KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ

Transkript

1 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ Kezban SÖNMEZ * Öz Doğum, evlilik ve ölüm insan yaşantısında üç temel dönemi meydana getirir. Bu dönemlerin her biri çeşitli gelenek ve görenekleri içinde barındırır. Bu araştırmada evlilik dönemindeki çeyiz geleneği ele alınmaya çalışılacaktır. Çeyiz, Türk Kültüründe evlenen bir kızın evliliğe maddi katkıları olarak düşünülmektedir. Bunlar çoğunlukla el emeği ile üretilmiş halılar, işlemeli örtüler, oyalı yemeniler, yastıklar, yorganlar ve havlulardır. Çeyiz her toplumda yüzyıllardır süregelen bir gelenek olarak devam etmektedir. Bu gelenek ailelerin maddi durumlarına, yaşam tarzlarına ve yörelere göre farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıklar genellikle çeyizde kullanılan malzeme, tür ve teknik özellikler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu araştırmada Konya İli Bozkır İlçesinde devam eden çeyiz geleneği üzerinde durulmaya çalışılacaktır. Çalışmada öncelikle yazılı kaynaklar taranarak çeyiz kültürü ile ilgili bilgiler verilecek, daha sonra Bozkır ilçesinde yapılacak olan saha araştırmasında karşılıklı görüşmeler yapılarak, Bozkır ın geleneksel çeyiz kültürü hakkında kaynak kişilerden bilgiler alınacaktır. Bu görüşmeler sırasında çeyiz geleneğinde en sık karşılaşılan ürünlerin fotoğrafları çekilecek ve bildiride bu fotoğraflara da yer verilecektir. Bu araştırmanın amacı; Konya İli Bozkır İlçesindeki geleneksel çeyiz kültürünü anlatmak ve bu kültürün günümüzde tanıtılmasına ve yaşatılmaya çalışılmasına katkı sağlamaktır. Anahtar Kelimeler Çeyiz, kültür, Bozkır Abstract Birth, marriage and death occur the three main periods in human life. Each of these periods contains a variety of customs and traditions. The tradition of dowry during the marriage will be studied to be handled in this research. Dowry, a girl who married in Turkish Culture is considered to be a financial contribution of her marriage. They are mostly made by hand carpets, embroidered linen, embroidered scarves, pillows, duvets and towels. Dowry has been maintaining as a custom which lasting during centuries in every society. This tradition differs from financial situation of families, life styles and from region to region. These differences emerges as material is used in dowry, kind and technique features. In this study, the Bozkır district of Konya Province will be dwelled upon an ongoing tradition of dowry. Firstly, written documents will be given information by scanning about the culture of dowry in this work. Then, it will be mutual consutations in the field of research, will be taken information about Bozkır s traditional dowry culture from source people. The purpose of this study, to tell about traditional dowry culture in Bozkır district of Konya. Keywords Dowry, culture, Bozkır * Araştırma Görevlisi Selçuk Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi El Sanatları Tasarımı ve Üretimi Bölümü

