Salvador, Guatemala, Kamboçya ve Namibya gibi yerlerde 1990 ların barış anlaşmaları ile ortaya çıkan fırsatları en iyi şekilde kullanabilmek için

Transkript

1 ÖN SÖZ Barış inşası, Birleşmiş Milletler eski Genel Sekreteri Boutros Boutros-Ghali tarafından tekrar çatışmaya dönmeyi önlemek amacıyla barışı sağlamlaştırıp, sürdürülebilir hale getirebilecek çalışmalar olarak tanımlanmıştır. Ancak bu tanımlama barış inşası çalışmalarının gerçek içeriği, hangi amaç ve çıkarlar için uygulanacağı ve daha da önemlisi kimin barışına öncelik verileceği konusunda pek aydınlatıcı değildir. Öte yandan barış inşası barış yapmak ve barışı korumak gibi konsept ve uygulamaların yanında aslında bizlere çok daha ileriye dönük ve kapsayıcı bir çerçeve sunmaktadır. Barış yapma, silahlı çatışmayı gerek müzakerelerle gerekse dışarıdan yapılabilecek bir askeri müdahale ile durdurma ya da bir sona getirme olarak tanımlanabilirken, barışı koruma da, ki Birleşmiş Milletler in Soğuk Savaş yıllarından bu yana kullandığı en yaygın barış sağlama metodlarından biridir, genellikle çatışan tarafların Birleşmiş Milletler in Mavi Bereli barış güçleri gibi uluslararası askeri güçlerle birbirinden ayrılması esasına dayanmaktadır. Ancak barış güçleri, tarafları birbirinden ayırıp çatışmayı durdurabilirlerse de tarafları bir araya getirmedikten ve barışın inşasını sağlayacak fırsatları yaratmadıktan sonra, donmuş çatışmalar belki de karşılaşabileceğimiz en iyi sonuçlardır. Silahlı çatışma durmuş olup bu tür ortamlarda negatif barış dediğimiz olgu başlamış olur. Yani çatışma öldürmemektedir ama buna barış demek de zordur. Uzun yıllar Kıbrıs ın içinden geçtiği süreç bu tecrübeyi çok iyi yansıtmaktadır. Barış inşası konsepti hem donmuş çatışmalar için, hem de uzun süren silahlı çatışmaların ardından El iii

2 Salvador, Guatemala, Kamboçya ve Namibya gibi yerlerde 1990 ların barış anlaşmaları ile ortaya çıkan fırsatları en iyi şekilde kullanabilmek için düşünülmüştür. Sonuçta, bu tür savaştan etkilenmiş ülkelerde, uluslararası toplum kendisini yeniden yapılanma zorlukları ve sıfırdan devlet kurumlarını inşa etme gerekliliği içinde bulmaya başlamıştır ların başlarındaki bu tür ortamlarda barış güçleri aktif olarak rol almışlardır ancak sonuçta barış inşası barış operasyonları denen yapılanma içinde tamamen sivil bir liderliğin gözetim ve kontrolünde gerçekleşmiştir. Eski Yugoslavya ve Sovyetler Birliği nin dağılması ve Afganistan, Liberya, Sierra Leone, Sri Lanka ve Sudan gibi dünyanın dört bir tarafındaki ülkelerde yaşanan etno-dinsel çatışmalar, barış inşası için en önemli sorumluluğun toplumlar arasında köprüler kurmak olduğunu gösteriyordu. Ancak uluslararası barış inşası çalışmalarının itici gücünü oluşturan teşvik tamamen farklı bir noktada odaklanmıştı. Bosna- Hersek, Tacikistan ya da Kosova gibi sosyalist rejimden çıkan yerlerde örneğin, barış inşası sadece yönetimin yeniden yapılanması ile kalmayıp aynı zamanda barış sürecinde bir pazar ekonomisine doğru ekonomik sistemlerin geçişi şeklinde de tecrübe edilmeye başlamıştı. Diğer bir deyişle, liberal barış doktrininin iki ana unsuru olan demokrasi ve piyasa ekonomisi, birbirinden ne kadar farklı olursa olsun uluslararası toplumun içine girdiği hemen hemen her çatışma sonrası ortamda barış çalışmalarının ana hatlarını belirlemiştir. Bu çerçeve içinde de barış inşasının çalışma alanı en azından barış sorunlarına yaklaşma seviyesinde, siyasi, ekonomik, sosyal ve psikolojik yönlerini kapsayacak şekilde geniş bir yelpazede görülmektedir. NATO nun Kosova daki askeri müdahalesi ve onu takip eden yeniden yapılanma sürecinde en önemli soru işareti iv

