T.e. YUKSEKOGRETiM KURULU. TURK YUKSEKOGRETiMiNiN BUGUNKU DURUMU

Transkript

1 T.e. YUKSEKOGRETiM KURULU TURK YUKSEKOGRETiMiNiN BUGUNKU DURUMU KaSlll 2004

2 ANKARA UNlvERSITESI BASIMEVI

3 iyindekiler Boliim 1 Giris Biiyiime ve Kurumlar Arasmda i~levsel <;e~it1ilik Mali Darbogaz Yiiksekogretimde Serbest Pazar Ekonomisi Yonelimleri... 7 lo4biitye Sistemi, idari ve Mali Mevzuat Kalite, Verimlilik, Kurumsal ve Ki~isel Olarak Topluma Kar~l Sorumlu KIlma Yaplsal Degi~iklik Bologna Deklarasyonu BolUm 2. TUrk YUksekogretiminin Tarihcesi BolUm 3. Universitelere Basvuru ve Yerlestirme <;e~itli Liselerden Mezun Olan Ogrenci SaYllan Ba~vuru Saytlan Yiiksekogretim Kurumlanna Yerle~tinne <;e~itli Ogrenci Gruplanmn Ba~an Oranlannm irde1enmesi Yeni Mezunlann Yerle~me Oram Mesleki ve Teknik Lise <;1k1$ Ogrenciler BolUm 4. Ogrenci ve Ogretim Elemam Saydan Lisans ve On Lisans Ogrenci SayIlan Lisansiistii Ogrenci SaYllan Ogretim Elemam SayIlan...49 Boliim 5. Ogretim Uyesi Yetistirme Yurtdl$ma Lisansiistii Egitim Amaclyla Eleman Gondenne YOK Tarafmdan Yurtdl$ma Gonderilen Ara~t1nna Gorevlileri yOK Tarafmd~m YapIlan Diizenlemeler Yurtiyi Lisansiistii Programlannm Etkin Hale Getirilmesi Boliim 6. Program Gelistirme ve Proje Cahsmalan... 68

4 6.1 Hizmet Oncesi Ogretmen Yeti~tirme Reformu Egitim Fakultelerinin Akademik Degerlendirilmesi (Akreditasyon) Meslek Yuksekokullan Meslek Yuksekokulu Kriterleri Fiziksel Olanaklar Ogrenci Saytlan ve Okulla~ma Oram Ogretim Elemanlan Endustriyel Egitim Projeleri Program Geli~tirme <;::ah~malan...: Lisans Programlanna Dikey Ge9i~ Smavslz Ge9i~ Uygulamasl Okul-Sanayi Butiinle~mesi Mezunlanmn istihdaml Finansman Tamamlanan Projeler MYO'lann Geli~tirilmesine Yonelik Yeni Projeler MYO'nun Geli~tirilmesi Projesi Surekli Egitim ve Teknoloji Merkezi (SETEM) Darbogazlar Uzaktan Yuksekogretim ile ilgili Geli~meler ve <;::ah~malar Ulusal Akademik Ag ve Bilgi Merkezi(ULAKBiM) ile ilgili <;::ah~malar ULAKNET' in Geli~imi...,..., Stratejik Ara~tlrma ve Etiidler Milli Komitesi... ~ Turk Ermeni ili~kileri Milli Komitesi...: Atatiirk ilkeleri ve inkilap Tarihi Dersi Boliim 7 Arastlfma ve Yaym Faaliyetleri

5 Boliim 8. Yiiksekogretimin Finansmam Biitye Odenekleri grenci Ba~ma Biitye Odenekleri YatInm Odenekleri Yeni Yiiksekogretim Kurumlanmn KurulmasI Ylllar itibariyle Proje Sayllan denek Tahsislerinin Yetersizligi Universitelerin Gayri Menkullerinden Kaynaklanan Odenek ihtiyacl ilerleme ve <;':agda~la~ma Payl Biitye Uygulamasmdan Dogan Finansman Aylgl Yiiksekogretimde Fiziki Alan Yetersizligi Yiiksekogretimde Aray-Gerey Yetersizligi Halen Devam Etmekte Olan Ve 2004 Ylh Yatmm Programmda Yer Alan Projelerin Odenek ihtiyacl Cari Odenekler Yeni Yiiksekogretim Kurumlanmn Kurulmasl Yiiksekogretim Kurumlanna Ogretim Uyesi Y eti~tinnek iyin Yapllan Egitim Harcamalan Devlet Universitelerinin Gelir Kaynaklan grenci Ba~ma Cari Maliyetler Ve Ogrenci Katkl Paylan..., BOliim 9. Tiirk ve Akraba Topluluklarl he iliskiler ve Yurtdlsmda Okuyan T.e. VatandaSI Ogrenciler Tiirk Cumhuriyetleri ile Asya ve Balkanlarda Ya~ayan Tiirk ve Akraba Topluluklanndan Gelen Ogrenciler Tiirkye Ogretimi grencilerin Ba~an Durumu Yurtdl~mda Okuyan T.e. Vatanda~l Ogrenciler

6 9.3 Ogretim Uyeleri Yurtdl~mda Kurulan Ortak Universiteler Uluslararasl Hoca Ahmet Yesevi Turk -Kazak Universitesi Klrglzistan-Turkiye Manas Universitesi i~bir1igi Anla~malar

7 Bolum 1 Giri~ Cagda~ yiiksekogretimin kokenlerini Eflatun'un Academia'sma (M.0.400), Aristo'nun Lyceum'una (M.O. 387), Cin'deki imparatorluk Akademisi'ne (M.O. 124), ve hatta bir ara~t1rma kurumu niteligini de ta~imasi nedeniyle, iskenderiye Miizesi'ne (M.O ) kadar gotiirmek miimkiindiir. Ancak, giiniimiizdeki yiiksekogretim sisteminin en onemli kurumunu olu~turan iiniversitenin prototipleri olan Bologna Universitesi'nin 1088, Paris Universitesi'nin 1160, Oxford Universitesi'nin ise, 1167 yllmda kuruldugu goz oniine almdigmda, c;agda~ yiiksekogretimin yakla~ik 900 yilhk bir gec;mi~e sahip oldugu genellikle kabul edilen bir husustur. Dokuzyiiz YIll a~km bir siire ic;inde c;e~itli a~amalardan gec;erek gelinen bugiinkii noktada, bir iilkenin yiiksekogretim sisteminin: Ara~tIrma iiniversiteleri, Kitlesel egitim yapan iiniversiteler, Klsa siireli mesleki egitim yapan kurumlar, Uzaktan ogretim kurumlan, Ticari amac;la orgiin ve uzaktan ogretim yapan kurulu~lar, Sirketlerin biinyelerindeki egitim birimleri olmak iizere, aiti ana tiirdeki kurum ve kurulu~tan olu~tugu goriilmektedir. Bunlardan son ikisinin sistem ic;indeki oranlan heniiz c;ok az olmakla birlikte, ozellikle ileri iilkelerde son YIllarda geli~me egilimindedirler Egitim-ogretimin yanmda, ara~tirmanm da iiniversitenin i~levleri arasma girmesmm gec;mi~i ise c;ok daha kisadir. Ondokuzuncu yiizyilm ba~mda, Wilhelm von Humboldt ideal iiniversiteyi, bir meslege yonelik GllmaksIzm egitim-ogretim ve pratik sonuc;lanna bakilmakslzln ara~tirma yapilan bir kurum olarak tammlaml~ ve egitim-ogretim ile ara~tirmanm birbirlerini tamamlar nitelikte i~levler oldugunu ileri siirmii~tiir. Ancak, son yiizyll ic;inde meydana gelen bilimsel geli~meler ve ozellikle diinya sava~lan SIrasmda bu geli~melere dayah olarak iiretilen maddeler ve cihazlar, ba~ta ara~t1rma iiniversiteleri olmak iizere, yiiksekogretim sistemini, aym zamanda milli Ar-Ge sisteminin de bir parc;asi haline donii~tiirmii~tiir. Giiniimiizde bir iilkenin Ar-Ge sistemi: Ozel Kurulu~lann Ar-Ge birimleri, Kamu Ar-Ge kurulu~lan, Yiiksekogretim kurumlan 1