2 886 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ GİRİŞ Bu araştırmanın konusunu Konya İli Bozkır İlçesi nde bulunan çeyiz kültürüne ait etnografik eserlerin tespiti oluşturmaktadır. Literatür taraması sırasında Bozkır merkezdeki çeyiz kültürü ile ilgili bir kaynağa rastlanmamış olması konuya önem kazandırmaktadır. Çeyiz kültürü kökleri binlerce yıllık adetlerle, inançlarla beslenen bir hayat ağacı, çok yönlü bir olgudur. Bir yanıyla ekonomiyle, adetlerle, inançlarla ilgili bir sosyo- ekonomik olay, bir yanıyla nesnel kültür örneklerini taşıyan etnografik bir olgu, bir yanıyla aşk, özlem, ümit gibi insani duyguların, nakışlarla, renklerle ifade edildiği duygu yüklü bir sanat olayı olarak karşımıza çıkmaktadır (Kademoğlu, 1999: 99). Çeyiz her toplumda yüzyıllardır süregelen bir gelenek olarak devam etmektedir. Bu gelenek ailelerin maddi durumlarına, yaşadıkları çevreye ve yörelere göre farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıklar genellikle çeyizde kullanılan malzeme, tür ve teknik özellikler olarak karşımıza çıkmaktadır. Doğum, evlilik ve ölüm insan yaşantısında üç temel dönemi meydana getirmektedir. Bu dönemlerin her biri çeşitli gelenek ve görenekleri içinde barındırmaktadır. Bu araştırmada evlilik dönemindeki çeyiz geleneği ele alınmaya çalışılmıştır. Bozkır merkezdeki çeyiz kültürünü içeren bu çalışma, literatür taraması ve alan araştırması olmak üzere iki aşamadan meydana gelmektedir. Alan araştırması sırasında öncelikle Bozkır halkının sandıklarında yer alan ve günlük hayatta kullandıkları çeyiz geleneğine ait ürünler incelenmiş ve ürünlerin fotoğrafları çekilmiştir. Bununla birlikte Bozkır merkezdeki yöre halkıyla görüşmeler yapılarak, çeyiz kültürü ile ilgili bilgiler alınmıştır. Günümüzde Bozkır da her annebaba ekonomik durumlarına ve beğenilerine göre, yörelerindeki gelenek ve göreneklere bağlı kalarak, evlenecek kızlarının çeyizlerini kendileri hazırlamaya çalışmaktadır. Bildirinin amacı; Konya ili Bozkır ilçesindeki geleneksel çeyiz kültürünü anlatmak ve bu kültürün günümüzde tanıtılmasına ve yaşatılmaya çalışılmasına katkı sağlamaktır. 2. TÜRK KÜLTÜRÜNDE VE BOZKIR DA ÇEYİZ GELENEĞİ Çeşitli kaynaklara göre çeyiz; kızlarına, ana-babanın küçüklüğünden itibaren biriktirip hazırladıkları eşyalar ( Anonim, 1984: 333). Gelin için hazırlanan sandık eşyaları ( Anonim, 1986: 2668). Baba veya ana tarafından, örf ve adete göre, evlenen kız çocuklarına, evin döşenmesi için verilen menkul eşyalar ( Anonim, 1990: 421). Gelinlerin beraberinde getirdiği elbise, eşya ve takımlar (Arseven, 1950: 392) olarak tanımlanmaktadır.

3 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 887 Eski Türklerde ise çeyiz; baba malından kız çocuğuna düşen pay anlamına gelmektedir. İslam hukukunda kadını çeyiz getirmeye zorlayan bir hüküm bulunmamasına rağmen Türklerde babanın kızına çeyiz yapması bir yükümlülük olarak görülmektedir (Ögel, 1988: 264). Çeyiz Osmanlıca cihaz veya cehaz, halk dilinde ise çehiz veya çeyiz şeklinde kullanılmaktadır. Anadolu' nun gelenekselliğini koruyan hemen her yöresinde, kız çocukları daha ergenlik çağına gelmeden çeyiz hazırlıklarına başlanmaktadır. Çeyizin kızların yüz akı olduğu görüşü yaygındır. Geçmişte hazırlanan çeyizler yatak çarşafı, yastık kılıfı, yorgan yüzü, mendil, örtü gibi eşyalardır. Bunların kenarlarına dikilmek üzere yapılan oyalar ve danteller de en önemli uğraşlardan birini oluşturmaktadır. Hazırlanan eşyaların genellikle tümü işlemeli olmaktadır. Çevreler, yağlıklar, kenarları oyalanmış yazmalar, el örgüsü çoraplar çeyizin tamamlayıcı ögelerindendir. Kızın evlenme çağı yaklaştıkça hazırlıklar hızlanır. Her kızın çeyizinde ailenin ekonomik gücüne göre bir ya da birkaç kat yatak ve yorgan bulunması gelenektendir. Bunların yanı sıra kıza evlendikten sonra giymesi için yeni giysiler ve çamaşırlar yapılır. Çamaşırların iyi cins kumaştan ve işlemeli olmasına özen gösterilir ( Anonim, 1986: 2668). Osmanlılarda ve Anadolu Beyliklerinde gelin olan kızlarına büyük arazi veren, hatta bir eyalet bağışlayan beyler ve hükümdarlar da görülmüştür. Bunun yanı sıra zengin Türk aileleri evlendirdikleri kızlarına, özel hizmetlerinde kullanılmak üzere bir de hizmetçi kız hediye ederlerdi. Buna çeyiz halayıkı denilirdi. Bu gelenek 20. yüzyıl başlarından itibaren ortadan kalkmıştır ( Anonim, 1960: 503). Bozkır da geçmişte bir genç kızın çeyizinde ailenin ekonomik durumuna göre; el dokuması kilimler, hasır yastıklar, hasır yastıkların üzerine yaymak için, yörede dolama denilen örtüler, yastıklar, minderler, örgü çoraplar, oyalı yazmalar ve buna benzer eşyalar bulunurdu. Dolamalar ve yastıklar genellikle kanaviçe (çapraz iğne) tekniği ile yapılırdı. Bunların dışında çeyizlerde bakır kaplar, tahta kaşıklar gibi günlük kullanıma yönelik eşyalar bulunurdu. Günümüzde çeyizler bir evi donatacak zenginlikte ve çeşitte yapılmaktadır. Bozkır da bir genç kızın çeyizinde ailelerin maddi gücüne göre karyola etekleri, seccadeler, tenteneler, yastıklar, yatak takımları, pikeler, mutfak takımları, örgü patikler, oyalı yazmalar, gibi el emeği göz nuru dökülerek hazırlanan eşyalar yer almaktadır. Çeyiz kültürü içerisinde bazı yörelerde çeyiz çemen, çeyiz alayı, çeyiz yazma, çeyiz asma, çeyiz altı yemeği gibi deyimler de kullanılmaktadır. Çeyiz çemen; eksiksiz bol çeyiz anlamına gelmektedir ( Anonim, 1986: 2668). Çeyiz alayı çeyizin damat evine götürülüşünde yapılan törendir. Bu tören evlenenlerin sosyal durumuna göre şekillenmektedir (Anonim, 1990: 422). Çeyizlerin küçükleri sıra sıra dizilen çocuklara verilir, arkadan gelen arabaya taşınamayacaklar doldurulurdu. En önde damada

