KLASİK SANCAKTAN MALİKÂNE UYGULAMASINA BOZOK SANCAĞI VE YÖNETİCİLERİ

Transkript

1 KLASİK SANCAKTAN MALİKÂNE UYGULAMASINA BOZOK SANCAĞI VE YÖNETİCİLERİ Orhan KILIÇ 1 Özet Bozok ve havalisi I. Bayezid zamanında 1399 yılında Osmanlı hâkimiyetine girmiş ancak Ankara Savaşı sonrasında elden çıkmıştır Çaldıran Savaşı na kadar Dulkadir Beyliği nin hâkimiyet alanı içinde kalan Bozok, Osmanlı Devleti ne tabi olmak kaydıyla bir müddet Şehsüvaroğlu Ali Bey tarafından yönetilmiştir. Şehsüvaroğlu Ali Bey in müstakil hareket etme isteği üzerine Kanuni Sultan Süleyman döneminin ilk yıllarından itibaren Bozok sancağının Kırşehir sancağı ile birlikte Rum vilayetine bağlı bir sancak olarak Osmanlı idari taksimatı içerisinde yer aldığı görülür. 16. yüzyılın ortalarında bir aralar Zulkadriye vilayeti bünyesinde yazılan Bozok sancağı, daha sonraki idari taksimat yapılanmasında neredeyse kesintisiz olarak Rum (Sivas) eyaleti bünyesinde klasik bir sancak olarak bulunmuştur. 18. yüzyılın başlarında çok kısa bir süre Karaman eyaleti bünyesinde yazıldığına da rastladığımız Bozok sancağının 1717 yılı sonlarından itibaren sancaklık kaydı iptal edilmiş ve malikâne sistemine dâhil edilerek Hüseyin Bey e verilmiştir. Dolayısıyla bu tarihlerden sonra yerel etkili ailelerin özellikle Cabbarzâdeler in (Çapanoğulları) bu sistemden beslenerek idareyi ellerinde tuttukları görülür yılında yeniden klasik sancak statüsüne alınsa da bu durum çok fazla sürmemiş ve 5 Eylül 1771 den itibaren yine malikâne sistemi ile idare edilmiştir. Bildiride; kuruluşundan malikâne sisteminin iyice yerleştiği 18. yüzyılın son çeyreğine kadar Bozok sancağının Osmanlı idari taksimatı içerisindeki yeri ve sancağın kimler tarafından yönetildiği incelenmiştir. Araştırmanın kaynakları büyük ölçüde sancak-tevcih defterleri olmuştur. Bunun yanı sıra mühimme defterleri, ruus defterleri, tahvil defterlerinden de istifade edilmiştir. Devrin klasik kaynakları ve konu ile ilgili bugüne kadar yapılmış monografik çalışmalara da müracaat edilmiştir. Anahtar kelimeler: Bozok, Yozgat, Osmanlı, sancak, malikâne Abstract The Sanjak of Bozok and Its Governors from the Classical Sanjak to the Admınistration of Malikâne Bozok and its vicinity came under the rule of Ottomans at the time of Bayezid in 1399 but got out of their control after the War of Ankara. Bozok, which remained within the sovereignty of the Principality of Dulkadir until War of Chaldiran in 1514, was ruled by Şehsuvaroğlu Ali for a while on condition that it would be a subject country of the Ottoman Empire. It is seen that Bozok sanjak, with Kirsehir sanjak, became a sanjak attached to the Rum Province in the Ottoman administrative organization from the earliest years of the period of Suleiman the Magnificent due to request of Şehsuvaroğlu Ali Bey to act individually. Bozok sanjak, which was sometime recorded in the province of Zulkadri in the mid-16 th century, was a classical sanjak almost continuously in Rum (Sivas) Province within the subsequent structuring of administrative divisions. At the beginning of the 18 th century, Bozok sanjak which was also recorded in Karaman Province for a very short period of time, the sanjak title of which has been repealed since the end of 1717 and was given to Hussein Bey s rule falling under the malikâne system. Therefore; after this date it is seen that influential local families, especially the Cabbarzâdes (Çapanoğlus), kept holding the administration 1 Prof. Dr., Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü Elazığ/TÜRKİYE. e-posta: okilic60@gmail.com 124

