Sodyum Sülfat Na 2 SO 4 Amonyum NH 4 Hidroksit OH Amonyum Nitrat NH 4 NO 3 5

6 7- Elementlerin Kullanım Alanları ve 1- Hidrojen (H) : Bilinen renksiz, en hafif ve yanıcı gazdır. Evrende en çok bulunan elementtir. (Evrendeki madde miktarının % 90 ından fazlasını oluşturur.). Suyun, havanın, canlıların ve petrol gibi birçok maddenin yapısında bulunur. Hidrojen balonlarının şişirilmesinde, petrolün işlenmesinde, kaynak yapımında ve roketlerde yakıt olarak kullanılır. (*) Ayçiçeği, mısırözü gibi bitkisel yağlardan (içlerine hidrojen eklenerek katılaştırılır ve) margarin elde edilmesini sağlar. (*) Güneş ve diğer yıldızlar, hidrojeni yayarak enerji sağlar. (*) Katı ve sıvı yağlar ile amonyak ve hidroklorik asit elde edilmesinde kullanılır. (*) Gelecekte temiz bir enerji kaynağı olarak kullanılması için çalışmalar yapılmaktadır. Tarihi (*) : (*) Đlk olarak 1776 yılında Henry Cavendish tarafından keşfedilmiştir. (*) Hidrojen ismi ise Antoine Lavoisier tarafından verilmiştir. 2- Helyum (He) : Renksiz ve kokusuz bir gazdır. Hidrojenden sonra en hafif gazdır (ikinci elementtir). Yanıcı ve parlayıcı değildir. Atmosferde çok az miktarda ancak evrende hidrojenden sonra en çok bulunur. Güneş te ve diğer yıldızlarda bol miktarda bulunur. (*) Tüm elementler arasında, kaynama noktası en düşük olan elementtir. Zeplin ve balon gibi hava taşıtlarının şişirilmesinde (havadan daha hafif ve yanmaz gaz olması nedeniyle), roket yakıtlarının sıkıştırılmasında, kaynakçılıkta, derin dalış tüplerinde (titanyum ve zirkonyum maddelerinin elde edilmesinde) kullanılır. (*) 1868 yılında Fransız Pierre Janssen ve Đngiliz Norman Lockyer birbirinden bağımsız olarak helyumu keşfetmişlerdir. (*) 1908 yılında Heike Kamerlingh Onnes ilk sıvı helyumu elde etmiştir. 3- Lityum (Li) : Yumuşak, gümüşümsü beyaz metalik renkte bulunan katı bir elementtir. Đlaçlarda, pil üretiminde, seramik ve cam yapımında kullanılır. Nükleer santrallerde soğutma amaçlı, roketlerde itici kuvvet sağlamada kullanılır. (*) Đlk olarak 1817 yılında Johann Arvedson tarafından keşfedilmiştir. 4- Berilyum (Be) : Gri renkli katıdır. Yeryüzünde en az bulunan elementlerden biridir. (Zümrüt ve akuamarin gibi değerli taşların yapısında bulunur.). Oluşturduğu bileşikler zehirlidir. Hafifliği, sağlamlığı, esnekliği, ısıyı emebilme ve yüksek sıcaklıklara dayanabilme özelliği sayesinde hava ve uzay araçlarının yapımında, iletişim uydularında, nükleer santrallerde elektrik ve ısı iletkeni olarak kullanılır. (*) Hafif ve esnek olmasından dolayı bilgisayar parçalarının yapımında (ve inşaat sektöründe) kullanılır. (*) 1828 yılında birbirlerinden bağımsız olarak Friedrich Wöhler ve Antony Bussy tarafından elde edilmiştir. 6