4 888 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ ait eşyaların bulunduğu ipek bohça taşınırdı. Çalınan davulun eşliğinde birbirini takip eden çeyizler, ağır ağır damadın evine götürülürdü. Görenler Maşallah diyerek genç evlilere hayır dua ederlerdi (Anonim, 1984: 334). Osmanlı saray düğünlerindeki çeyiz alayları çok gösterişli ve görkemli olurdu. Çeyizler katırlara ve arabalara yüklenerek geçit yapılır ve halka seyrettirilirdi. Her padişah, kızının düğünü için damada mevkisine ve padişaha verdiği değere göre çok kıymetli taşlar, eşyalar ve mal mülk verirdi. Çeyiz halka ilan edilir, taşınabilenler çeyiz alayında sergilenirdi te IV. Mehmed in kızı Hatice Sultan ın düğünü için verdiği çeyize, o sırada Edirne de bulunan seyyahlar hayran kalmışlardır. Hatice Sultan ın çeyizi seksen altı katırla taşınmış, katırların üstü kaftanlık kumaşlarla örtülmüştü. Çeyizlik olarak yapılan yatak odası takımlarının üstleri değerli incilerle kaplanmış, gümüş ve altın işlemelerle süslenmişti. Ayrıca çeyizde birçok halı, kilim, yatak örtüleri ve sofra örtüleri bulunuyordu. Bunun dışında süslü porselen mumluklar, altın şamdanlar, üzeri incili, elmaslı çizmeler, pabuçlar, terlikler ve nalınlar, değerli taşlarla bezenmiş bilezikler, gerdanlıklar, küpeler, mücevherlerle süslü dürbünler, inci ve mücevherlerle kaplı tabureler, el işlemesi taçlar yer almaktaydı (Nutku, 1993: 298). Osmanlılarda çeyiz alayı bir düzen içerisinde hareket ederdi. Törende sırayla; aşçıbaşı, subaşı, dergahı ali çavuşları, gedikli zaimler, Divanı Hümayun kalemi hocaları, topcubaşı, cebecibaşı, kul kethüdası, yeniçeri efendisi ve sekbanbaşı, aşağı bölük ağaları ve sipahi silahlar ağaları, dergahıali kapıcı başıları, defterdar, nişancı ve yeniçeri ağası ile teberdarlar yer alır; damadın konak veya sarayına gidilerek, gereken görevliye çeyiz teslim edilirdi. Çeyiz alayı süresince mehterhane çalar, damat, törene katılanlara, rütbe ve mevkilerine göre hediyeler dağıtırdı ( Anonim, 1990: 422). Bozkır da bu gelenek çeşitli değişikliklere uğramakla birlikte, günümüzde artık uygulanmamaktadır. Geçmişte Bozkır da düğünden bir hafta önce kız tarafının ve erkek tarafının hazırladığı çeyizler bir kamyona yüklenerek, yapılan hazırlıkların herkes tarafından görülmesi amacıyla mahalle mahalle dolaştırılırdı. Kamyonun bir tarafından kız tarafının yaptığı çeyizler, diğer tarafından erkek tarafının yaptığı çeyizler sarkıtılır, tüm halkın bu çeyizleri görmesi sağlanırdı. Günümüzde bu gelenek uygulanmamakta, çeyizleri her iki taraf kendi araçları ile taşıyarak gelin ve damadın evine götürmektedir. Çeyiz yazma; gelinin oğlan evine götüreceği her türlü eşyanın, güvenilir bir kişi tarafından tek tek kaydedilmesidir. Bu gelenek, bir anlaşmazlık çıkması halinde mal bölüşümünde haksızlık olmamasını amaçlamaktadır. Çeyiz asma ya da çeyiz çakma; gelinin oğlan evine götürdüğü her türlü eşyayı, kendi evinde sergilemesidir. Çeyiz yayma da denilmektedir. Çeyizlerin sergilenmesi düğünden bir gün önceye kadar sürerdi. Asılacak çeyizleri düzenlemek ustalık isteyen bir iş olduğundan bu konuda deneyimli kişilere ya da askıcı denen kadınlara başvurulurdu ( Anonim, 1986: 2668). Osmanlı

