ÇALIŞTAY III. OTURUM Oturum Başkanı Yrd.Doç.Dr. Ahmet Mutlu GÖZLER Rize Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi

Transkript

1 Türkiye Doğal Alabalık (Salmo trutta) Ekotiplerinin Fenotipik Özelliklerinin Karşılaştırılması ÇALIŞTAY III. OTURUM Oturum Başkanı Yrd.Doç.Dr. Ahmet Mutlu GÖZLER Rize Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi TÜRKİYE DOĞAL ALABALIK (Salmo trutta) EKOTİPLERİNİN FENOTİPİK ÖZELLİKLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI Yrd.Doç.Dr. Mehmet KOCABAŞ 1 1 Tunceli Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Yetiştiricilik Bölümü, Tunceli. * mkocabas@hotmail.com, mkocabas@tunceli.edu.tr; Tel: ; Fax: Giriş kahverengi alabalıklar(salmo trutta) ların farklı fenotiplerinin olması yıllardır bilim insanları arasında tartışmalara ve yeni tür ve alt tür isimlerinin ortaya çıkmasına neden olmuş, bu tartışmalar günümüzde de bilim insanları arasında devam ede gelmektedir. Kahverengi alabalıkların sistematik olarak sınıflandırılması oldukça karmaşık bir yapıya sahip ve zordur. Bilim adamlarının, Salmo trutta nın bazı alt türlerinin Salmo cinsinin bir türü olarak kabul edilip edilmeyeceği konusundaki görüş ayrılıkları nedeniyle, Salmo cinsinin sistematikteki yeri tam olarak netleşememiştir (Ferguson, 2004; Bernatchez, 2001). Bütün bu çelişkilere rağmen en geçerli görüşün dünya çapında kabul görmüş olanı Salmo trutta nın tek tür ifadesi daha yaygın olarak kullanılmaktadır (Baglinière, 1999). Ülkemizde doğal alabalık stoklarından bahsedilirken bu atfın Salmo trutta türüne olduğunu (yukarıda bahsedilen) ve bu türle temsil edildiğini ancak farklı fenotipik özellikler gösterdiğini kabul etmiş bulunmaktayız. Fenotip (Karakter) ve Genotip Kısaca fenotip; bir canlının genotipinin fiziksel ifadesi olarak tanımlanabilir. Fenotip; vücut rengi, cinsiyet, yüzgeç ışın tip ve sayısı, boy, ağırlık, yumurta sayısı gibi tanımlanabilen, ölçülebilen, sayılabilen veya tartılabilen karakterlerdir. Genetik açıdan, fenotip son derece önemlidir, çünkü balıkların genlerini göremediğimizden genotipik farklılıkları fenotip farklılıklardan yararlanarak tahmin edebiliriz. Alabalıklar Salmonidae familyasının üyesidirler ve Atlantik (Salmo) ve Pasifik (Oncorhynchus) orijinli olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Bu bilgilere ilave olarak 3 Genus ta (Salmo, Oncorhynchus ve Salvelinus) toplanmaktadırlar. Salmo trutta nın doğal yayılım alanı, kuzey Norveç ten kuzey-doğu Rusya ya güneyde kuzey Afrika nın Atlas Dağlarına kadar uzanır. İnsan eliyle dünyanın diğer bölgelerine götürülmüş olup yerlileştirilmiş populasyonlarına dünyanın hemen her yerde rastlanılabilmektedir. Salmo trutta ların büyük bir kısmı anadromdur. Çoğunlukla tatlı sularda yayılım göstermelerine rağmen bir kısmı hayatlarının belirli evrelerinde denize geçmektedirler. Anadrom olmayan formları tüm yaşamı boyunca tatlı sularda, yaşarlar. Yalnızca beslenme ve üreme alanları arasında göç ederler. Birbirine