8 olmak iizere iiy ana tiir kurumdan olu$maktad1r. Bu kurumlann Ar-Ge sistemi iyindeki i$levlerini kahn yizgilerle birbirlerinden ay1rmak, ozellikle giiniimiizde, her ne kadar artlk miimkiin ve dogru degil ise de, yiiksekogretim kurumlanmn ana i$levini temel bilimsel ve uygulamah ara$tlrmalar yapmak ve lisansiistii egitimle iist diizey Ar-Ge personelini yeti$tirmek olarak tammlamak geryekyi bir yakla$lmd1r. Orne gin, Amerika Bir1e$ik Devletleri (ABD) ekonomisinin son kuk Y11daki biiyiimesinin % SO'si Ar-Ge'ye yapllan yatmmlann sonucudur. Bu iilkedeki Ar -Ge faaliyetlerinin % 73'iiniin ozel sektorde, % ll'inin kamu kurulu$lannda, % 16'Sl ise iiniversitelerde yiiriitiilmesine kar$lhk, patentlerde atlfta bulunulan bilimsel literatiiriin yakla$lk % 7S'i kamu kaynaklanndan finanse edilen ve biiyiik boliimii iiniversitelerde yiiriitiilen ara$t1rmalann sonucudur. Bu nedenle, insanhgm Ula$m1$ oldugu bilgi toplumunun temelini olu$turan bilgi teknolojileri (enformatik veya bili$im), ileri malzemeler, biyoteknoloji, esnek iiretim teknolojileri gibi yeni ve ileri teknolojiler, ara$t1rma iiniversitelerinin bulundugu Kaliforniya'daki Silicon Valley, Boston civanndaki Route 128 ve North Carolina'daki Research Triangle gibi yorelerde kurulan ye$itli olyeklerdeki ozel kurulu$larla iiniversitelerin i$birligi yapmalan sonucunda geli$tirilmi$, modern yonetim ve ileri iiretim sistemlerinin entegre bir $ekilde kullamlmas1yla ticari faaliyete donii$tiiriilmii$tiir. Ozetle, yakla$lk dokuzyiiz yllhk bir geymi$i olan yiiksekogretim sistemi, degi$en $artlara uyum saglayarak geli$en toplumsal ihtiyaylan kar$llayabilmi$, yeti$tirdigi i$gucu, yarattlg1 yeni bilgiler ve saghk hizmetlerinden teknoloji transferine kadar uzanan geni$ bir yelpaze iyinde topluma sundugu ye$itli hizmetlerle, insanhgm saghk, mutluluk ve refahma yok onemli katkllar yapm1$, kiiltiirii muhafaza etmi$ ve geli$tirmi$, hem kendisini yenilemi$, hem de toplumsal degi$ime onciiliik etmi$tir. Cografi smulann oneminin azald1g1, devletyiligin yerini serbest pazar ekonomisine b1raktlg1, ozelle$tirmeye h1z verildigi ve rekabetin her alana damgas1m vurdugu giiniimiiziin kiiresel1e$mi$ diinyasmda, yiiksekogretim sistemi iiy temel i$levi olan, egitim-ogretim, ara$t1rma-geli$tirme ve toplum hizmetleri ile, iilke ekonomisinin itici giicii, iilkenin uluslararas1 rekabet giiciinii belirleyen ba$hca unsurlardan biri ve insanhgm Ula$m1$ oldugu bilgi toplumu a$amasmda bilgi ekonomisinin beyni niteligine biiriinmii$ bilgi fabrikas1du. Doksanh Y111arda biryok iilke, yiiksekogretimin finansman ve yonetiminde koklii reformlara sahne olmu$tur. ilginy olan husus, geli$mi$lik diizeyi, politik ve ekonomik sistemi ve yiiksekogretim sisteminin yap1s1 baklmmdan biiyiik farkhhklar gosteren iilkelerdeki sorunlann ve bunlann yoziimii iyin yap1lan reform yah$malannm ana hatlan ve genel dogrultulan itibanyla biiyiik benzerlikler gostermesidir. Diinyada yiiksekogretimin gundemini olu~turan sorunlar, bunlann 90ziimii i9in onerilen yeni yakla$lmlar ve yiiriitiilen reform yah$malanm alt1 ana ba$hk altmda, toplamak miimkiindiir (Higher Education: The Lessons of Experience, The World Bank, Aynca Bkz. Giiriiz, K., "Diinyada ve Tiirkiye'de Yiiksekogretim, OSYM Yay. No ). 2

9 1.1 Biiyiime ve Kurumlar Arasmda i~levsel <;e~itlilik Geli~mekte olan iilkelerde ilk ve ortaogretimdeki okulla~ma oranlannm hlzla yiikselmesi, geli~mi~ iilkelerde ise teknolojideki geli~melerin yiiksekogrenim gormi.i~ olmayl ve yeti~kinlerin siirekli egitimini neredeyse zorunlu hale getirmesi, tiim iilkelerde yiiksekogretime olan talebi onemli olyiide artlrml~tu. 1970'ten 1995'e ye~itli iilke grup1anndaki yiiksekogretim ogrencisi sayllan Tab10 1.l'de gosterilmi~tir. Tablo 1.1. Yiiksekogretimdeki ogrenci sayilan (milyon) ULKEGRUBU YDKSEK GELIR GR DiGER VLKELER nuny A TOPLAMI , Kaynak: UNESCO Statistical Yearbook 1999 ve Guruz, K., "Dunyada ve Tiirkiye'de Yiiksekogretim", OSYM Yay.No ) Ce~itli cografi b6lgeler ve degi~ik ge1i~mi~lik diizeyindeki iilkelerin 1970 ve 1997 Yillanndaki ortalama yiiksekogretim okulla~ma oranlan Tablo 1.2'de gosterilmi~tir. Gori.ildiigii gibi, soz konusu yirmi yedi Yllhk donemde, mm iilkelerdeki okulla~ma oranlannda biiyiik artl~lar meydana gelmi~tir. Geli~mi~ iilkelerdeki okulla~ma oram yakla~lk olarak bir kat artlm~tlr. Tablo 1. 2 Yiiksekogretimdeki Okulla~ma Oranlan, % ULKEGRUBU Geli~mi~ Ulkeler 28,9 40,5 49,5 57,4 Latin Amerika ve Karayibler 4,7 10,5 12,6 16,3 Arap Ulkeleri 4, ,2 16,3 Dogu Asya ve Okyanusya 1,6 3,7 6,6 12,1 Giiney Asya 4,7 4,8 6,3 7,9 Afrika 1,1 1,8 3,2 4,2 DUNYA ORTALAMASI 10,0.. Kaynak: UNESCO StatIstIcal Yearbook ,7 15,3 19,5 Bu geli~meler, mm iilkeleri birim maliyeti daha dii~iik yiiksekogretim kurumlanna yoneltmi~ ve bunun sonucunda da yiiksekogretim kurumlan arasmda i~levsel ye~itlilik artlm~tlr. Bir iilkedeki tiim yiiksekogretim ogrencilerinin, aym zamanda yiiksek lisans ve doktora programlan da bulunan ara~tlrma iiniversitelerinde lisans diizeyinde ogrenim gormelerini dii~iinmek artik miimkiin degildir. ABD'nin Kalifomiya eyaletindeki yiiksekogretim sistemi bu bakimdan mm diinyaya omek te~kil etmektedir (A Survey of Universities: The Knowledge Factory, The Economist, 4 October 1997). Bu eyaletteki yok sayldaki iki Ylll1k community college ve junior college gibi, iilkemizdeki meslek yiiksekokullanmn dengi olan kurumlann yanmda, iki tane yok kampuslu eyelet iiniversitesi ve yok saylda ozel iiniversite vardu. University of 3

10 California, lisans, yilksek lisans ve doktora duzeyinde egitim yapllan bir ara~tlfma universitesi; California State University ise, sadece lisans ve yilksek Ii sans duzeyinde egitim yapllan bir kitlesel egitim universitesidir. Bu universitenin Miitevelli Heyet Ba~kanllllll ifadesine gore, iiniversitenin birinci onceligi, eyaletteki ilk ve ortaogretim kurumlarllla nitelikli ogretmen yeti~tirmektir. On lisans veya buna denk bir duzeyde mesleki ve teknik egitim yap an klsa sureli yuksekogretim kurumlanmn bazl iilkelerin yuksekogretim sistemleri i9indeki payl Sekil 1.1'de gosterilmi~tir. Goruldugu gibi, bu rur kurumlann sistem i9indeki payl bir '10k ileri iiikede % 30'un uzerindedir. Ulkemizde de bu baglamda yah~malar yurutulmekte olup, Temmuz 2001 tarihinde yururluge giren 4702 saylh Kanun geregince Mesleki ve Teknik Orta Ogretim Kurumlanndan mezun olan adaylann istedikleri takdirde, bitirdikleri programm devaml niteliginde veya buna en yakm programlann uygulandlgl, oncelikle kendi Mesleki ve Teknik Egitim Bolgesi iyinde yer alan veya Mesleki Teknik Egitim Bolgesi dl~mdaki meslek yilksekokullan programlanna yerle~tirme i~lemlerine ilk kez egitim-ogretim Ylhnda ba~lanml~tlf. Ulkemizdeki Aylkogretim Fakultesi'ne benzer bir kurumsal yapl i9inde munhaslran bir diplomaya yonelik olarak uzaktan ogretim yapan kurumlann bazl Ulkelerin yuksekogretim sistemleri i9indeki payl Sekil 1.2'de gosterilmi~tir. Bu tur yilksekogretim kurumlanmn, daha ziyade, gelir duzeyi nispeten du~uk ve nufusu gen9 olan Ulkelerde yaygm oldugu gorulmektedir. 1.2 Mali Darbogaz Seksenli ylllardan ba~layarak, yilksekogretim ogrencisi ba~ma kamu kaynaklanndan yaplian harcama miktarlannda reel du~u~ler meydana gelmi~tir. Bunun ba~hca nedenlerini ~u ~ekilde ozetlemek mumkundur: Artan ogrenci sayllan, Hlzla geli~en teknoloji konusunda ogrencilerin birim maliyeti daha yilksek alanlara kaymasl, Hlzla geli~en teknolojinin daha pahah ekipman kullammml gerekli kllmasl, Kamu kaynakianmn toplumsal getirisi daha yuksek olan temel egitim ve altyapl yatmmianna kaydmlmasl, Devlet9iligin yerini serb est pazar ekonomisinin almaya ba~lamas1. Seksenli J1l1arda bu etmenlerin sonucu olarak yilksekogretim ogrencisi ba~ma kamu kaynaklanndan yapllan harcamalardaki reel azalma, du~uk gelir grubu Ulkelerde % 12,3, alt orta gelir grubu Ulkelerde % 9,1 ve ust orta gelir grubu ulkelerde ise % 4,6 4