5 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 889 döneminde de bu gelenek uzun yıllar devam etmiştir. Anadolu nun birçok yöresinde seyirlik için çeyiz eşyasının sergilenmesi geleneği bazı yörelerde halen uygulanmaktadır. Gelin odasında sergilenen eşyalar düğün süresince gezilir, çeyizin kalitesi, kızın ailesinin ekonomik gücünü yansıtırdı. Sergilenen eşyalar arasında; hamam takımları, havlu takımları, işlemeli baş örtüleri, boncuklu, pullu hamam tülbentleri, oyalı yazmalar, ipekten yapılmış saat, mühür ve para keseleri, damat için oyalı gömlekler, mendiller, işlemeli uçkurlar, kaşık torbaları, tarak kesesi, yatak çarşafları, işlemeli yastık örtüleri ve yastık yüzleri, işlemeli sofra örtüleri, ayna, bakır mutfak eşyaları, işlemeli nalınlar, ayakkabı ve terlikler, gelin ve damat için kumaşlar, gelin için elbiseler, kürkler ve mantolar bulunurdu (Nutku, 1993: 297). Bozkır da çeyiz asma geleneği geçmişte çok yaygın olmasına rağmen, günümüzde bu gelenekten vazgeçilmiştir. Evlenen genç kızın getirdiği çeyizler, asılmak yerine kullanım alanlarında teşhir edilerek sergilenmektedir. Geçmişten günümüze Bozkır da devam eden, yörede gelin yüzü olarak adlandırılan bir gelenek vardır. Düğünden bir gün sonra gelinin komşuları, yakın akrabaları ve gelinin çeyizlerini görmek isteyen herkes, gelinin evine gelerek orada müzikli eğlenceler düzenlemektedir. Düğüne katılamayan misafirler ise geline vereceği düğün hediyesini gelin yüzü gününde vermektedir. Gelin yüzü günü, evlenmiş olan genç kız misafirlerini, gelinliğini giyerek karşılamaktadır. Kaynak kişilerden alınan bilgilere göre; geçmişte gelin yüzü günü, sabah namazından sonra damat ve gelin, daha önceden bohçalara sarılarak hazırlanan hediyeleri, düğünde takılan hediyelerin karşılığı olarak öncelikle kayınvalide ve kayınpeder olmak üzere tüm akrabalara kapı kapı dolaşarak dağıtırdı. Bu bohçalarda; iç çamaşırı, gömlek, takke, örgü çoraplar, oyalı yazmalar gibi eşyalar bulunurdu. Çeyiz altı yemeği; bazı yörelerde düğünden bir gün önce kızın eşyaları oğlan evine taşındıktan sonra kız babasının verdiği yemeğe denir ( Anonim, 1986: 2668). 3. ÖRNEKLER A. Ağaç işleri Evlenme çevresinde kümelenen çeyiz adeti, sandık yapımının bugüne dek hem endüstriyel bir ürün, hem de elle yapılan bir iş kolu niteliğiyle ayrı bir meslek dalı olarak süregelmesine neden olmuştur. Çeşitli boyutlarda yapılan sandıkların dikdörtgen gövdeli üstten kapaklı ve önceleri çekmece olarak da isimlendirilen dikdörtgen gövdeli, içi çekmeceli önden kapaklı iki ana türü bulunmaktadır. 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra dikdörtgen gövdeli üstten kapaklı sandıkların beğeni kazandığı çekmecelerin azaldığı gözlenmektedir. (Barışta, 2005: 124) Çeyiz sandığının görkemi bir ailenin ekonomik gücünü yansıtmaktadır. Bozkır da sandık çeyiz geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olarak geçmişten günümüze kadar süregelmektedir.