yakın su kaynaklarında bulunan stokları arasında bile zamanla fenotipik ve genotipik farklılıklar ortaya çıkabilmektedir. Bu özellikleri, tür içerisindeki fenotipik farklılığın kaynağı olarak gösterilmektedir. Fenotipteki yapı, balığın genetik yapısı ve çevresel şartların etkisiyle (buna mutasyon etkisi de dahil) ortaya çıkmaktadır. Tüm bunlardan dolayı bu türün çok farklı yerel ve bilimsel isimlerle adlandırılmalarına neden olmaktadır. Günümüzde ise bunların, alt türden ziyade, aynı türün farklı ekolojik adaptasyonlara maruz kalmış ve coğrafik mesafe veya engellerden dolayı gen 86

2 Doğal Alabalık Çalıştayı Ekim 2009 alışverişi olmaması nedeniyle farklılaşmış ekotip veya formlar olduğu kabul edilmektedir. Söz konusu ekolojik adaptasyon ve morfolojik farklılıklar: Beslenme ve yem farklılığı, suyun fiziksel (rengi, sıcaklığı) ve kimyasal yapısı, ortamın zemin rengi, diğer çevresel faktörler (vejetasyon) den kaynaklanabilmektedir. Buna göre; türün deniz, göl ve akarsu olmak üzere üç formunun varlığı kabul edilmektedir. Salmo trutta nıntaksonomisi Dünyada günümüze kadar birçok bilim adamı tarafından, çok değişik isim altında adlandırılmıştır. Ülkemizdeki su kaynaklarında beş farklı ekotipinin yaşadığı, bazı sularda birden fazla ekotipinin birlikte yaşadığı çeşitli araştırıcılar tarafından rapor edilmiştir (Geldiay, 1968, Geldiay ve Balık, 1996). Salmonidae familyası 8 genusa ayrılır. Coregonus Hucho, Oncorhynchus (Pasifik salmon), Prosofium Salvelinus (Chars) Stenodus Thymallus Salmo (Atlantik salmon) S. ischchan S. letnica, S. penshinensis, S. platycephalus, S. salar S. trutta Ülkemizde Varolan (?) Ekotip adı & Yayılım alanı S.t.labrax Pallas, 1811: Doğu Karadeniz ve dökülen akarsular S.t.fario: Doğu Karadeniz e dökülen akarsular S.t.abanticus Tontonese, 1954: Abant Gölü, Tokat Almus baraj gölü (insan eliyle aşılanmış) S.t. macrostigma Dumeril, 1858: Kaz Dağları, Toros Dağları; Çatak Çayı; Çoruh Nehri S.t.caspius Kesler, 1877: Aras havzası, Kars ve Ardahan Salmo trutta ların Genel Biyolojisi Hızlı akan sulardan, göllere ve denizlere kadar, diğer balık türlerine göre çok farklı ve oldukça zor coğrafik koşullarda yaşarlar. Biyo-indikatör türdürler. Suları kaliteli, içme suyu vasfındaki tatlı sularda ürerler. Kahverengi alabalıklar uzunca ve yanlardan biraz basık bir vücuda sahiptir. Kuyruk, hızlı akan ve kaynağa yakın sularda yaşayanlarda çatallı, diğerlerinde düzdür. Baş vücuda orantılı olarak büyüktür. Ağzın şekli yaşadığı ortama göre büyüklüğü değişir. Vücudun şekli ve büyüklüğü ise balığın cinsiyetine ve yaşama ortamına göre büyük değişiklik gösterir. Kaynağa yakın hızlı akan sulardaki alabalıklar nispeten daha küçüktür. Özellikle denize (Salmo trutta labrax, Salmo trutta caspius) ve göllere göçenlerinin (Salmo trutta lacustris, Salmo trutta abanticus) büyüklüğü 140 cm boy ve 50 kg fazla ağırlığa kadar ulaşabilir. Ancak hızlı akan kaynaklarda yaşayanları ise (Salmo trutta fario) maksimum 2,3 3,2 kg ağırlığa kadar büyüyebilir (Teufel vd., 2002). Kahverengi alabalıklarda Adipose yüzgeci kırmızımsı bir renk tonuna sahip olabilir. 87