2 through abusing this system. Although it was again given the status of the classical sanjak in 1765, this did not last very long and began to be ruled via malikâne system again since 5 September In the paper; the position of Bozok Sanjak in the Ottoman administrative division and its management, from the date of its establishment to the last quarter of the 18 th century, when the malikâne system was set strongly, will be researched. The main sources of the research have been sanjak-tevcih books. Besides, mühimme books, ruus books, tahvil books have been referred. The classical sources of the period and the monographic studies dealing with the subject matter have been referred as well. Keywords: Bozok, Yozgat, Ottoman, sanjak, malikâne 1. Giriş Bozok sancağı, Kızılırmak kavsinin içerisinde önemli ve hareketli bir coğrafyada bulunmaktadır. Bu ismi Dulkadirliler zamanında bölgeye yerleşen Bozok Türkmenlerinden almışlardır. Bölgenin Osmanlı idaresine girmesinden önceki tarihi oldukça eskilere gider. Hititlere merkezlik yapmış, ardından Frigya ve Pers hâkimiyetini tanımıştır. Bir aralık Roma eyaletlerinden birisi olmuş, Helenistik devirde Ankara yı başşehir yapan Galatlar ın eline geçmiştir. Daha sonra Bizans hâkimiyetine girmiştir 2. Bizans hâkimiyeti sürecinde stratejik bir noktada olmasına rağmen, muhtemelen savunulması konusundaki dezavantajlı konumu sebebiyle sürekli olarak gerilemiş, yaşanan savaş ortamı iskânı etkilemiştir. Bu sebeple Selçukluların bölgeye geldiği ilk zamanlarda bölgede ciddi bir şehirleşmenin olmadığı ileri sürülür. Bizans taki iç gelişmeler sebebiyle buralara nakledilen Ermeniler den oluşan yerli nüfus, Türk hâkimiyetinin ilk zamanlarından itibaren daha da gerilemiştir 3. Bozok ve havalisi Türkler in Anadolu ya yerleşmesinden sonra bir müddet Danişmendli hâkimiyetinde kalmış daha sonra Sultan Kılıçarslan tarafından 1174 yılında Selçuklu topraklarına katılmış 4, eski Danişmendli Devleti ne izafeten bölgeye Danişmendiye vilayeti denilmişti 5. Selçuklu Devleti nin 1243 Kösedağ Savaşı nı kaybetmesinden sonra Anadolu da Moğol etkisi başlamış 1344 yılına kadar İlhanlı daha sonra Eretna, 1380 yılından itibaren ise Kadı Burhaneddin Devleti nin idaresinde kalmıştır yılında Yıldırım Bayezid tarafından ele geçirilmiştir. Ankara Savaşı ndan sonra Timur un İlhanlı hâkimiyeti zamanında bölgeye yerleşen Moğollar ın bir kısmını beraberinde götürmesinden sonra bunların boşalttığı alanlara yazın Uzunyayla da yaşayan Bozoklar a mensup Dulkadirli Türkmenleri nin geldiği görülür. Bozok Bölgesi de bu sırada Maraş merkezli Dulkadirli hâkimiyetine girmiştir 6. Dulkadirliler zamanında buraya yerleşen bu Bozoklu unsurlar, bölgenin bir müddet sonra Bozok diye anılmasına sebep olmuşlardır. Yayla karakterindeki mıntıka da Bozok Yaylası olarak anılmıştır yüzyılda Yozgat ve çevresinde köyler kurarak yerleşen Bozoklu Türkmen oymakları şunlardır: Kızılkocalı, Süleymanlı, Ağcalu, Salmanlı, Çiçekli, Zakirlü, Mesudlu, Ağca Koyunlu, Kavurgalı, Demircili, Ali Beyli, Sekili, Tecirli, Deli Alili, Şam Bayadı ve Karamanlı-yı Dinik 8. Dulkadirli Beyliği nin bulunduğu alan, Osmanlı Devleti ile Memlûk Devleti arasında bir tampon 2 Ahmet Yaşar Ocak, Bozok, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul, 1992, s Yunus Koç, XVI. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağı nın İskân ve Nüfusu, Kültür Bakanlığı yay.: 1021, Ankara, 1989, s ; Orhan Sakin, Tarihten Günümüze Bozok Sancağı ve Yozgat, Doğu Kütüphanesi yay., İstanbul, 2012, s Ocak,, s Koç, s Koç, s ; Ocak, s. 321; Sakin, s Koç, s Sakin, s