6 890 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ Bozkır çeyiz kültüründe yer alan sandıklar genellikle ahşaptan yapılmıştır. Geçmişte Bozkır da sandıklar metal plakalarla bezenmiş, bazı örneklerde ise bitkisel motiflerle, yağlı boya tekniğinde boyanarak süslenmiştir. Ancak günümüzde sandıklar süsleme ve malzeme özellikleri açısından değişikliklere uğramış, metal kaplama, boyama sandıklar, yerini deri ile kaplanmış sandıklara bırakmıştır. Fotoğraf 1: Çeyiz sandığı. Fotoğraf 2: Çeyiz sandığı. Fotoğraf 3: Çeyiz sandığı. Fotoğraf 4: Çeyiz sandığı. B. El İşlemeleri Anadolu nun hemen her yöresinde çeyiz kültürünün vazgeçilmez el sanatı ürünlerinden birisi de işlemelerdir. İşleme; çeşitli kalınlıkta kumaşlar veya deri üzerine, iğne ve benzeri aletler yardımı ile, elde veya makinede, birçok cins ve renkte iplik ya da sim, sırma, pul, boncuk ve şerit gibi malzemeler kullanılarak, düz veya kabartılı şekilde yapılan süslemelere denir (Sönmez, 2005: 112). Araştırmalar sonucunda geçmişte Bozkır çeyizlerinde, Türk işleme sanatı tekniklerinden en çok kanaviçe (çapraz iğne) tekniğinin kullanıldığı ortaya çıkmaktadır. Kanaviçe çeşitli kaynaklarda; seyrek dokunuşlu sert bir kumaş olarak tanımlanırken, diğer bir anlamıyla bu seyrek dokunuşlu kumaş üzerine uygulanan, çarpı biçiminde bir işleme tekniğidir (İlker, 1992: 9). Günümüzde bu teknik artık uygulanmamakla birlikte, genç kızlar ninelerinin, annelerinin hediye ettiği kanaviçe işlemeleri çeyizlerine koymaktadır.

7 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 891 Kanaviçe işinin ilk yapılışı çok eski zamanlara kadar uzanmaktadır. Kolay yapılışı, renkli ve gösterişli bir işleme oluşu yönünden her dönemde sıklıkla tercih edilmiştir. XVI. yüzyılın en çok beğenilen işleme tekniklerindendir. Kanaviçe işinin yapıldığı malzemeye kanava ismi verilmektedir (Korkusuz, 1992: 149). Kanaviçenin genel olarak iki çeşit iğne tekniği bulunmaktadır. Bunlar: tek iğne ve çift iğnedir. Bozkır çeyizlerinde kanaviçenin çok zengin örneklerine rastlanmıştır. Kullanım alanlarına yönelik olarak farklı türlerde kanaviçe işlemeler yapılmıştır. Kanaviçe işlemelerin kenarlarının çoğunlukla tentene (dantel) ile süslendiği dikkat çekmektedir. Bozkır da bir genç kızın çeyizinde kanaviçe yastıklar, karyola etekleri, seccadeler gibi çok farklı türde işlemeler bulunmaktadır. Geçmişte Bozkır da yeminli kanaviçeler bulunmaktaydı. İşlemelerin motifleri kimseye verilmez, kişiye özel olması istenirdi. Bozkır da günümüzde kullanım alanı bulunamayan kanaviçe işlemeler, farklı kullanım amaçlarına yönelik olarak yeniden şekillendirilmektedir. Günümüzde kullanılmayan ve sandıklarda saklanan karyola etekleri, yastık yaygıları, ev dolaması gibi ürünler pike, oda takımı, mutfak takımı gibi günlük kullanıma yönelik eşyalara dönüştürülerek, bu işlemelerin sürekliliği sağlanmaya çalışılmaktadır. Fotoğraf 5: Kanaviçe(çapraz iğne) yastık. Fotoğraf 6: Kanaviçe(çapraz iğne) yastık. Fotoğraf 7: Kanaviçe(çapraz iğne) karyola eteği. Fotoğraf 8: Kanaviçe(çapraz iğne) karyola eteği.