3 yapılanların kendi yasallığı üzerinde oluşan ikilemdi. Müdahale BM Güvenlik Konseyi nin izni olmadan yapıldığından, bunun insan haklarının korunması için gerektiğine dayanan bir meşruiyet argümanı ile NATO tarafından desteklenmiştir. Sonuç olarak, askeri müdahale sonrasında barış inşası çabaları, hala kendi ülkesi sınırları içinde Kosova yı içeren Sırbistan ın isteklerine karşı gerçekleşen bir devlet inşası sürecine dönmüştür. Bu süreç Kosova nın yakın zamanda bağımsızlığını ilan edip ve birçok ülke tarafından tanınmaya varmasına kadar da devam etmiştir. Başka bir deyişle, barış inşası devlet inşasının bir aracı olarak Kosova ile çok farklı bir noktaya gelmiştir. Çünkü II. Dünya Savaşı sonrası oluşan güvenlik mimarisini göz ardı eden ve daha çok tek taraflı ve uluslararası ilişkilerde Batı-merkezli güvenlik gerçeğini vurgulayan bir askeri müdahale, barış inşası ve devlet inşası projesi paketini oluşturmuştur. Kosova da uluslararası toplumun gerçekleştirdiği müdahale ve sonrası için en azından belli bir geçerliliği olan meşruiyetlik argümanı vardı. Ancak 9/11 sonrası ortamda gerçekleştirilen Afganistan ve Irak barış inşası operasyonlarında uluslararası toplumun meşruiyetliği ve bunun sonucu olarak da barış inşası çalışmaları çok ciddi sorularla karşılaşmıştır. Liberal barış projesi bu müdahalelerle en derin krizini yaşamaya başlamış olup; barış nedir, nasıl oluşturulabilir ve ne tür yaklaşımlar uygulanabilir üzerine yapılan liberal barış varsayımları çok ciddi eleştirilere ve incelemelere maruz kalmıştır. Bu barış inşası operasyonlarında görünen oydu ki liberal barış, güvenlik, insani kalkınma ve çatışma sonrası tekrar yapılanma üzerine verdiği sözleri yerine getirme konusunda tekrar tekrar başarısızlığa uğruyordu. Daha da önemlisi barış inşası yapanlar çatışmadan etkilenmiş insanların gözünde çok da iyi bir imaja sahip olamamışlardır. Aslında bu da doğaldır, çünkü müdahaleyi gerçekleştiren ve v

4 liberal barış bayrağını taşıyanlar bu halkların karşısına birgün işgalci, öteki gün barış koruyucu ve ertesi gün de insani yardım sağlama kimliğinde çıkmışlardır ve çıkmaktadırlar. Günümüze geldiğimizde daha önceden genel barış inşası çalışmalarının sadece bir grubunu oluşturan güvenlik sektörü reformu, Afganistan gibi ülkelerde barış inşasının kendisi haline gelmiştir. Afganistan ve Irak ın liberal barış üzerine bıraktığı derin izler devam ederken bu kez Arap Baharı gelmiş ve liberal barış doktrinine ve onun barış inşası sorunlarını değişik programlara döndürme şekline başka bir vurgun indirmiştir. Libya daki savaş sonrası ortam ve Suriye de ne yapılıp yapılamayacağının getirdiği belirsizlik, barış inşası zorlukları konusunda uluslararası toplumun bilgi ve tecrübesini yeniden gözden geçirmesini gerektirmektedir. Son 20 yıldır çok farklı ortamlarda gerçekleşen barış inşası tecrübeleri diktatoryal bir rejim ve aynı zamanda bir iç savaştan çıkan Libya gibi bir ülkenin tekrar yapılanmasında yetersiz kalmaktadır. Özellikle devlet-dışı silahlı güçlerle barış inşasında nasıl bir ilişki kurulması gerektiği ve özellikle de liberal barışın prensiplerinin bu tür ortamlarda ne kadar anlamlı ve geçerli olabileceği büyük bir soru işareti olarak karşımıza çıkmaktadır. Başka bir deyişle, barış inşası hem bir kavram hem de bir uygulama alanı olarak çok ciddi bir dönüşüm noktasına gelmiştir. Son 20 yılın tecrübesi hem önemli hem de değerlidir; ancak aynı zamanda liberal barışın barış sorunlarına yaklaşımındaki eksik ve yanlışlıkları da göz önüne alınmalı ve gerekli revizyonlara girilmelidir. Temel olarak barış inşası bir sonuçtan öte süreç olarak görülmelidir. Ve bu süreçte amaç, silahlı çatışmayı durdurup sadece negatif barışı sağlamaktan öte pozitif ve sürdürülebilir barışı amaçlamalıdır. Bunun için de barış inşası çok yönlü vi

5 ve çok aktörlü bir süreç olarak çatışma sonrası ortaya çıkan derinden bölünmüş toplumların sorunlarıyla etkin bir şekilde mücadele edebilecek vizyon, kapasite ve koordinasyona sahip olmalıdır. Aynı zamanda çatışmanın kök nedenleriyle de uğraşma zaruriyeti olup reformcu bir yapılanmaya girmek gerekmektedir. Bu sayede belki de yeniden silahlı çatışmaya dönmek önlenebilir ve barışın sürdürülebilirliği sağlanabilir. Bu düşünceden çıkarak kitabımızda, güncel dönem barış inşası projeleriyle ilgili kavramları, kuramları, arka plan bilgilerini ve uygulama konularını inceleyeceğiz. Bunu da yapmak için kitap üç ana kısıma ve dokuz bölüme ayrılmıştır. Birinci kısımda barış inşası üzerine kuramsal tartışmalardan yola çıkarak ilk olarak barış inşası kapsamında sıkça kullanılan üç temel kavramı (barış, silahlı çatışma ve barış süreci) inceleyecek ve bu kavramlar üzerine geleneksel akademik söylemi değerlendireceğiz. İkinci kısım, barışçıl önlemlerle çatışmaları durdurmayı amaçlayan çatışma çözümü, barış görüşmeleri ve barış anlaşmasının uygulanması şeklinde uygulanan barış inşası analizi, çatışma sonrası inşa gibi kavramlar üzerine yoğunlaşmakta olup aynı zamanda Liberal Barış doktrini üzerine tartışmaları içermektedir. Son kısımda ise barış inşasının güvenlik ve siyasal yeniden inşa, sosyo-ekonomik yeniden inşa, savaş-sonrası adalet ve uzlaşı boyutları incelenmektedir. vii