3 bölge hüviyetinde idi. Dolayısıyla beyliğin siyasi faaliyetleri bu iki devletin aralarındaki mücadeleye göre şekilleniyordu. Bundan dolayı bazen Osmanlıların bazen de Memlûklerin üst hâkimiyetini tanımışlardır Çaldıran Savaşı ndan sonraki süreçte Dulkadir Beyliği nin Osmanlı Devleti ne tabi olduğu görülür. Kanuni Sultan Süleyman ın tahta geçmesinden sonra 1522 yılında beylik toprakları doğrudan Osmanlı ülkesine dahil edilmiştir. 2. Bozok sancağının Osmanlı idari taksimatındaki yeri Ömer Lütfi Barkan ın Kanuni Sultan Süleyman ın ilk yıllarında düzenlendiğini tahmin ettiği ve yılarına tarihlendirdiği Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi nde TSMA D numarada kayıtlı idari taksimat listesinde Bozok sancağı bulunmamaktadır 9. Bahse konu idari taksimat listesinde Bozok sancağının olmaması defterin Kanuni nin ilk saltanat yılında tertip edildiğini göstermektedir. Zira Kanuni Sultan Süleyman tahta geçtiği sırada Bozok un Dulkadir Beyi Şehsüvaroğlu Ali Bey in idaresinde olduğu ve 1522 yılında öldürülüp Dulkadirli beylik topraklarının Osmanlı idaresine alınıp bir vilayet olarak teşkilatlandırıldığı bilinmektedir. Ali Bey in Ocak 1521 yılında Canberdi Gazali isyanını bastırmada önemli katkısı olmuştur. Şehsüvaroğlu Ali Bey takip eden yılda yani H. 928 (1522) yılında İran seferine serdar olarak tayin edilen vezir Ferhat Paşa tarafından Tokat a davet edilerek biri hariç diğer üç oğlu ile birlikte katledilmiştir 10. Kanuni devrinin ilk yıllarında hazırlanan ve 1522 tarihli olduğu ileri sürülen bir kanunnameye göre, Bozok sancağı Kırşehir ma a Bozok şeklinde tek bir sancak itibar edilerek sancağı Kırşehir sancağı ile birlikte yazılmış ve Rum vilayetine bağlı olduğu kaydedilmiştir. Bu yıllarda Rum vilayeti şu sancaklardan müteşekkildir: Sivas (paşa sancağı), Amasiyye, Kara Hisar-ı Şarkî 11*, Çorum, Canik, Trabzon, Bayburd, Kemâh, Gerger-Kâhta-Behisni, Malatiyye, Divriği ve Darende (1 sancak), Kırşehir ma a Bozok, Elbistan, Maraş, Ulu-Burun, İsphir 12. Bu defterdeki bilgiler ilk idari uygulamaları yansıtmış olmalıdır. Zira teşekkül ettirilen sancağın iki kazası da Bozok ve Kırşehir idi 13. Bu tarihte daha Zulkadriye vilayeti kurulmamış olmalı ki Maraş sancağı da Rum vilayeti bünyesinde yazılmıştır. Bu tarihte Maraş sancağı akçe has ile Mustafa Bey veled-i Kızıl Ahmet Bey in uhdesinde idi 14. TSMA D numarada kayıtlı 1527 tarihli idari taksimat listesine göre, Bozok sancağı Rum vilayetine bağlıdır. Vilayetin diğer sancakları ise şunlardır: Sivas (paşa sancağı), Amasya, Çorum, Canik, Karahisar-ı Şarkî, Bayburd, Kemâh, Malatya, Divriği ve Darende (1 sancak), Gerger ve Kâhta (1 sancak), Trabzon yıllarına ait olduğu ileri sürülen bir tahrir defterinde ise Zulkadriyye vilayeti; Maraş ve Bozok sancaklarından müteşekkildir 16. H tarihli mühimme defterindeki 1 Şubat 1545 tarihli bir hüküm idari taksimat ile ilgili de bilgiler vermektedir. Bu hükümdeki bilgilere göre, Bozok sancağı Zulkadriyye vilayetine bağlıdır. Vilayetin diğer sancakları; Maraş (paşa sancağı), Sis, Ayıntab ve Özeyirli dir (H ) tarihli olup daha önceki tevcih kayıtlarını da ihtiva eden sancak tevcih 9 Ömer Lütfi Barkan, H (M ) Malî Yılına Ait Bir Bütçe Örneği, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/1-4 (Ekim 1953-Temmuz 1954), İstanbul, 1955, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.II, TTK yay., 4. Baskı, Ankara, 1983, s * Bu sancak ilgili makalede Kara Hisar-ı Şerefî diye okunmuştur. 