7 5- Bor (B) : Oda koşullarında katı halde bulunur. Yeryüzünde çok az bulunur. (Toprakta, kayaçlarda, deniz suyunda ve tatlı sularda bulunur.). Isıya dayanıklı renkli cam, seramik, sabun, deterjan, boya ve kağıt üretimi ile roket yakıtlarında (ateşleyici olarak) kullanılır. (*) Sabun ve deterjan yapımında, lehim imalatında, fotoğrafçılıkta, kağıt sanayinde, tarım ilaçlarının yapımında, kurşun geçirmez yelek yapımında kullanılır. (*) 1808 yılında Humphry Davy, Gay Lussac ve Thenard tarafından ilk defa elde edilmiştir. 6- Karbon (C) : Yeryüzünde kömür, petrol, doğal gaz, elmas, grafit gibi maddelerin ve canlıların yapısında bulunup canlılar açısından çok önemlidir. Saf haldeyken karbon, elmas, grafit, is, kömür gibi (4 tane allotropu vardır) birçok çeşitli maddelerde bulunur. Grafitin yapısı siyah, elmasın yapısı ise renksiz bir katıdır. En fazla bileşik oluşturan elementtir. Mürekkep, boya, paket lastiği ve kurşun kalem ucu üretiminde, sıvı yağların sudan arındırılmasında, demirin işlenmesinde, çelik yapımında, lastiklerin renklendirilmesinde, plastik sanayisinde kullanılır. 7- Azot (N) : Renksiz ve kokusuz bir gazdır. Atmosferde en çok bulunan gazdır ve atmosferin % 78 ini oluşturur. Canlılar için gerekli temel elementlerden biridir. En yaygın olarak amonyak üretiminde, soğutucularda ve buzdolaplarında soğutma amacıyla (buzdolapları ve çeşitli soğutucularda besinlerin saklanmasında), uçak lastiklerinin şişirilmesinde, gübre, boya ve patlayıcı üretiminde kullanılır. (*) Đlk olarak 1772 yılında Daniel Rutherford tarafından keşfedildi. 8- Oksijen (O) : Renksiz, kokusuz ve yakıcı bir gazdır. Canlıların yaşaması için gerekli temel elementtir. Doğada (hava, toprak ve suda) en çok bulunan elementlerden biridir. Atmosferde % 21 oranında oksijen gazı bulunmaktadır. Bitki ve hayvanların solunum olaylarında kullanılır. Dalgıçların, hastaların ve astronotların solunum yapmaları için kullandıkları oksijen tüplerinde kullanılır. (Hastanelerde, solunum rahatsızlıkları gösteren hastaların tedavisinde kullanılır.). Çelik üretiminde, kaynak yapımında, demir ve çelik gibi malzemelerin kesilmesinde (oksijen kaynağı) suyun saflaştırılmasında, beton elde edilmesinde kullanılır. (*) Đlk olarak 1774 yılında Joseph Priestley ve Carl Wilhelm Scheele tarafından keşfedilmiştir. (*) 1781 yılında Lavosier, oksijenin havada bulunan ve yanmaya etki eden bir madde olduğunu keşfetmiştir. 7

8 9- Flor (F) : Açık sarı renkli zehirli bir gazdır. En çok tepkimeye giren elementtir. Suda, toprakta ve canlıların yapısında bulunur. (*) Kloroflorokarbon gazları ozon tabakasına zarar verdiği için kullanımı sınırlandırılmaya çalışılmaktadır. Diş macunları ve deodorantların yapımında kullanılır. Buzdolabı ve klimaların soğutma sisteminin çalışmasında kullanılır. Đçme sularının mikroplardan arındırılmasında, aydınlatma ampullerinin camları üzerine yazı yazılmasında, havalandırma ve soğutma aletlerinde kullanılır. (*) Đlk defa 1886 yılında Henri Moissan tarafından elde edilmiştir. 10- Neon (Ne) : Renksiz ve kokusuz bir gazdır. Herhangi bir elementle tepkimeye girmez. Doğada bileşik hâlinde bulunmaz, saf hâlde bulunur. Atmosferde çok az bulunur. Yer altından çıkan doğal gazlarda bulunur. Renkli reklam panolarının aydınlatılmasında, paratonerlerde ve televizyon tüplerinde kullanılır. (*) Yüksek voltaj tüplerinde, paratonerlerde, helyum ile birlikte gaz lazerlerinin yapımında kullanılır. (*) 1898 yılında William Ramsay ve Morris Travers tarafından keşfedilmiştir. 