8 892 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ Fotoğraf 9: Kanaviçe(çapraz iğne) yastık. Fotoğraf 10: Kanaviçe(çapraz iğne) havlular. Fotoğraf 11: Kanaviçe(çapraz iğne) yastık. Fotoğraf 12: Kanaviçe(çapraz iğne) yastık. Fotoğraf 13: Kanaviçe(çapraz iğne) karyola eteği. Fotoğraf 14: Kanaviçe(çapraz iğne) yastık.

9 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 893 Fotoğraf 15: Kanaviçe(çapraz iğne) seccade. Fotoğraf 16: Kanaviçe(çapraz iğne) seccade. C. Oyacılık Yün, ipek, pamuk gibi çeşitli cinsteki ince ve kalın ipliklerin; iğne, tığ, mekik, şiş gibi basit araçlarla, el yardımıyla ve sırayla, birbiri üzerine ilmek atılarak ve bu ilmeklerin bir araya getirilmesi ile oluşturulan uygulamalara oya denilmektedir (Öğüt, 1973: 55). Oyalar kullanılan araca göre; iğne oyaları, tığ oyaları, mekik oyaları, firkete oyaları, şiş oyaları, kullanılan gerece göre; boncuk oyası, pul oyası, koza oyası, kumaş oyası, iplik oyası şeklinde sınıflandırılmaktadır (Güler, v.d., 2013: 305). Geçmişte ve günümüzde oyalı yazmalar Bozkır çeyizlerinin en önemli parçalarından biridir. Bozkır çeyiz geleneğinde bir genç kızın çeyizinde kırk- elli adet oyalı yazma bulunmaktadır. Bunların bir kısmı renkli, bir kısmı beyaz tülbent şeklinde yapılmaktadır. Yazmaların kenarları tığ oyası, iğne oyası, mekik oyası ve boncuk oyası gibi tekniklerle süslenmektedir. Çeyizlik yazmalar arasında yörede pullu graf olarak adlandırılan bir yazma çeşidi de bulunmaktadır. Bu yazmalar kırmızı (al) renkli olup, pul işlemeli veya mekikli olarak yapılmakta, kına gecelerinde kına yakılırken ve düğün günü gelin baba evinden çıkarken başına örtülmektedir.

10 894 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ Fotoğraf 17: Oyalı yazmalar. Fotoğraf 18: Oyalı yazmalar. Fotoğraf 19: Oyalı yazmalar. Fotoğraf 20: Oyalı yazmalar. Fotoğraf 21: Oyalı yazmalar. Fotoğraf 22: Oyalı yazmalar.

11 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 895 Fotoğraf 23: Oyalı yazmalar. Fotoğraf 24: Mekikli al yazmalar. Fotoğraf 25: Pullu graf örneği. Fotoğraf 26: Pullu graf örneği. D. Örgü İşleri Örgü; yün, ipek, pamuk ya da başka bir madde ipliğinin özel şiş, tığ, iğne, mekik gibi araçlarla yapılmış ilmeklerinin, bir araya getirilmesi işlemidir. Örgü sanatının çok eski çağlara inen tarihi bir geçmişi vardır. Araştırmacılar örgünün kaynağının doğu olduğunu kabul etmişlerdir. En eski örgü örneklerinden biri Yale Üniversitesi nin Suriye de yaptığı araştırmalarda bulunan Araplara ait konçlu bir çoraptır. Türklere ait ilk tarihi belgeler Orta Asya da yapılan arkeolojik kazılarda bulunmuştur. M.Ö. 7. ve 8. yüzyıllar arasında Orta Asya da yaşayan Hunlara ait 2. Pazırık kurganındaki bulgular arasında konç kısmı koç boynuzu motifleri ile süslü çoraplar yer almaktadır. Bu örnek örgü sanatının Asya Türkleri arasında da gelişmiş olduğunu göstermektedir. Orta Asya buluntularından sonra en eski örgü örneklerine eski Mısır mezarlarında rastlanmıştır (Atay, 1987: 31-34). Bozkır çeyiz kültüründe örgü grubuna giren örnekler çoraplar, patikler, paspaslar, şallar v.b. eşyalardır. Patikler de oyalı yazmalar gibi Bozkır çeyiz kültüründe önemli bir yere sahiptir. Bir genç kızın çeyizinde kırk-elli adet örgü patik bulunmaktadır. Önceleri yün iplikle örülen