3 Türkiye Doğal Alabalık (Salmo trutta) Ekotiplerinin Fenotipik Özelliklerinin Karşılaştırılması Frydan ergin bireye kadar alabalıkların hemen hepsi suda yaşayan böcek larvaları, Trichoptera, kan sülüğü (Annelidae) ve Crustacea lardan Daphnia, yalnızca su içerisindeki canlılar değil aynı zamanda yüzeyde hareket eden, çekirge ve benzeri su üzerine düşen her türlü böcek ve larvalarını da yem olarak alabilir (Teufel vd., 2002; Pender ve Kwak, 2002). Ülkemizdeki Kahverengi Alabalığın Farklı Ekotipleri 1- Deniz Alası, Karadeniz alabalığı, (Uneğ), Salmo trutta labrax Pallas, 1811 Ülkemizdeki doğal yayılım alanı, sadece Karadeniz bölgesinde ve Karadeniz e dökülen akarsulardır. Preoperkulum üzerindeki deri içindeki gizlenmiş gümişi gri benek, bu ekotip için karakteristiktir. Vücutları üzerinde düzensiz siyah beneklerin bulunuşu ve kırmızı ve siyah beneklerin etrafında belirgin beyaz halkaların olmasıyla diğer alt türlerden ayırt edilebilir. Diğer ekotiplere nazaran daha büyük hacimli ve tıknaz bir vücuda sahiptirler. Balık büyüdükçe vücut sırta ve karın kısmına doğru şişkinlik yapmaz. Ülkemizdeki en fazla büyüyen formu bu ekotipte olduğu farklı kişiler tarafından bildirilmiştir. Kış aylarında Karadeniz e akan tatlı sulara girerek akarsuyun yukarı kısımlarında yumurtalarını kumlara ya da çakıllar arasında açtıkları yuvalara bırakırlar. Yumurtadan çıkan yavruları bir yıl kadar tatlı suda kalırlar daha sonra denizlere göçerler (Kocabaş, 2009). Deniz alalarının beneklenmeleri denize göçmeden önce dere alasına benzemekle birlikte onlardan daha fazla kırmızı ve siyah beneklenme mevcut iken, denize göçtükten sonra benekler maskelenir balık gümüşümsü bir renk alır (Şekil 1). Yumurta çapları (ortalama± std sapma minimum-maksimum) 4.67±0.46 mm ( ), yumurta ağırlıkları 76.52±17.52 mg (43 20) ve ortalama yumurta verimleri 1476±1043 ( ) adet/dişi dir. Maksimum uzunlukları: 100 cm, maksimum ağırlıkları: 1500 g, ortalama ağırlıkları: 500 g (Kocabaş, 2009). Şekil 1. Karadeniz alabalığı (Kocabaş, 2009) 2- Dere alası, Salmo trutta fario Karadeniz e dökülen akarsularda bulunurlar. Ancak denize göç etmezler. Solungaç kapağında küçük ama birden fazla siyah benek mevcuttur. Kuyruk yüzgeçleri çatallıdır. Vücut rengi bölgesel olarak değişim gösterebilir. En belirgin özelliği L. lateralis altına taşan etrafı erguvani halelerle çevrili kırmızı benekleridir. Bütün yaşamlarını akarsuda geçirir. Karadeniz e dökülen akarsularda bulunurlar. Kaynak ile akarsuyun yan kolları ve akarsuyun aşağı kısımları arasında kısa mesafeli göç ederler (Kocabaş, 2009). Vücut rengi bölgesel olarak değişim gösterebilir. En belirgin özelliği vücutlarındaki kırmızı beneklerin balık büyüdükçe kaybolmadan aynen kalmasıdır. L.lateralis altına taşan ve etrafı erguvani halelerle çevrili kırmızı benekleri bulunmaktadır (Şekil 2). Yumurta çapları 4.59±0.53 mm, ( ), yumurta ağırlıkları 81.54±21.41 mg (46 115) ve ortalama yumurta 88