11- Sodyum (Na) : Yumuşak, kaygan bir metal olup gümüşümsü beyaz renkli bir katıdır. Yeryüzünde en çok bulunan elementlerden biridir. Doğada en çok sofra tuzunun (sodyum klorürün) yapısında bulunur. Denizlerde ve canlıların yapısında bulunur. Kağıt, gıda, tekstil, kimya, sabun (kolay erimesini önlemek için), pil, cam ve metal gibi bir çok endüstriyel alanda kullanılır. (*) Dökme metallerin saflaştırılmasında, eczacılıkta, sokak aydınlatmalarında, tarımda, fotoğrafçılıkta kullanılır. (*) Đlk olarak 1877 yılında Humphrey Davy tarafından elde edilmiştir. 12- Magnezyum (Mg) : Gümüşümsü beyaz renkli katı bir metaldir. Yeryüzünde en yaygın bulunan elementlerden biridir. Canlıların yapısında ve deniz suyunda bol miktarda yer alır. Kurutulmuş meyvelerde (yeşil bitkilerde klorofilin yapısında) bulunur. Hafif bir metal olduğu için uçak ve füze yapımında kullanılır. Eski fotoğraf makinelerinin gövde ve flaş kaplamalarında, işaret fişeklerinde kullanılır. (*) Eczacılıkta çeşitli ilaçların, dökme demirin, şömine tuğlalarının, aydınlatma ampullerinin, renk maddelerinin, renk filtrelerinin yapımında kullanılır. (*) 1755 yılında Đngiltereli Joseph Black tarafından ilk olarak keşfedilmiştir. 8

9 13- Alüminyum (Al) : Yumuşak ve hafif bir metal olup mat, gümüşümsü renkli bir katıdır. Yeryüzünde çok miktarda bulunur. Kayaç ve minerallerin yapısında bulunur. Mutfak araç gereçlerinin, dekorasyon malzemelerinin, elektrik kablolarının, CD lerin ve içecek kutularının yapımında, teleskop aynalarının kaplanmasında kullanılır. Hafif ve güçlü yapısı nedeniyle otomobil, uçak, roket, bisiklet gibi taşıtların gövdelerinin ve elektrik iletim hatlarının yapımında kullanılır. (*) 1827 yılında Wohler tarafından bulunmuştur. 14- Silisyum (Si) : Koyu gri renkli bir katıdır. Yeryüzünde en fazla bulunan elementlerden biridir. Kumda, kilde, bazı omurgasızların dış iskeletinde, insan iskeletinin ve bitkilerin yapısında bulunur. Beton ve tuğla gibi yapı malzemelerinin, camın, (emaye, çanak ve çömleğin, elektronik mikroçiplerin) yapımında kullanılır. (*) Đlk keşfi 1824 yılında Berzelius tarafından gerçekleştirilmiştir. 15- Fosfor (P) : Renksiz, beyaz, kırmızı ve siyah renklerinde bulunabilen katı haldeki elementtir. Zehirli bir elementtir. Kayaçlarda, hayvanların kemiklerinde ve atıklarında bulunur. Canlıların sinir ve kemik dokularında görevlidir. Suni gübre yapımında, suların yumuşatılmasında (suda bulunan kalsiyum ve magnezyum iyonlarının uzaklaştırılmasında), deterjan, kibrit, diş macunu yapımında kullanılır. Yanıcı olması sebebiyle havai fişek, kibrit ve patlayıcı madde üretiminde kullanılır. Karanlıkta parlama özelliğine sahiptir. (*) Đlk olarak 1669 yılında Hennig Brand tarafından keşfedildi. 16- Kükürt (S) : Sarı renkli tatsız, kokusuz bir maddedir. Oda koşullarında katı halde bulunur. Isı ve elektriği iyi iletemez. Canlılar için önemli bir elementtir. Genellikle yanardağ ve sıcak su kaynaklarının yakınlarında bulunur. Barut, pil, kauçuk ve sülfürik asit yapımında, kuru meyvelerde mikrop öldürücü olarak kullanılır. (*) Antik çağda bilinen dokuz elementten biriydi. Kükürdün kimyasal bir element olduğunu 1777 de Lavoisier ortaya attı yılında Gay Lussac ile Thenard tarafından deneysel olarak doğrulandı. 9