12 896 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ patikler, sonraları yerini orlon ipliklere bırakmıştır. Bozkır da örgü işleri çok farklı motiflerde ve renklerde yapılmaktadır. Fotoğraf 27: El örgüsü çoraplar. Fotoğraf 28: El örgüsü patikler. Fotoğraf 29: El örgüsü patikler. Fotoğraf 30: El örgüsü patikler. Fotoğraf 31:El örgüsü paspas. Fotoğraf 32: El örgüsü paspas.

13 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 897 Fotoğraf 33: El örgüsü paspas. Fotoğraf 34: El örgüsü şal. E. Tentene (Dantel) Tentenecilik mil olarak isimlendirilen tığ, iğne gibi araçlarla, genellikle beyaz pamuklu iplikle delik dolgu biçiminde oluşturulan, trabzan adı verilen zincir çekilerek ya da iğneyle çeşitli düğümler atılarak yapılan ilmeklerle oluşturulan bir örgü türüdür. Ya bazı ürünleri bezemek amacıyla ince, uzun, dikdörtgen şeritler biçiminde ya da dikdörtgen, kare, daire gibi biçimlerde ürün oluşturmak için tasarlanan tentenelere dantel de denilmektedir (Barışta, 2005: 244). Kaynak kişilerden elde edilen bilgilere göre ; Bozkır çeyiz kültüründe bu örgü tekniği geçmişte çok revaçta iken, günümüzde tenteneye olan ilgi azalmıştır. Bozkır da tentene (dantel) ile yapılan oda takımları, salon takımları, mutfak takımları, yatak odası takımları, tepsi örtüleri, masa örtüleri, pike ve çarşaflarda kullanmak için yapılan ara ve kenar tentenesi gibi çok çeşitli örnekler bulunmaktadır. Ayrıca yörede tentenelerin, geçmişte çeyiz geleneğinin önemli bir kısmını oluşturan kanaviçe (çapraz iğne) işlemelerin kenarlarını süslemek amacı ile kullanıldığı da dikkat çekmektedir. Fotoğraf 35: Tentene(dantel) salon örtüsü. Fotoğraf 36: Tentene(dantel) salon örtüsü.

14 898 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ Fotoğraf 37: Tentene(dantel) yatak odası örtüsü.fotoğraf 38: Tentene(dantel) yatak odası örtüsü. Fotoğraf 39: Tentene(dantel) tepsi örtüsü. Fotoğraf 40: Tentene(dantel) masa örtüsü. Fotoğraf 41: Tentene(dantel) yastık. Fotoğraf 42: Ara ve kenar tenteneleri. 4. SONUÇ Bu bildiride; Konya İli Bozkır ilçe merkezinde yapılan alan araştırması sırasında yöre halkı ile görüşmeler yapılmış, bu görüşmeler sonrasında ortaya çıkan veriler aktarılmaya çalışılmıştır. Araştırmalar sonucunda Bozkır da çeyiz geleneğinin geçmişten farklı özellikler göstermekle beraber halen devam ettiği ortaya çıkmaktadır.