11 Pakistan 72 Hollanda 59 Singapur 59 Tayvan 55 Bel~ika 55 IsV e9 52 yek Cumhuriyeti 49 Malezya 49 Israil 48 Irlanda 48 $iii 48 Yin 48 Isvi9re 47 Peru 45 Avustralya 45 ABD 45 Rusya 42 Norve9 41 Portekiz 38 Finlandiya 37 Macaristan 36 Japonya 33 Kore 33 Birle~ik Kralilk 32 Yeni Zelanda 32 Arjantin 31 Yunanistan 30 Almanya 26 Tayland 24 Ispanya 23 Filipinler 21 OrdOn 21 Endonezya 18 MISlr 17 TOrkiye 15 Kolombiya 13 Bulgaristan 12 Hindistan 11 Avusturya 10 Meksika _5 Italya _3 Kaynak: OECD Statistical Yearbook 99 ve GUrilz, K, "Dilnyada ve 1l1rkiye' de Yilksekligretim", OSYM Yay. No $ekil 1.1 KIsa silreli yilksekligretim kurumlarldld bazl illkelerin yiiksekligretim sistemleri i~inde kaylt" ligrenci saylsinln yiizdesi olarak payl 5

12 Tayland 37.',... TOrkiye 111: ilii... IIII1I HongKong... ~ yin i..., Pakistan ~ Yeni Zelanda Endonezya ~ Tayvan 15 Israil 13 Hollanda ~ Kore 9 f Irlanda 18 i Ispanya 7 1 Meksika 7 Birle ik Kralhk OrdQn 5 5 Venezuela 4 Almanya _3 Hindistan.1 Portekiz.1 Italya <1 Malezya <1 Kaynak: UNESCO Statistical Yearbook 99 ve Giiriiz, K., "Diinyada ve Tiirkiye' de Yiiksekogretim", OSYM Yay. No ~ekil: 1.2 Uzaktan ogretimin bazl iilkelerin yiiksekogretim sistemleri i~inde kaylth ogrenci saylslmn yiizdesi olarakpayi olarak gergekle~mi~, yiiksek gelir grubu ulkelerde ise %0,9 arti~ meydaiia gelmi~tir. Bu geli~meler Diinya Bankasl 'nca yiiksekogretimde kriz olarak nitelendirilmi~tir. Ce~itli cografi bolgelerde ve degi~ik geli~mi~lik duzeyindeki iilke gruplannda 1995 Ylhnda yiiksekogretim ogrencisi ba~ma kamu kaynaklardan yapilan ortalama harcama miktarlan 6

13 Tablo 1.3'de gosterilmi~tir. Goriildligli gibi, geli~mi~ iilkelerdeki harcamalar, geli~mekte olan iilkelerdeki harcamalann yakla~lk alb katldlr. Aym ytl Tiirkiye'de yapdan harcama, sadece orgiin ogretim goz oniine almdlgmda 1538 $ ile diinya ortalamasmm yartsmdan, a91kogretim de dahil edildiginde 755 $ ile dortte birinden az olarak gergekle~mi~tir. Tablo 1.3 Ogrenci ba~ma kamu kaynaklarmdan yapdan harcamalar (1995). Ogrenci Ba ma Yapllan Harcama (ABD$) nunya ORTALAMASI Gelismis B(Hi!eler Kuzev Amerika AsvalOkvanusva Avruoa Eski Sovvet BloQ:u Ulkeler 457 Gelismekte Olan Rolpeler 967 Sabra AfiikaSI Arap Olkeleri Latin Amerika / Karayipler 937 Doifu Asya/Okvanusya 709 GiineyAsya En Az Geli mi Ulkeler 252 Kaynak: Higher Education in the Twenty-First Century: Vision and Action, UNESCO Conference, Paris, 5-9 Ekim 1998, Working Document ED-98/CONT.202/CLD Yliksekogretimde Serb est Pazar Ekonomisi Yonelimleri 1980'li Ylllarda Reagan ve Thatcher ile ba~layan serbest pazar yonelimleri, 1990'11 Ylllarda Birle~ik Kralhk ve ABD'nde kurumsal yapllar kazamm~ ve bu iilkelerden rum dunyaya yayllml~br. Bu yonelimleri ~u ~ekilde ozetlemek mumkundur: * Reel ogrenim ucreti uygulamasl, * Kaynaklann ye~itiendirilmesi, * Maliyet verimliligi ve i~letmecilik, * Akademik degerlendirme, kalite kontrolu ve akreditasyon, * Ozel yliksekogretim kurumlannm yaygmla~mas1. Yiiksekogretim, artlk tiim iilkelerde yart kamusal bir hizmet olarak kabul edilmektedir. (::unkli, yliksekogretimin biri toplumsal, digeri ise ki~isel olmak uzere iki tilr getirisi vardh. Bu getirilerin ekonomik ve sosyal boyutlan Tablo 1 'de ozetienmi~tir. Siyasi otoritenin, yliksekogretimle ilgili almacak kararlarda bu noktayl goz onune almasl son derece onemlidir. Dunyadaki gene1 egilim, birim maliyetin ki~isel getirinin kar~lhgl olan kismml reel ogrenim ucreti olarak vergi mukelleflerinden ogrencilere ve ailelerine kaydlrmaktlr. Aynca, beslenme ve bannma iyin yapllan subvansiyonlar da azaltilmaktadlr. Bazl iilkelerde reel ogrenim ucretlerinin devlet yliksekogretim kurumlannda ogrenci ba~ma yapllan harcamalara oram Tablo I.5'te gosterilmi~tir. Buradan a91k9a goriildiigii gibi, yiiksekogretim ancak zengin iilkelerde paralz olabilir yolundaki 7

14 iddia tiimiiyle ger;ersizdiro Tersine, yiiksekogretim ancak bu hizmeti iicretsiz olarak verebilecek kadar zengin olan iilkelerde reel ogrenim iicretine tabi olmayabilmektedir. Tablo 1.4 Yiiksekogretimin getirileri Ekonomik Sosyal Toplumsal Ki~isel Vergi gelirlerindeki artw Yiiksek kazany diizeyi Uretkenlikteki artj.~ i~ bulmada kolayhk Tiiketimdeki artl~ Y atmmda artl~ i~giicii esnekliginin artl~l Daha iyi yah~ma ko~ullan Devletten beklenen mali destegin Ki~isellMesleki hareketlilik azalmasl SUy oramndaki azalma Daha saghkh ve uzun ya~am.. Bagl~ ve topluma hizmette artj.~ C;ocuklar daha wm lyl ya~am Vatanda~hk bilincinin geli~mesi ko~ullan.. Sosyal kenetlenme Mii~teri olarak daha lyl karar Teknolojiye uyum saglama ve verebilme kullanma becerisinin geli~imi Ki~isel statiiniin yiikselmesi Daha fazla hobi ve bo~ zaman aktiviteleri Tablo 1.5 BaZI iilkelerde devlet iiniversitelerindeki reel ogrenim iicretlerinin k amu k a~na kl arm d an o~renci b a~ma yapi I an h arcama I ara oram DIke Reel U cret/y apilan Reel DIke Harcama (%) D cret/y apilan Harcama (%) Letonya 75 Kolombiya 10 Bulgaristan 42 Estonya 9 Avustralya 30 Japonya 9 Sili 26 C;in 9 Jamaika 25 Polonya 7 Endonezya 25 Malezya 6 Vietnam 23 C;ek Cumhuriyeti 5 Kore 23 Tayland 5 ispanya 20 Hindistan 5 israil 20 Pakistan 4 Slovenya 19 MlSlf 4 Litvanya 18 Sri Lanka 3 Kosta Rika 16 Honduras 3 ABD 15 Bolivya 3 Filipinler 15 Macaristan 2 Barbados 15 Guatemala 2 Kenya 12 Tlirkiye 2 Nepal 10 Fransa 1 Kaynak: Priorities and Strategies for Education, The World Bank, Washmgton, D.C., 1995 ve Giiriiz, K, "Diinyada ve Tiirkiye'de Yiiksek6gretim", 6SYMYay. No