10 17- Klor (Cl) : Sarı yeşil renkli zehirli bir gazdır. Doğada en çok sofra tuzunun ve deniz suyunun yapısında bulunur. Đçme sularını arıtmada ve yüzme havuzu sularını temizlemede mikrop öldürücü olarak kullanılır. Kâğıt, boya, tekstil, pet rol ürünleri ile çeşitli böcek öldürücülerin ve ilaçların yapımında kullanılır. Beyazlatıcı olarak da yararlanılır. (*) Đlk olarak 1774 yılında Carl Wilhelm Scheele tarafından keşfedildi yılında ise Humphry Davy tarafından bugünkü ismi verildi. 18- Argon (Ar) : Kokusuz ve renksiz bir gazdır. Ampullerde, flüoresan tüplerinde, kesim ve kaynak işlemlerinde (argon kaynağı) kullanılır. (*) 1785 yılında havada argon olduğu ilk defa Henry Cavendish tarafından iddia edilmiş ve 1894 yılında Lord Rayleigh ve William Ramsay tarafından keşfedilmiş. 19- Potasyum (K) : Gümüşümsü beyaz renkli bir katıdır. Yeryüzünde en çok bulunan elementlerden biridir. Deniz suyunda, toprakta ve canlıların yapısında bulunur. Bitkilerin gelişimi için çok önemlidir. Sıvı deterjan, gübre, barut, cam ve lens yapımında kullanılır. Gübre, kabartma tozu, sabun, sıvı deterjan, cam, seramik üretiminde, barut ve lens yapımında kullanır. (*) Đlk olarak 1807 yılında Humphrey Davy tarafından elde edilmiştir. 20- Kalsiyum (Ca) : Gümüş gibi parlak ve beyaz renkli bir katıdır. Canlıların kemik, diş ve kabuk gibi yapılarında bulunur. Yeryüzünde en yaygın bulunan elementlerden biridir. Doğada bileşik hâlinde bulunur; saf hâlde bulunmaz. Kireçtaşının ve canlıların yapısında bulunur. Çimento, alçı, kireç, tebeşir gibi maddeler ile diş macunlarının yapımında kullanılır. (*) Đlk olarak 1808 yılında Berzelius ve Pontin tarafından, daha sonra saf olarak ilk defa Humphry Davy tarafından elde edilmiştir. 10

11 24- Krom (Cr) : Zümrüt, yakut gibi değerli taşların yapısında ve kayaçlarda bulunur. Yakuta kırmızı, zümrüte yeşil rengini verir. Yer fıstığı, yumurta sarısı, peynir ve üzüm suyunda bulunur. Canlıların yapısında az miktarda bulunur. Bileşiklerinde farklı renkler aldığı için boya ham maddesi yapımında, seramik üretiminde kullanılır. Çeliğin sertliğini ve dayanıklılığını arttırmada, paslanmaz çelik üretiminde ve çeşitli alaşımların üretilmesinde kullanılır. Paslanmayı önleyici özelliğinden dolayı uçak ve gemi sanayisinde, otomobil parçalarında ve kesici aletlerde (korozyon önleyici) kaplama olarak kullanılır. Zırhlı araç yapımında kullanılır. (*) Đlk olarak 1797 yılında keşfedilmiştir. 27- Kobalt (Co) : Sert, gümüşümsü beyaz renkli katıdır. Doğada yaygın bulunmakla birlikte yer kabuğunun çok az kısmını (%0,001 ini) oluşturur. Doğal sularda, okyanus tabanlarındaki yumruklarda, toprakta, bitkilerde ve hayvanlarda az miktarda kobalta rastlanır. Porselen ve cam sanayisinde Đki ya da fazla bileşenli toz metallerin yapıştırılmasında ve kesici takımlarda kullanılır. Kobalt birleşikleri ayna sırlarına ve seramiklere mavi renk kazandırmakta kullanılır. Özel alaşımların, kalıcı mıknatısların yapımında kullanılır. Dişçilikte ve kemik cerrahisinde kullanılan alaşımların hazırlanmasında yararlanılır yılında Georg Brandt tarafından keşfedilmiş metal element. 