4 Doğal Alabalık Çalıştayı Ekim 2009 verimleri 1179±669 ( ) adet/dişi dir. Maksimum uzunlukları: 40 cm, O.U.= 20 cm, Maksimum ağırlıkları: 1500 g, Ortalama ağırlıkları: 200 g (Kocabaş, 2009). Şekil 2. Dere alası (Kocabaş, 2009) 3- Abant alası, Abant Göl Alabalığı, Salmo trutta abanticus Tontonese, 1954 Ülkemizde doğal olarak sadece Abant Gölü, Yedigöller ve bu göllere bağlı akarsularda bulunmaktayken, insan eliyle Almus baraj gölüne de (Tokat) aşılanmış orada da bir stoğu mevcuttur (Kocabaş, 2009). Abant alası diğer türlere benzese de vücudunun yan taraflarında kırmızı benekler kuyruğa yakın bölgede birkaç tane ya da hiç bulunmayabilir. Vücudu daha kaba ve burun daha kısa-küttür (Şekil 3). Yumurta çapları 4.91±0.36 mm ( ), yumurta ağırlıkları 92.21±16.07 mg (62 119) ve ortalama yumurta verimleri 623±150 ( ) adet/dişi dir. Maksimum uzunlukları: 40 cm, O.U.= 20 cm. Maksimum ağırlıkları: 1500 g, Ortalama ağırlıkları: 300 g (Kocabaş, 2009). Şekil 3. Abant alası (Kocabaş, 2009) 4- Dağ alabalığı, dağ alası, büyük lekeli alabalık, Anadolu alabalığı, Anadolu alası, mercan, S. trutta macrostigma DUMERİL, 1858 Ülkemizde; Kuzey Ege de Kaz Dağları, Istrancalar, Uludağ, Ilgaz, Bolu, Kayseri, Toros Dağları, Çatak Çayı, Çoruh ve bütün Karadeniz Bölgesindeki akarsuların kaynağa yakın bölgelerinde bulunur. En belirgin özelliği operkulum üzerinde iri siyah benek, L.lateralis üzerinde sıra halinde iri 9 12 adet kırmızı benek ve parr bandlarının bulunmasıdır (Şekil 4). Kuyruk yüzgeçleri çatallıdır. Ekotipler arasında en küçük boy ve ağırlığa sahip bireyler bu ekotipte mevcuttur cm boyundaki bireyler çok rahatlıkla yumurta ve sperma verebilmekte, ilk üreme yaşına ulaşabilmektedirler (Kocabaş, 2009). Ülkemiz sularında su kaynaklarının en üst bölümlerinde çok zor coğrafik konumlarında yaşarlar. Üreme alanları sığ, durgun akan akarsu kaynakları, buzul gölleri çıkış suları gibi ya da suyun kaynağındaki en son noktalar üreme alanlarını oluşturmaktadır. Ağustos sonlarından Ocak ayına kadar bir dönemde her bir dişi senede bir defa yumurta 89

5 Türkiye Doğal Alabalık (Salmo trutta) Ekotiplerinin Fenotipik Özelliklerinin Karşılaştırılması bırakabilmekte, yumurta sayıları balık büyüklüğüyle değişebilmesine rağmen birey başına adet arasında değişebilmektedir. Dorsal yüzgecinde kırmızı ve siyah benekler çok fazla sayıda bulunabilir, adipose yüzgeci portakal renginde, tam bir kırmızı hilal şeklinde bazen de bir tek kırmızı benek bulunabilir. Anal yüzgeçlerinde ve hatta kuyruk yüzgeçleri üzerinde birkaç tane kırmızı benek olabilir. Kuyruk ve anal yüzgeç uçları portakal rengindedir. Oldukça farklı renk desenine sahiptir. Yaşam ortamına çok iyi uyarlar. Renk sırtta siyahımsı gridir. Yumurta çapları 4.52±0.53 mm ( ), yumurta ağırlıkları 59.42±12.32 mg (38 78) ve ortalama yumurta verimleri 193±123 (82 495) adet/dişi dir. Maksimum