15 Yiiksekogretimin devlet kurumlannda da reel ogrenim iicretine tabi kllmmasl giderek yaygmla~maktadlr. Bazl iilkelerde uygulamaya konulan reel ogrenim iicretleri Tablo 1.6'da gosterilmwir. Tablo 1.6 Bazl iilkelerde uygulamaya konulan reel ogrenim iicretleri. DIke Ogrenim D creti Avustralya $ Birle~ik Kralhk $ <;in 888 $ Hollanda $ Yeni Zelanda $ Kaynak: A. Wagner, Costs and Financing ~ftertiary Education: DECD Trends and New Perspectives, The World Bank, Washington, D.C., June 22, Burada ilginy olan iki nokta bulunmaktadlr. Bunlardan birincisi, Birle~ik Kralhk'taki uygulamanm muhafazakar hiikiimet zamamnda planlanmasma kar~lll, ogrenim iicretine her zaman kar~l ylkml~ sosyal demokrat hiikiimet zamamnda hayata geyirilmesidir. ikincisi ise, <;in'deki ogrenim iicretinin fert ba~ma milli gelirin birkay katl olmasldu. <;in'deki bu uygulamayla, ogrenim iicretlerinin harcamalan kar~tlama oram, Tablo 1.5'deki % 9 diizeyinden % 20'ye yiikselmi~tir. Reel ogrenim iicreti uygulamasl, eski Sovyet Blogu iilkelerinde de giderek yaygmla~maktadlr. Reel ogrenim iicretinin firsat e~itligini zedeleyerek iilkenin toplumsal dengelerini bozmamasl baklmmdan dikkat edilmesi gereken noktalar ~unlardlr: Reel ogrenim iicretinin yamnda, ba~anh ve muhtay ogrenciler iyin kar~lhkslz burs; diger ogrenciler iyin ise, bory alabilme imkanlan mutlaka mevcut olmahdu. Borylara uygulanacak geri odeme siireleri ve faiz oranlan ticari faizlerden dii~iik, ancak geri top lama iyin yapllacak-harcamalan fazlaslyla kar~llayacak diizeyde olmahdlr. Muhtar; ogrencilerin belirlenmesi, borr;lara uygulanacak Jaiz oranlarzndaki hakkaniyet olr;iisii ve geri odeme mekanizmalarz gibi hususlar birr;ok iilkenin giindemindedir. Mezuniyetten soma vergi Siir~a1jl uygulanmasl ve iilkemizdeki YURTKUR e~degeri bir kamu kurumunun veya iiniversitelerin garantisi ve klsmi siibvansiyonu ile ticari bankalann da bu amayla devreye sokulmasl, bu alandaki onemli yeni uygulamalardlr. Yiiksekogretimde serbest pazar ekonomisi yoziimlerinin ikincisi ozel yiiksekogretim kurumlanmn yaygmla~masldlr. Ozel yiiksekogretim kurumlanmn bazl iilkelerin yiiksekogretim sistemleri iyindeki payl Sekil 1.3'te gosterilmi~tir. Buradan ar;lkr;a goriildiigii gibi, ozel yiiksekogretim kurumlarlmn ancak zengin iilkelerde yaygznla~abilecegi yolundaki gorii~ de tiimiiyle ger;ersizdir. Nitekim, bu rur kurumlar ba~ta Romanya olmak iizere, eski Sovyet blogu iilkelerinde de giderek yaygmla~maktadlr. 9

16 Filipinler 85, 81 Kore Endonezya Hindistan 60 Hollanda 53 Portekiz 35 Peru 33 9i1i Romanya Tayland Venezuela 17 Fransa Bulgaristan Letonya "'6 "4 Siovenya.3 Hong Kong.3 TOrkiye* c;:ek Cumhuriyeti.1 Macaristan Almanya Kaynak: Higher Education: The Lesson of Experience, The World Bank, Washington, D.C., 1994 ve Gllrllz,K., "Dllnyada ve 1llrkiye' de Yilksekilgretim", OSYM Yay. No ~ekil 1.3 Ozel yiiksekilgretim kurumlandln bazl iilkelerin yllksekilgretim sistemleri i~inde kaylth ilgrenci saylsld1d yilzdesi olarak payi * akademik )'lhnda bu oran iilkemiz i9in % 3,7 dir. Geli~mi~ iilkelerdeki ozel yiiksekogretim kurumlan, daha ziyade, kar amac1 giltmeyen vak1flar tarafmdan kurulmu~, yiiksek prestijli ara~t1rma iiniversiteleri niteligine sahip kurumlardu. Buna kar~i1tk, ge1i~mekte olan iilkelerdeki ozel yiiksekogretim kurumlan ise, daha ziyade, kar amac1 gilden, kisa siireli mesleki ve teknik egitim kurumlan niteligindedir. Bu baklmdan, ozel yiiksekogretim kurumlarzmn yaygmla$masmm 10

17 arzu edilen sonur;lan verebilmesi ir;in, ar;lk,!feffaf ve net standartlar ile nitel ve nicel performans gostergelerine dayall akademik degerlendirme, kalite kontrol ve akreditasyon sistemlerinin kurulmasl zorunludur. Kamu kaynaklanndan bu tilr kurumlara yapilacak yardlm ve katkilann bu tilr standart ve gostergelere baglanmasl kaymllmazdlr. Devlet yiiksekogretim kurumlannm kar~l kar~lya bulunduklan sorunlan yozme ve dar bogazlan a~mada serbest pazar ekonomisi kurallanna gore davranabilmeleri 19m giri~imci yakla~lmlar1a kaynak ye~itlendinnesine yonelmeleri, neredeyse tilm iilkelerde yiiksekogretim giindeminin ana konulanndan biridir. Devlet yiiksekogretim kurumlannm giiniimiizde kabul edilen gelir kalemleri ve bunlann kaynaklan Tablo 1.6'da gosterilmi~tir. Ancak, bir devlet yiiksekogretim kurumunun, bu tabloda gosterilen kaynaklan degerlendirebilmesi ir;in vazger;ilmez on ko!ful, kurumun tabi oldugu hiitr;e sistemi ile idari ve mali mevzuatm 0 kuruma, serbest pazar ekonomisinin getirdigi rekabet ortaml ir;inde gereken bir;imde hareket edebilme imkanlanm saglamasldlr. 1.4 Biitc;e Sistemi, idari ve Mali Mevzuat Yiiksekogretimin kaynaklan ne kadar ye~itlendirilirse ye~itlendirilsin, ozel yiiksekogretim kurumlanmn payl ne kadar artarsa artsm, yiiksekogretimin finansmam, dogrudan ve dolayh yollarla biiyiik olyiide kamu kaynaklanna dayanmaya devam edecektir. DolaYlSlyla sorun, kamu kaynaklarmm en etkin ve en verimli bir;imde kullamlmasl ve kurumlarm tabi oldugu idari ve mali mevzuatm gereken esneklikleri saglamasldlr. Gelir Kalemleri Devletin Biit~e Vasltaslyla Dogrudan Katklsl Tablo 1.6 Devlet yiiksekogretirn kururnlarmm gelir kalemleri ve kaynaklan. Kaynaklar Devlet (Vergi Ogrenciler Ticari Mezunlar Uluslararasl Miikellefleri) Ebeveynler Kurulu~lar HaYlrseverler Kurulu~lar ~ Ogrencilere Yap dan Katkdar Burslar ~ ~ ~ ~ Siibvansiyonsuz Krediler ~ ~ Siibvansiyonlu Krediler ~ ~ Mal ve Hizrnet Uretirni Sertifika Programlan ~ ~ Dall1~manhk ~ ~ ~ Ara~t1rma-Geli~tirme ~ ~ ~ Mal Uretimi ~ ~ Laboratuvar Testleri ~ ~ Kira ve Faiz Gelirleri ~ ~ Bagl~lar ~ ~ ~ Bu hususlar, ozellikle devlet yiiksekogretim kurumlan bakimmdan son derece onemlidir. Diinyada hal en uygulanmakta olan biitye sistemlerini ba~hca dort ana grupta toplamak miimkiindiir: 11