28- Nikel (Ni) : Gümüşümsü parlak renkli bir katıdır. Arabaların kaplamalarında, musluklarda ve paslanmaz çelik tencere yapımında nikel kullanılır. Madenî paraların, zırh kaplamalarının yapımında kullanılır. (*) Đlk olarak 1751 yılında Axel Fredric Cronstedt tarafından keşfedilmiştir. 29- Bakır (Cu) : Turuncu renkli yumuşak bir katıdır. Doğada çoğunlukla bileşik halinde kayaçlarda, toprakta, tatlı sularda ve canlıların yapısında bulunur. Nikel ve alüminyumla birlikte madenî para yapımında da kullanılır. Đyi bir iletken olduğu için elektrik kablolarının yapımında kullanılır. Mutfak, süs eşyası ve bronz heykelcilik yapımında kullanılır. (*) Tarihte ilk defa yıl kadar önce Kıbrıs ta rastlanmıştır. 11

12 30- Çinko (Zn) : Mavimsi, açık gri renkte, kırılgan bir katıdır. Doğada bileşik halinde bulunur, saf halde bulunmaz. Yerkabuğunda çok miktarda bulunan elementlerden biridir. Toprakta ve canlıların yapısında bulunur. Mutfak eşyalarının ve pilin yapımında, çatıların kaplanmasında, matbaacılıkta ve ilaç üretiminde kullanılır. Otomobil, elektrik endüstrisi ve çeşitli metallerin kaplanmasında (demiri paslanmadan korumak amacıyla kaplama malzemesi olarak) kullanılır. (*) Đlk olarak 1746 yılında Andreas Maggart tarafından keşfedilmiştir. 47- Gümüş (Ag) : Parlak, beyaz renkli bir katıdır. Yeryüzünde çok az miktarda bulunur, değerli bir elementtir. Para, pil, ayna, diş dolgusu, takı ve fotoğraf makinesi üretiminde kullanılır. (En geniş kullanım alanı kuyumculuk ve gümüş işçiliğidir. Elektrik ve ısı iletkenliği yüksek olduğu için ileri teknoloji ürünü cihazlarda elektrik bağlantısında kullanılır.). (*) Keşfi tam olarak bilinmemekle birlikte altın ve bakır elementlerinden sonra keşfedilmiştir. Gümüşün MÖ 2500 yıllarında Çinliler ve Persler tarafından kullanıldığı belirtilmiştir. 50- Kalay (Sn) : Gümüşümsü parlak renkli bir katıdır. Paslanmaya karşı dirençli olduğu için mutfak eşyası yapımında ve diğer metallerin (çelik konserve kutularının) kaplanmasında, lehim üretiminde kullanılır. (*) MÖ 3000 yıllardan beri kullanılan bir elementtir. 53- Đyot (I) : Parlak, menekşe siyah renkli kırılgan bir katıdır. Zehirli bir elementtir. Doğada bileşik hâlinde bulunur; saf hâlde bulunmaz. Deniz ürünlerinde ve iyotlu sofra tuzlarında bol miktarda bulunur. Yerkabuğunda çok az miktarda bulunur. (Toprakta ve deniz suyunda bulunur.). Canlıların yapısında az miktarda yer alır. Tentürdiyot üretiminde (mikrop öldürücü olduğu için, fotoğrafçılık, tıp ve eczacılıkta kullanılır. (*) Đlk kez Bernard Courtois tarafından 1811 yılında keşfedilmiştir. 56- Demir (Fe) : Grimsi parlak renkli bir katıdır. Yeryüzünde en çok bulunan elementlerden biridir. Element halindeki saf demir dövülebilir, ince tel ve levha haline getirilebilir. Marul, ıspanak ve pekmez gibi besinlerin yapısında bulunur. Saf demir veya demir bileşikleri endüstride (otomobil, gemi, bina), çelik üretiminde, inşaat malzemesi ile günlük hayatta kullanılan bazı eşyaların yapımında kullanılır. Canlıların yaşamı için son derece önemlidir ve canlı yapısında yer alır. Kana kırmızı rengi veren, oksijen ve karbondioksiti taşıyan hemoglobinin yapısına katılır. (*) Demir metalinin keşfi tam olarak bilinmemektedir. 12