15 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 899 Araştırmalar sırasında Bozkır merkezde yaşayan halkın elinde bulunan, Bozkır çeyiz kültürüne ait örnekler incelenmiştir. İncelenen örneklerin tamamı Bozkır da yaşayan kişilere aittir. Ancak bu örnekler taşınabilir etnografik eserler olmalarından dolayı farklı bir yöreden satın alma ya da çeyiz yoluyla gelmiş olma ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır. Geçmişte Bozkır da genç kızlar çeyizlerini kendileri hazırlarken, günümüzde kız çocukları okuyup, tahsil yapmaya yöneldiği için çeyizleri genellikle anneleri tarafından yapılmakta, bunun dışında satın alma yoluyla ya da bu işi meslek edinmiş kişilere yaptırarak, çeyizlerini hazırladıkları görülmektedir. Ayrıca genç kızların, günümüzde kanaviçe ( çapraz iğne) tekniği ile yapılmış yastık yaygısı, işlemeli yastık kılıfı, karyola eteği gibi eşyalar kullanılmadığından dolayı, annelerinden, ninelerinden kalma işlemeleri aplike tekniği ile farklı kumaşlar üzerine tutturarak modernize ettikleri ve yeni kullanım eşyaları haline getirerek çeyizleri için kullandıkları, yapılan araştırmalar sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte günümüzde beğenilerin değişmesi, zamanın dar olması ve teknolojinin gelişmesi ile birlikte yöre halkının çok zaman alan, işlemeli veya el örgüsü çeyizlik eşyalar yerine, daha hızlı hazırlanan ve genellikle hazır malzemelerle yapılan çeyizlikleri tercih ettikleri görülmektedir. Gelenek ve göreneklerimizi yansıtan, kültür varlıklarımız arasında çok önemli bir yere sahip olan ve çeyiz kültürü içerisinde çok zengin örnekleri bulunan bu el sanatı ürünlerinin, tüm Bozkır yöresi taranarak, tamamı araştırılmalı, belgelenmeli ve tanıtılmalıdır. Antika değerindeki bu örnekler koruma altına alınmalı, bu tür el sanatı ürünlerinin ülke ekonomisine ve turizmine katkısı unutulmamalıdır. Kaynak Kişi Künyeleri Adı-Soyadı: Ayşe Süner Yaşı: 38 Adı-Soyadı: Elif Çiftçi Yaşı: 27 Adı-Soyadı: Fatma Baş Yaşı: 42

16 900 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ Adı-Soyadı: Güldane Öğütcü Yaşı: 30 Mesleği: Öğretmen Adı-Soyadı: Gülsüm Süner Yaşı: 73 Adı-Soyadı: Gülşen Yılmaz Yaşı: 52 Adı-Soyadı: Halide Bağcı Yaşı: 50 Adı-Soyadı: Havva Çolak Yaşı: 82 Adı-Soyadı: Merve Baş Yaşı: 22 Adı-Soyadı: Rahmiye Bobuş Yaşı: 45 Adı-Soyadı: Selver Baş Yaşı: 75 Adı-Soyadı: Suna Kaya Yaşı: 33

17 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ 901 Adı-Soyadı: Zehra Uğur Yaşı: 34

18 902 KONYA İLİ BOZKIR İLÇESİNDE ÇEYİZ KÜLTÜRÜ KAYNAKÇA ANONİM, (1960), Cihaz (Çeyiz), Türk Ansiklopedisi, cilt: 10, Ankara. ANONİM, (1984), Çeyiz, Rehber Ansiklopedisi, cilt: 3, İstanbul. ANONİM, (1986), Çeyiz, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, cilt: 5, İstanbul. ANONİM, (1990), Çeyiz, Meydan Larousse Büyük Lugat ve Ansiklopedi, cilt: 4, İstanbul. ARSEVEN, Celal Esad, (1950), Sanat Ansiklopedisi, İstanbul. ATAY, Ayten, (1987), Örücülük, Ankara. BARIŞTA, H. Örcün, (2005), Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Halk Plastik Sanatları, Ankara. GÜLER Mediha- KURT Gülten, (2013), Kahramanmaraş İli Boncuk Oyalarında Uygulanan Teknik ve Kompozisyon Özellikleri, Uluslararası Türk ve Dünya Kültüründe Kahramanmaraş Sempozyumu Bildirileri, cilt: I, Kahramanmaraş, s İLKER, Celale, (1992), Konya Evlerinde ve Müzelerinde Bulunan Kanaviçe İşlemeler, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya. KADEMOĞLU, Osman, ( 1999), Çeyiz Sandığı, İstanbul. KORKUSUZ, Süheyla, (1992), Nakış, İstanbul. NUTKU, Özdemir, (1993), Osmanlılar da Çeyiz Âdeti, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi İslam Ansiklopedisi, cilt: 8, İstanbul, s ÖGEL, Bahaeddin, (1988), Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul. ÖĞÜT, Gürel, (1973), Oyacılık Sanatı ve Kütahya Oyaları, Türk Etnoğrafya Dergisi, sayı: XIII, İstanbul, s. 55. SÖNMEZ, Kezban (2005), Gaziantep İli Nizip İlçesinde Bulunan Geleneksel Antep İşlemeleri, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.