18 1. Bir onceki yll yapllan odenek tahsisi iizerinde pazarhk edilerek anla~ma yontemi ile olu~turulan, 90k saylda fasll ve kalemden olu~an biitge, 2. Ogrenci saytsl gibi girdi gostergelerine gore hazrrlanan biitye, 3. Mezun saytsl, mezunlann niteligi, yaylmlanan bilimsel makale ve iiretilen hizmetlerin niteligi gibi, 9lkn gostergelerine gore hazlrlanan biitye, 4. Devlet katbsmm dogrudan ogrencilere verilen vo~erlerin kaydolunan kuruma ibraz edilmesi sureti ile ogrencilerin tercihlerine gore kaynak tahsisi (voucher scheme). Yukanda ozetlenen biitge sistemlerinin uygulanmakta oldugu bazl iilkeler Tablo l.7'de verilmi~tir. Bu sistemler arasmda en verimsiz olam, iilkemizde halen uygulanmakta olan birinci sistemdir. Bu sistem, kamu kaynaklarznzn hem dagltlmznda hem de kullammznda a$lrl merkeziyetfi, biirokratik i$lemleri fok yogun, sznlrlaylcl, falz$anlarz ve iiniversite yon eticilerin i motive etmeyen, yaratlcllzgl engelleyen, iiniversitelerdeki akademik ortamla bagda$mayan bir yap,dad,r. Bu olgu, iiniversitelerimizdeki ara$tlrma ve egitim-ogretim faaliyetlerinde beklenen fagda$ uygulamalarz, ne yazlk ki olumsuz yonde etkilemektedir. Tablo 1.7 Bazl Ulkelerde uygulanan biit.;e sistemleri. 1. Sistem 2. Sistem 3. Sistem 4. Sistem Arjantin Bir1e~ik Avustralya Sili Brezilya Kralllk Danimarka Cezayir ein Finlandiya Fas Endonezya Hollanda Filipinler Fransa israil Gana Gooey Hindistan Afrika Honduras isve<;: italya Japonya Kenya Kanada Nepal Macaristan Nijer Nijerya Pakistan Norvey PaDua Yeni Gine Vietn~m Peru Sudan Tanzanya TURKiYE Urdiin Veneziiella Yemen Yunanistan Kaynak: Higher Education: The Lessons of Experience, The World Bank, Washington, D.C., 1994 ve Giiriiz, K., "Diinyada ve Tiirkiye'de Yiiksekogretim", OSYM Yay. No Buna kar~lllk tum ileri iilkeler, girdi ve/veya 91kt1 gostergelerine dayah torba biitge sistemine ge9mi~lerdir. Bu sistemde devlet katklsl tek kalem olarak verilmekte, kurumlar diger kaynaklardan elde ettikleri gelirleri (ogrenim iicretleri dahil) devlet katbsl ile birle~tirerek, faaliyetlerinin kapsam ve niteligine uygun harcama kalemlerine aynlacak odenekleri kendileri belirlemektedirler. 12

19 Geli mekte olan iilkelerde de bu yonde bir egilim vardir. Omegin, Aljantin'de 1997 yllmda 1,5 milyar ABD dolan olan toplam yiiksekogretim biityesinin % 13 'ii, gostergelere dayah klsml torba biitye olarak dagit1lml ve 70 milyon ABD dolan tutanndaki odenek ogretim iiyelerine ara t1rma faaliyetlerindeki performanslarma gore yapilacak ek odemelere aynlml t1r. 1997'de % 13 olan biityenin bu kismmm, 2000 yilmda % 40'a yikmasl hedeflenmi tir. Yukanda ozetlenen serbest pazar yonelimleri Klta Avrupasl iilkeleri, Avustralya ve Japonya'ya, aym felsefi temeller iizerinde, ancak degi ik ekillerde ve degi ik oranlarda yansiml t1r. Bilindigi gibi, 19. yiizyll ba 1 ile 1980'li yillann ortalan arasmda geyen donem, yiiksekogretimin kurumsal sevk ve idaresi ile kurumsal yapilannm ekillendigi donemdir. Devlet bu donemde, Klta A vrupasl iilkelerinde diizenleyici bir rol iistlenmi, Yiiksekogretimde akademik oligar i ile devlet biirokrasisi arasmda dengeye dayah, biirokratik bir diizen kurmu tur. Ancak, serbest pazar yonelimlerinin artmasma paralel olarak, KIta A vrupasl iilkelerinde de devletin yiiksekogretimdeki rolii, siireyleri diizenlemekten (regulatory state), kurumlann girdi ve yikt11anm degerlendirerek, bunlara gore kaynak tahsis eden degedendirici (evaluative state) bir ekle donii mii tiir. Bu degi iklige parale1 olarak, ozellikle ABD ve bir olyiide de Birle ik Kralhk'ta eskiden beri varolan giri imcilik ve i letmecilik, KIta A vrupasl iilkelerinin yiiksekogretim kurumlanna da yeni kavramlar olarak girmeye ba~laml tir. Diizenleyici devletten, degerlendirici devlete donii~iimii, bakimmdan ~u ekilde ozetlemek miimkiindiir: KIta A vrupasl iilkeleri DUZENLEYiciDEVLET DEGERLENDiRici DEVLET SEVK VE idare Aynntll1 kanun ve yonetmelikler... Amaylar ve hedefler Merkezde karar... Kurumda kararlar Sembolik rector... Giiylii rektor Sadece ogretim uyeleri... 0 Tum ilgililer ve payda~lar KA YNAK T AHSisi Aynntll1 biitge Torba biitye Fakiiltelere tahsis... Kuruma tahsis Bir onceki Ylia gore veya girdilere bagh... Girdi ve yiktilara bagh KURUMSAL YAPI Devlet Kurumu... Devlet kurumlanmn yamnda ozel kurumlar Rekabet yok.... DIke ve diinya olyeginde rekabet Kaynaklann yogu kamusa Kaynak yaratmanm te~viki Ogrenim iicretsiz... Reelogrenim iicreti Biirokratik ve oligar~ik... Giri~imci ve toplum ve pazara duyarh 13

20 Tiim bu geli~meler goz oniine almdlgmda, devlet iiniversitelerimizin gerek egitimogretim, gerekse ara~tlrma-geli~tirme faaliyetleri baklmmdan yagm gerektirdigi evrensel kalite diizeyine ula~abilmeleri ve bilimsel, teknolojik ve sosyoekonomik geli~melere gore kendilerini siirekli olarak yenileyebilmeleri iyin yuksekogretimde sagltklz bir rekabet ortaml olu turulmasmm art ve artlk kafmllmaz oldugu aflkfa gorulmektedir. Boyle bir ortamm olu turulmasl ifin gereken on ko ul ise, devlet universitelerimizin yurtdl mdaki universitelerin ve vaklf iiniversitelerimizin sahip oldugu idari ve mali yetkilere sahip olmalandlr. 1.5 Kalite, Verimlilik, Kurumsal ve Ki~isel Olarak Topluma Kaql Sorumlu KIlmma Toplumsal ya~amda yok onemli rolleri olan ve kamu kaynaklan kullanan yiiksekogretim kurumlanmn topluma kar~1 daha fazla sorumlu kllmmalan yoniindeki egilim 80'li Yillardan itibaren giiylenmeye ba~laml~tlr. 29 Mart 1985'de Birle~ik Kralhk'ta Sir Alex Jarrat Ba~kanhgmda bir komite tarafmdan hazirlanarak bu iilkenin RekWrler Komitesi'ne (Committee of Vice Chancellors and Principals - CVCP) sun ulan Report of the Steering Committee for Efficiency Stlldies in Universities ba~hkh rap or, bu baklmdan diinya yiiksekogretim tarihinde onemli bir kilometer ta~1 olarak kabul edilmektedir. Nitel ve nicel performans gostergeleri deyimleri ilk kez Jarrat Raporu adl verilen bu raporda kullamlml~, bu tilr gostergelerin kalite ve verimliligi olymede kullamlmasl, rekwriin akademik liderlik vasfi yanmda kurumun ba~hca icra orgam oimasl ve modem finansal yonetim tekniklerinin iiniversitelerde yaygmla~tmimasl gibi onerilere raporda yer verilmi~tir. Jarrat Raporu'nun yaymlanmasmdan bugiine kadar geyen onbe~ YII iyinde akademik degerlendirme, kalite kontrol ve teminatl ve akreditasyon tiim iilkelerde yiiksekogretimin giindemine girmi~tir. Biryok iilkede bu amaylara yeni kurum ve kurulu~lar olu~turulmu~ ve yontemler geli~tirilmi~, ABD ve Birle~ik Kralhk gibi bazi iilkelerde iiniversiteler egitim ve ara~tuma faaliyetlerine gore degerlendirilerek sualanml~, bu sualamalann periyodik olarak kamuoyun duyurulmasl rutin hale gelmi~ ve nihayet bir yok iilkede kaynak tahsisi performans gostergeleri ile ili~kilendirilmeye ba~lanml~tu. Ozellikle ara~tirma fonlarmm dagltiml, neredeyse tam amen kurumlarm ve ogretim iiyelerinin miinferit performanslarma endekslenmi~tir. Akreditasyonu ye~itli ~ekillerde tammlamak miimkiindiir. Ulkemiz iiniversitelerinin de iiye oldugu, bugiinki adl A vrupa Universiteler Demegi (European Universities Association, EUA), daha onceki adl A vrupa Rektorler Konferansl (Standing Conference of Rectors, Presidents and Vice-Chancellors of the European Universities, CRE) olan uiusiararasl kurulu~un kabul ettigi tamma gore: "Akreditasyon kabul edilmi standartlara uygun ve donemsel olarak yapllan akademik degerlendirmeler sonucunda bir kurumun kalitesi hakkmda formel olarak yap dan yazdi heyandlr. Kisacasl, akredite edilmi~ bir yiiksekogretim kurumu, faaliyetlerini belirli standartlara gore yiiriiten ve belirli bir kalite diizeyinin iizerinde ogrenei yeti~tiren ve ara~tlrmalar yap an bir kurumdur. Ba~ka bir ifadeyle, akreditasyon akademik degerlendirmelerin nihai sonueu olup, ba~hea i~levleri kalite kontrolii ve kalite teminatldir. 14