13 79- Altın (Au) : Yumuşak, parlak sarı renkli bir katıdır. Yeryüzünde çok az miktarda bulunur, değerli bir elementtir. Herhangi bir elementle tepkimeye girmez. (*) Kayaçlarda, okyanus diplerinde ve akarsu yataklarında bulunur. Kuyumculukta, süs eşyası yapımında (dekorasyonda), dişçilikte kullanılır. Zararlı ışınları yansıttığı için uzay araçlarının camlarını kaplamak için kullanılır. Kolay işlenebildiği ve elektrik iletkenliği yüksek olduğu için (ileri teknoloji ürünlerinin üretilmesi için) elektronik endüstrisinde kullanır. (*) Tarihte bilinen kayıtlara göre Mısır hükümdarları zamanında MÖ 3200 yıllarında, altın darphanelerde eşit boyda çubuklar halinde çekilerek para olarak kullanıldı. 80- Cıva (Hg) : Gümüşümsü gri renkli bir sıvıdır. Zehirli bir elementtir. Yeryüzünde çok az miktarda (havada, suda ve toprakta) bulunur. Cıva çok uçucu bir element olduğu için oda sıcaklığında kolayca buharlaşabilir. Solunması veya vücuda girmesi zehirlenmelere neden olur. (*) Herhangi bir yüzeye cıva döküldüğü zaman üzerine toz kükürt dökülmelidir. Diş dolgusu (amalgam), termometre, barometre ve pil yapımında kullanılır. 82- Kurşun (Pb) : Mavimsi beyaz renkte bulunan bir katıdır. Yumuşak, ağır, zehirleyici, kolay dövülebilen bir maddedir. Ses titreşimlerini emici özelliğinden dolayı ses yalıtımında ve akü yapımında kullanılmaktadır. Radyasyonu emebilme özelliği nedeniyle nükleer atıkların saklanmasında kullanılır. (Nükleer santrallerde ve röntgen cihazlarında çalışanların radyasyondan korunması için kurşundan yapılan kıyafetler kullanırlar.). Kurşun bileşikleri boyaların yapısına katılır. (Sağlık açısından olumsuz etkileri sebebiyle bu alandaki kullanımı azaltılmıştır.). (*) Keşfi tam olarak bilinmemektedir. 8- Doğada Kullanılan Elementlerin Benzerliği : Doğadaki canlı ve cansız varlıkların tamamı elementlerden oluşur. Canlı varlıkları oluşturan elementlerden bir kısmı aynı zamanda yeryüzünün yapısını da oluşturur. Aynı elementlerden oluştukları halde canlı vücudu, yeryüzü veya diğer maddelerin yapısı arasında farklılıkların bulunmasının nedeni, canlı vücudunu, yeryüzünü veya diğer maddeleri oluşturan elementlerin farklı sayı, çeşit ve şekillerde dizilmesidir. Đnsan vücudunda bulunan elementlerin oranı sabittir. Bu oranların artması ya da azalması birçok hastalığı da beraberinde getirmektedir. Đnsan vücudundaki hücreler genel olarak oksijen, hidrojen, karbon ve azottan oluşur. Dişlerin ve kemiklerin yapısında fazla miktarda kalsiyum bulunur. Oksijen, hidrojen, karbon, azot ve kalsiyum insan vücudunun kütlesinin yaklaşık % 98 ini oluşturur. Bakır, demir, çinko gibi elementler ise vücutta çok az miktarda bulunmasına rağmen varlıkları sağlıklı kalmak açısından önem taşır. 13