uzunlukları: 30 cm, maksimum ağırlıkları: 400 g, Ortalama ağırlıkları: 60 g (Kocabaş, 2009). Şekil 4. Anadolu alası (Kocabaş, 2009) 5- Kafkas alası, Dere alabalığı, Caspius, Salmo trutta caspius Kesler, 1877 Aras alabalığı, Hazar Denizi kökenli olup, ülkemizde Kura-Aras nehri ve kollarında ve Çıldır Gölünde yaşamaktadır. Kırmızı benekler yan çizgi boyunca ve üçlü sıralı baştan kuyruğa doğru şekilsiz ve halesiz olarak yayılmıştır. Solungaç kapağının ön tarafı üzerinde benek mevcuttur. Vücut koyu renkli olup, vücudun ön tarafı ve baş üzerindeki koyu benekler bulunur. Sırt yüzgecinde de benekler vardır. Kuyruk yüzgeci çatallıdır. Diğer ekotiplerine nazaran renkleri daha koyu ve esmerdirler (Şekil 5). İran kaynaklarında Hazar gölü ve buraya bağlantılı akarsulara girdiği ve 200 km den fazla üreme göçü yapabildiği ve 50 kg a kadar büyüyebildiği rapor edilmesine rağmen, ülkemizde yakalanan bireylerin çok daha küçük bireylerden oluştuğu tespit edilmiştir (URL 1). Yumurta çapları 4.23±0.26 mm ( ), yumurta ağırlıkları 48.92±5.32 mg (44 56) ve ortalama yumurta verimleri 505 ±206 ( ) adet/dişi dir. Maksimum uzunlukları: 30 cm, maksimum ağırlıkları: 800 g, Ortalama ağırlıkları: 150 g (Kocabaş, 2009). Şekil 5. Aras alası (Kocabaş, 2009) Sonuç Ülkemizde yaşayan ekotipleri daha fazla araştırılıp detaylar ortaya daha net bir biçimde konulmalıdır. 90

6 Doğal Alabalık Çalıştayı Ekim 2009 Kaynaklar Baglinière, J.L Introduction: The brown trout (Salmo trutta L.) - its origin, distribution and economic and scientific significance, biology and ecology of the brown and sea trout, Praxis publishing, Chichester, UK. Bernatchez, L The evolutionary history of brown trout (Salmo trutta L.) inferred from phylogeographic, nested clade, and mismatch analyses of mitochondrial DNA variation, Evolution, 55, Ferguson, A Brown trout genetic diversity: origins, importance and the impacts of supplemental stocking, Proceedings of the Institute of Fisheries Management 34th Annual Study Course, p Geldiay, R Kazdağı Silsilesi Derelerinde Yaşayan Alabalık (Salmo trutta L.) Populasyonları Hakkında, VI. Milli Türk Biologi Kongresi Tebliğler, Geldiay, R. ve Balık, S Türkiye Tatlı Su Balıkları, Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Yayın No: 46. Ders Kitabı. Dizin No: 16, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova, İzmir. Kocabaş, M Türkiye doğal alabalık (Salmo trutta) Ekotiplerinin Kültür Şartlarında Büyüme Performansı ve Morfolojik Özelliklerinin Karşılaştırılması. Doktora Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Pender, D., R., ve Kwak, T.J Factors Influencing Brown Trout Reproductive Success in Ozark Tailwater Rivers. Transactions of the American Fisheries Society, 131, Teufel, J., Pätzold, F. ve Potthof, C Scientific research on transgenic fish with special focus on the biology of trout and salmon, Research Report, 360, 05, 023, Federal Environmental Agency (Umweltbundesamt), Berlin, 175 s. URL