21 ABD'nde akredite olmaml~ bir yiiksekogretim kurumu kamu kaynaklanndan mali destek alamadl~ gibi, mezunlannm i~ bulma imkanlan son derece klslth, mesleklerini icra etmeleri ise esasen yasaktlr. ABD hal en akreditasyonun tam anlamlyla uygulandlgl tek iilkedir. A vrupa iilkeleri ise heniiz akademik degerlendinne ve ''yumu:jak'' kalite kontrolii ve kalite teminatl a~amalannda olup, bir 90k A vrupa iilkesinde bu ama9la kamu kurumlan kurulmu~ ve kamu kaynaklanndan tahsis edilen biitgeler bu i~lemlerle bir ol9iide ili~kilendirilmeye ba~laml~tlr (Bkz. Sursock, A., "Towards Accreditation Schemes for Higher Education in Europe?", ere, 17 January 2001). Diploma denkligi veya diplomalann kar~lhkh olarak tamnmasl, bir iilkeden alman bir diplomamn ba~ka bir iilkede bir iist dereceye yonelik programa kabul edilmeye veya i~ bulmaya imkan vennesidir. Belirli standartlan sagladlgl belgelenineyen kurumlann diplomalannm tamnmasl tabi ki soz konusu degildir. Akademik degerlendinne, kalite kontrol ve teminatl ve akreditasyonun onemi, i~ giiciiniin de giderek kiireselle~tigi diinyamlzda bu bakimdan da biiyiik onem ta~lmaktadlr. Kureselle:jen dunyam1zda bu tur akademik degerlendirme, kalite kontrol ve teminatl ve akreditasyonun uluslararasl boyutlar kazanmasl muhtemel bir geli:jmedir. Zira, i~gucunun uluslararasl hareketliligi artml~, ulusal diizeydeki ~irketlerin transnasyonalle~mesi sonucunda iiretim ve Ar-Ge faaliyetleri bir iilke yerine, birbirini tamamlayan par9alar halinde, birden 90k iilkede yapilmaya ba~lanml~tlr. Tiim iilkelerde kaliteyi artlnna yoniindeki 9abalar a~aglda odakla~maktadlr: slralanan konular iizerinde Etkili ogretim yontemlerinin geli~tirilmesi, ge~itli te~vik (perfonnansa bagh ek odeme) ve miieyyidelerle (azalan siirekli i~ garantisi) ogretim elemanlannm ogretici ve ara~tlncl niteliklerinin yiikseltilmesi, Kiitiiphane, laboratuvar, te9hizat, bilgisayar ve internet baglantlsl gibi ogretim, ogrenme ve ara~tlnna altyaplslmn geli~tirilmesi, Kaynaklann ekonominin ihtiya9 duydugu daha gegerli alanlara yoneltilmesi, bu amaca uygun miifredatlan olan yeni egitim programlannm geli~tirilerek uygulamaya konulmasl, Ogretim program Ian ile ara~tlrma faaliyetlerinin, kurumun misyonuna uygun bir bi9imde, entellektiiel derinliginin ve disiplinlerarasl geni~liginin artlnlmasl, Nisbi olarak azalan kamu kaynaklan ve artan rekabet kar~lsmda, kurumun misyon ve ama9lanna uygun idari te~kilatl ile kaynak yonetiminin kurularak etkin bir bi9imde i~letilmesi. 1.6 Yapisal Degi~ildik Yukanda slralanan hususlar, ozellikle iiniversitelerin klasik yapilannda koklii degi~ik1ikleri gerektirmektedir. Ogretim iiyelerinin yamnda, ozellikle mali kaynak yonetiminde uzmanla~ml~ profesyonellerle, ogrencilere yonelik beslenme, bannma, saghk, kiiltiir ve spor hizmetlerinde gorevli uzmanlar ve kurumun iirettigi mal ve hizmetleri pazarlayan ki~iler, giderek artan bir ~ekilde yonetimde yer almakta ve bu tiir faaliyetlerin gerektirdigi idari birimlerin aglrhgl artmaktadlf. 15

22 ate yandan, egitim ve ara~tlrma faaliyetlerinin giderek disiplinlerarasl nitelik kazanmasl, geleneksel kiirsii, boliim ve fakiilteler arasmdaki kat! disiplin slmrlanm ortadan kaldlrmakta, bunlann yamnda, ye itli disiplinlerden gelen ki~ilerin olu~turdugu geyici ve siirekli gruplann onemi artmaktadu. iyinde bulundugumuz ve goriiniir gelecekte geyerliligini koruyacak olan sosyoekonomik ve teknolojik konjonktilriin gerektirdigi yiiksekogretim mezunu ki~ilerde aranan temel nitelikler ~unlardlr: Disiplinlerarasl proje gruplannda yalwabilme yetenegi, Sorun yozebilme ve analitik dii~iinme yetenegi, Kendi dilinde ve en az bir yabancl dilde yazdl ve sozlii ileti~im yetenegi, Bilgisayar okuryazarhgl, Bir mesleki alanda derinlik yamnda ilgili bir yan alan ile degi~ik bir alanda geni~lik (omegin, makine miihendisligi ogrencisinin yevre veya yazlhm gibi ilgili bir yan alan ile iktisat gibi degi~ik bir alanda dersler almasl gibi). Bu nedenlerle, ileri iilkelerdeki lisans programlan siirekli olarak degi~tirilmekte ve ogretim iiyeleri bu degi~iklikleri uygulamakla yiikiimlii klhnmaktadlr. Soz konusu degi ikliklerin ana hatlanm ~u ~ekilde ozetlemek miimkiindiir: Programlann ana dal (major) ve en az bir yan dal (minor) ~eklinde diizenlenmesi, Miifredatlar ve ders iyeriklerinde grup yah masml iyeren proje ve tasanmlann aguhgmm artmlmasl. Bilgisayar uygulamalanmn her dersin iyerigindeki aglrhgmm artmlmasl, Alanlar ve disiplinler arasmdaki ortak derslerin artmlmasl, hatta diplomalann genelle~tirilmesi. Son yll1arda, yiiksekogretim kurumlannm geleneksel yapllannda en koklii degi~ikliklere yol ayan unsur, ileri telekomiinikasyon ve bilwm teknolojilerine dayanan uzaktan egitim ve bilgiye u1a~lm teknolojilerinde meydana gel en ba~ dondiiriicii geli~melerdir. Uzaktan egitim, ogrencinin ogrenim siiresinin biiyiik bir boliimiinde ogretmeni i1e yiiz yiize temas halinde olmadlgl, egitim malzemesinin basllml~ yazlh metinler halinde ve/veya diger medya araylan vasltasl ile iletildigi ve ogrencinin ogretmeni ile, postayla gonderilen odevler, telefon, televizyon, bilgisayar ve video gibi araylarla ileti~im kurabildigi, egitim teknolojilerinin hlzla artan bir yogunlukta kullamldlgl bir ogretim tilrn olarak tammlanmaktadlr Ylhnda mektupla ogretime ba~layan uzaktan egitimde, daha somalan telefon, televizyon ve video yogun olarak kullamlmaya ba~lanml~tlr. Bu tilr ogretimin kurumsalla~ml~ ilk omegi, orgiin yiiksekogretime devam etme olanagl bulamayan yeti kinlerin egitimi amacl ile 1969'da ingiltere'de kurulan ve herkese aylk oldugu iyin Open University (Aylk Universite) adl verilen iiniversitedir. Bu iiniversitenin halen ogrencisi vardu. Tiirkiye'deki ilk uzaktan egitim uygulamasl 1974 ydmda Milli Egitim Bakanhgl'na bagh olarak faaliyete geyirilen YAYKUR ile ba~layan mektupla ogretim olup, 1981 Yllmda bu kuruma kaylth ogrenci saylsl 1 O.OOO'e yakla~ml idi. Bu ogrenciler daha soma Anadolu Universitesi'ne bagh faaliyete geyirilen ve ingiltere'deki omekten esinlenerek Aylkogretim Fakiiltesi adl verilen fakiilteye devredilmi~tir. Aylkogretim Fakiiltesi halen esas olarak posta ve televizyondan yararlanarak uzaktan egitim yapan bir kurumdur. 16

23 Uzaktan egitim yontemi ha1en ~u amaylarla kullamlmaktadlf: Ki~ilere geli~en teknolojilerin gerektirdigi yem bi1gi1er vermek veya genel kulmrlerini geli~tirmek amaclyla meslek iyi egitim, i~ ba~mda egitim gibi siirekli egitim veya sertifika programlan uygulamak, Bir yiiksekogretim kurumunda mezuniyet iyin gereken kredilerin bir kismml vermek iizere miinferit dersler vermek, Bir iiniversite iyinde bazl dersleri merkezi olarak vermek; konsorsiyumlar vasltaslyla derslerin bir kismml ortak olarak vermek; kaynak ya da iyerik bakimmdan yiiz yiize (orgiin) egitime destek olmak, Tamamen uzaktan egitimle diploma vermek. ~ok yakm bir geymi~te bilgisayar ve telekomiinikasyon teknolojilerinde meydana gelen ba~dondiiriicii geli~meler, bu iki alam artlk bir biitiin olarak birle~tiren bilgi teknolojilerini dogurmu~tur. Bilgi teknolojileri uzaktan egitimi giiniimiizde derin bir ~ekilde etkilemektedir. Internet artlk siiper bir bilgi otoyolu, World Wide Web ise Merkezi Sanal Bilgi ve Dokiimantasyon Merkezi olarak nitelendirilmektedir. Posta, televizyon, video ve hatta dii~iik kapasiteli ki~ise1 bilgisayarlar dahi artlk ilkel uzaktan egitim araylan olarak kabul edilmekte, bunlann yerlerini, CD-ROM, multi medyah ki~isel bilgisayarlar, ki~ilerin kendi tempolanna gore ogrenmelerine imkan veren geli~mi~ ki~isel bilgisayarlar, kablolu televizyon, sistemleri, aglara baglanabilen i~ istasyonlan, video konferans sistemleri, elektronik haberle~me ve uydu iizerinden irtibatlandmlan e~ zamanll (synchronous) elektronik kiirsii (verici) ve elektronik slmflar (allcl) almaktadlf. Ozetle, mektupla ogretime ba~layan uzaktan egitimin yerini artlk ileri bilgi teknolojilerinin kullantldlgl sanal (virtual) veya siber (cyber) egitim, kitap rajlarmdan olu~an kiitiiphanelerin yerini, merkezi dijital kiitiiphaneler almaya ba~laml~tlr. Tiim bu geli~meler uzaktan egitime de yanslml~tlr. ileri telekomiinikasyon ve bili~im teknolojilerine dayah uzaktan egitim konusundaki son geli~meler Boliim 6.3'te ozet1enmi~tir. Uzaktan egitim ile ilgili dikkat yekici geli~melerden biri de, yiiksekogretim kurumlannm yanmda, biryok ticari kurulu~un kar amaclyla bu sektorde faaliyet gostermesidir. ABD'de 1996 YIlt ile 1998 doneminden bu yana 1,7 milyar dolar tutarmda risk sermayesi bu sektore girmi~tir. KIsacasl, lise sonrasi egitim ABD'de ba~lt ba~ma bir endiistri haline gelmi~tir; bu sektorde 1998 ytll itiban ile ytlda 300 milyar dolar harcanmaktadlr. Dokuzyiiz ytlltk bir kurum olan iiniversite, bu siire i~inde geli~en bilim ve teknoloji ve to plum sal ihtiya~lara gore kendi kendine siirekli olarak yenileyebilmi~ ve toplumdaki prestijli konumunu koruyabilmi~tir. Ancak, giiniimiizde iiniversite, ileri bilgi teknolojilerinden kaynaklartan, bamba~ka tiirde bir yaptlanma ihtiyaci ile kar~l kar~lyadlr. Yeni teknolojilerin cografi slntr tantmamasi nedeniyle, bu geli~meye ayak uyduramayan kurumlarm, i levlerinin onemli bir klsmml yitirmeleri ka~lntlmazdlr. Zira, ABD'nin en elit iiniversitelerine dahi kaylt iyin gelen ogrenciler artlk ye~itli uzaktan egitim yontemleriyle aldiklan dersler iyin kredi verilmesini talep etmektedirler. Ktsa bir siire iyinde, bir Ulkenin ogrencileri ba~ka bir iilkenin kurum veya kurulu~lannda uzaktan egitimle aldiklan dersler iyin kredi talep edecekler, hatta diploma ibraz edeceklerdir. Uzaktan egitimde akademik degerlendirme, kalite kontrolii ve akreditasyon, diinya yiiksekogretim giindeminin ba~ slfalannda yer alan konular arasmdadlf. 17

24 Ge1i~mekte olan Ulkelerdeki uzaktan egitim uygulamalan ile geli~mi~ Ulkelerdeki uygulamalar arasmda temelde onemli bir fark bulunmaktadlr. Birinci grup iilkelerdeki uygulama daha yok yag niifusuna yonelik ve nispeten eski teknolojilere dayahdu. Buna kar~lllk, geli~mi~ iilkelerdeki uygulama ise, daha yok ileri teknolojilere dayah olup, orgiin egitimde etkinlik ve verimliligi artmnak amaclyla veya yeti~kinlerin siirekli egitimi iyin kullamlmaktadlr. ileri teknolojiye dayah uzaktan egitimin yag niifusunun egitiminde orgiin egitimi tamamen ikame edecegini dii~iinmek, en azmdan ~imdilik geryekyi bir yakla~lm olarak goriinmemektedir. ileri teknolojiye dayah uzaktan egitimin diger bir onemli niteligi ise, bu uygulamalarda iiniversitelerin ticari kurulu~larla i~birligi yapmasmm gerekliligidir. idari ve mali mevzuatl bu tiir i birligine elvermeyen iilkelere ileri teknolojiler de dayall uzaktan egitimin yaygmla masl zordur. 1.7 Bologna Deklarasyonu Ba~ta ABD olmak iizere, Anglo-Sakson Ulkelerindeki devlet iiniversiteleri, Klta A vrupasl Ulkelerindeki iiniversitelere klyasla toplum ve pazann ihtiyaylanna yok daha duyarl1 ve idari ve mali konularda yok daha fazla yetki ve esnekliklere sahip kurumlardu. Bu nedenlerle, ABD'den ba~layarak zaman iyinde yeni bir iiniversite yonetim modeli ortaya Ylkml~tU. Giri!jimci Universite adz veri/en bu modelin ideal h alin de, iiniversite kendine tahsis edilen kamu kaynaklarmz, sahip oldugu her tiirlii tesis, te9hizat, bilgi birikimi ve insangiiciinii miite!jebbis bir yakla zmla degerlendirerek yarattzgz kaynaklar ve ogrencilerden aldlgz reel ogrenim iicretleri ile birle!jtirerek /aaliyetlerinin kapsam ve niteligine uygun kendi gider biitgesini kendi yapabilmektedir. Devletin roliiniin diizenlemeden degerlendinneye donii~mesine paralel olarak, ba~ta isvey ve Hollanda olmak iizere, Klta A vrupasl iilkelerinde de giri~imci iiniversite modelinin biryok unsuru iiniversitenin sevk ve idaresine ve giinliik i~leyi~ ve yonetimine yanslmaya ba~laml~tlr. Devletin yiiksekogretimdeki roliiniin diizenlemeden degerlendirmeye donii~iimiinii, iiniversitenin sevk ve idare sisteminde devlet biirokrasisi He akademik personelin agirhgllllll azalmasl, buna kar~illk to plum ve pazarlll etkisinin artmasl ~eklinde de ifade etmek miimkiindiir. Her iiniversite ogretim iiyesinin gonliinde yatan kurumsal yapl, Vilhelm von Humboldt'un tasarlaml~ oldugu, isteyen ogretim iiyesinin istedigini ogrettigi ve ara~tlrdlgl ve isteyen ogrencinin de istedigini ogrendigi ve kollegyal bir yonetim anlayl~ma dayah iiniversite modelidir. Bu nedenle, giri~imci iiniversite mode linin bu ayldan sakmcah oldugu, von Humboldt'un hayal ettigi rur kurumlann gerekliligi ve bu tiir kurumlann kamu kaynaklanndan desteklenmesinin gerektigi, ancak kamu kaynaklanna bu olyiide ba~mh olunan bugiinkii ko~ullarda arzu edilen diizeydeki iiniversite ozerkliginin maalesef miimkiin olamayacagl yoniindeki gorii~ler oldukya yaygmdu. Devletin i~levi siireyleri diizenlemeden ylktllan degerlendirmeye donii~iirken, rum iilkelerde biirokratik ve/veya oligar~ik modelden piyasa veya giri~imci modele geyi~ siirecmm ba~ladlgl bir geryek oldugu gibi, gelir kaynaklanmn ye~it1endirilmesinin ozerkligi artlracagl yoniindeki gorii~ler yok daha yaygmdlr. 18

25 Nitekim, Alman, Franslz, ingiliz ve italyan egitim bakanlarmm 25 Ekim 1998 tarihinde imzaladlk1an Sorbonne Deklarasyonu ve bunu iz1eyen, 19 Haziran 1999'da Avrupa'daki 31 iilkenin egitim bakanlannca imzalanan Bologna Deklarasyonu i1e ulus1ararasl diizeyde rekabet giiciine sahip bir Avrupa Yiiksekogretim Bolgesi (The European Higher Education Area) olu~turulmasl yoniinde siyasi irade ortaya konmu~tur. Bu ama9la, diploma ve akademik derece1ere ~effafhk getirilmesi, ABD sistemine benzer ~ekilde lisans, yiiksek lisans ve doktora a~amalanmn benimsenmesi, ogrenci ve ogretim iiyesi hareketli1iginin (mobility) te~vik edilmesi, ogretim, yeti~tirme (training) ve ara~tlfmaya dayah entegre program1ar geli~tirilmesi ve akademik degerlendirme ve kalite kontrol sistem1eri kuru1masmda A vrupa diizeyinde i~birligi yapllmasl temel ilkeler olarak benimsenmi~tir A vrupa genelinde ortaya konan bu gorii~ler kimine gore ABD sistemine ge«;i~, kimine gore ise Avrupa tiniversitelerinin ozbenligine donti~en bir ifadesidir MaYls 2001 tarihlerinde Prag'da yapilan Avrupa Egitim Bakanlan toplantismda iilkemiz Avrupa Birligi btinyesinde yer alan ve iilkemizin de kullammma apk bulunan Sokrates ve Leonardo gibi egitim programlanmn etkin olarak yiiriitiilmesinde c;ok onemli bir yeri olan Bologna Deklarasyonu'na imza atan tilkeler arasma tam tiye olarak kabul edilmi~tir. Yiiksekogretim sistemimiz bu tarihte Bologna Deklarasyonunda yer alan dokuz ana hedefden bir klsmml esasen yerine getirmi~ durumda idi. Bu tarihi takiben ttim maddelerde uyumun saglanmasl Ic;m c;ah~malar ytirtittilmti~ttir. Universitelerimizde ogrenci konseylerinin kurulmasi ve temsilcilerin mevcut yasa c;erc;evesinde yonetime katilmalan, tiniversitelerimizde ulusal dtizeyde akademik degerlendirme ve kalite kontroltinti amac;layan yonetmeligin C;lkartIlmasl ve uygulamanm ba~latilmasl bu dogrultuda atilan adlmlar arasmda en onemlileridir. Tiirk yiiksekogretimi a91srndan son derece onem1i olan bu geli~me ile bir1ikte, iiniversite ogrencilerimiz ve ogretim elemanlanmlzln A vrupa'daki iiniversite1erle kar~lhkh olarak gefgekle~tirecekleri degi~im programlarrnda yogun bir ~ekilde yer almalan ve kendi konulannda ortakla~a ara~tlrma ve uygulama projeleri geli~tirrne olanaklanmn artmasl beklenmektedir. lnkemiz iiniversitelerinin A vrupa Yiiksekogretim Bolgesi i9indeki yerlerini koruyarak, gerektirdiginde rekabet edebilmeleri, gerektiginde birbirleri ve diger A vrupa iiniversite1eri ile i~birligi yapabilme1erinin oniindeki engel, giderek azalan biitge odenekleri ve idari ve mali konu1arda tabi olduklan 9agdl~1 klsltlama1ardlf. Yiiksekogretimde ul~i1an bu a~amay1 ~u ~ekilde ozet1emek miimkiindiir. Giiniimiiz iiniversiteleri artik faaliyet alan1anm sadece kendi mensuplannm deger yargdanna gore tespit etmekten ziyade faa1iyetlerinin tiirlerini ve alanlanm toplumun gereksinim ve beklentileri ile kendi1erine tahsis edi1en kaynaklara gore belirleyen kurumlardlr. DolaylSlyla, 9agda~ iiniversite, toplumun her kesimi i1e biitiinle~mi~, faaliyet1eri bakimmdan top1uma kar~l olan sorum1ulugunu ne o19iide yerine getirdigi denetlenen ve faaliyetleri toplum tarafrndan yonlendirilen, sahip oldugu her tiirlii fiziksel olanak, tesis, te9hizat, bilgi birikimi ve insangiiciinii giri~imci bir zihniyetle degerlendirerek ek mali kaynak yaratan, modem i~letmecilik teknikleri ile yonetilen fevkalade karrna~lk yaplya sahip bir kurumdur. 19

26 BolUm 2 Turk Yuksekogretiminin Tarihc;esi Tiirk yiiksekogretiminin tarihine ili~kin yaymlann neredeyse tiimiinde, Selyuk Tiirklerinin 11. yiizytlda Bagdat'da kurduklan Nizamiye Medresesi ile Fatih Sultan Mehmet'in 1463'te kurdugu istanbul Medresesi'ne atif1ar vardu. Ancak, islam iilkelerinin ve bu iilkelerdeki kurumlann, A vrupa'mn karanhk yaglannda, daha onceki bilimsel birikimi muhafaza ettikleri, hatta bilime bazl katkllarda bulunduklan, bu birikimin Endiiliis yoluyla Avrupa'ya geytigi ve islam medreselerinin aym yolla Orta <;ag Avrupa'smdaki iiniversiteleri etkiledikleri ne kadar dogruysa, bugiinku Tiirk yiiksekogretiminin kokenlerini medreselerde aramak da 0 kadar yanh~ttr. BUgiinkii yiiksekogretim kurumlanmlz, Batt'da oldugu gibi yiizlerce Yllhk bir siirey iyinde tiirlii degi~ikliklere ugrayarak ve hatta yer yer verilen biiyiik miicadeleler sonucunda ~ekillenmemi~, tersine, daha once bu alandaki kurumlanmlzm yerine geymek iizere, Batt'dan oldugu gibi aldlglmlz kurumlardlr. Batl tiirii yiiksekogretim kurumlannm iilkemizdeki ilk ornekleri, 1773'te kurulan Miihendishane-i Bahri-i Hiimayun, 1795'te kurulan Miihendishane-i Berri-i Hiimayun, 1827'de kurulan Tlbbiye ve 1834'te kurulan Harbiye'dir. Ondokuzuncu yiizylhn sonuna dogru ve 20. yiizylhn ba~mda, Fransa'daki Grandes Ecoles'e benzer bir ~ekilde ye~itli bakanhklara bagh olarak kurulan Miilkiye Mektebi (1877), Hukuk Mektebi (1878), Ticaret Mekteb-i Alisi (1882), Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i Sahane (1882) ve 1909'da Miihendis Mekteb-i Alisi adl ile reorganize edilen Miihendishane ile ara kademe teknik personel yeti~tirmek amaclyla 1911'de kurulan Kondiiktor Mekteb-i Alisi iilkemizdeki Batt tiim yiiksekogretim kurumlanmn diger ornekleridir. Bu kurumlann baztlan bugiinku istanbul Teknik Universitesi (itu), Marmara, Mimar Sinan ve ytldlz Teknik Universitelerinin niiveleridir. 1863'te kurulan ve 1912'de miihendislik boliimleri eklenen Robert Ko1ej ise iilkemizdeki ilk Anglo-Amerikan tiim yiiksekogretim kurumu olup, bugiinkii Bogaziyi Universitesi'nin niivesidir. Giilhane Fermam'ndan klsa bir siire sonra modern bir iiniversitenin kurulmasl, 1846'da zamamn Maarif Mec1isi'nce kabul edilmi~ ve iiniversite 1865'te ayllml~tu ve 1874'te iki kez reorganize edildikten sonra 1881'de kapanan iiniversite, 1900'de Dar'iilfiinuni Osmani adl ile tekrar aytlml~ ve yeni kurulan Ulum-i Aliye-i Diniye, Edebiyat, U1um-l Riyaziye ve Tabiiye ~ubelerinin yamnda, daha once kurulmu~ olan Tlbbiye ve Hukuk mektepleri de Damlfiinun'a baglanml~tlr. Cumhuriyet'in ilammn hemen ardmdan ba~latllan egitim seferberligi ile yiiksekogretim kurumlanmn Anadolu'ya yayllmasmdaki ilk adlmlar attlmaya ba~lanml~ ve Ankara'da 1925'te Hukuk Mektebi, 1926'da Gazi Egitim Enstitiisii, 1930'da ise Ziraat Enstitiisii kurulmu~tur. Atatiirk, Cumhuriyet'in ilamndan sonra Damlfiinun iizerinde onemle durmu~ ve bu kurumu degerlendirmek iizere davet edilen isviyre'li Profesor Albert Ma1che'nin 31 MaYls 20