12 Enver Çakar, Kanuni Sultan Süleyman Kanun-nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı İmparatorluğu nun İdarî Taksimatı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12/I (2002), s Sakin, s Çakar, s İ. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi yay., İstanbul, Kasım, 1978, s Numaralı Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve Arab ve Zü l Kâdiriyye Defteri ( ) II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 40, Yayına Hazırlayanlar: Ahmet Özkılınç-Ali Coşkun-Abdullah Sivridağ-Murat Yüzbaşıoğlu, Ankara, 1999, s Topkapı Sarayı Arşivi H Tarihli E Numaralı Mühimme Defteri, Yayına Hazırlayan: Halil Sahillioğlu, IRCICA yay., İstanbul, 2002, s

4 defterindeki bilgilere göre Bozok sancağı Zulkadriyye vilayetine bağlıdır. Sancağın diğer sancakları ise yine; Maraş (paşa sancağı), Sis, Ayıntab ve Uzeyr dir 18. Bozok sancağının Rum beylerbeyliğine iade ve ilhakı 1560 yılında gerçekleşmiştir. 12 Mayıs 1560 tarihinde Dulkadirli (Zulkadriyye) beylerbeyine yazılan bir hükümle; Malâtıyye ve Bozok sancaklarının eskiden Rum beylerbeyliğine bağlı olduğu ancak geçen yıllarda hizmetlerine ihtiyaç duyulması sebebiyle Dulkadirli beylerbeyliğine bağlandığı belirtilmiştir. Bahse konu sancakların üslûb-ı sâbık üzre Rum beylerbeyliğine ilhak olunduğu kendisinin de Mâlatıyye ve Bozok sancaklarına ait defterleri mühürleyip Rum beylerbeyi Ali Paşa ya göndermesi istenmiştir 19. Dulkadirli beylerbeyinin Malatya ve Bozok sancaklarına ait defterleri göndermekte gecikmesi sebebiyle 31 Temmuz 1560 tarihinde kendisine yazılan bir tekit hükmüyle icmâl ve mufassal defterleri göndermesi emredilmişti yıllarına ait tevcihat kayıtlarını ihtiva eden ancak Bozok sancağı ile ilgili kayıtların yıllarını içerdiği bir diğer sancak tevcih defterine göre, Bozok sancağı Rum Vilayeti ne bağlıdır. Vilayetin diğer sancakları: Sivas (paşa sancağı), Amasiyye, Çorum, Divriği, Canik ve Arabgir dir yıllarına ait tevcihat kayıtlarının yer aldığı sancak defterinde sancağın Rum Vilayeti ne bağlı olduğu görülmektedir. Vilayetin diğer sancakları; Sivas (Paşa sancağı), Amasya, Çorum, Arabgir, Divriği, Canik ve İskilib dir yıllarına ait tevcihatın yazıldığı sancak tevcih defterinde de Bozok sancağı Sivas eyaleti bünyesindedir. 17. yüzyıldan itibaren Rum vilayeti tabiri büyük oranda terk edilmiş ve paşa sancağı olan Sivas ın adıyla anılmaya başlanmıştır. Sancaklardan müteşekkil idari birimler de artık eyalet tabiri ile anılmaktadırlar. Bu sebeple Rum Vilayeti mahiyet değiştirmemiş ancak isim değiştirerek Sivas Eyaleti olarak yazılmaya başlanmıştır. Bu defterdeki bilgilere göre eyaletin sancakları: Amasya, Canik ma a Nezaret-i Kendir, Çorum, Divriği ve Arabgir dir 23. Bu defterin devamı niteliğinde olan ve Bozok sancağı ile ilgili yıllarındaki tevcihatı yansıtan defterde Sivas Eyaleti nin sancakları Amasya, Canik, Çorum, Divriği, Bozok ve Arabgir idi 24. Sivas eyaleti, 18. yüzyılın hemen başlarında tertip edildiği anlaşılan ve olarak tarihlendirdiğimiz sancak tevcih defterinde bulunmamaktadır. Ancak bu defter ile aynı tarihlerde tertip edilen tarihli Alaybeyilik tevcih defterinde 25 ve daha sonra tertip edilen diğer sancak tevcih defterlerinde bütün sancakları ile birlikte mevcuttur. Sivas Eyaleti ne bağlı Arabgir ve Bozok sancakları tarihli defterde Karaman eyaleti içerisinde zikredilmiş ancak atama kaydı işlenmemiştir 26. Bunun dışındaki Amasya, Canik ve Divriği sancakları zikredilen defterde hiçbir eyaletin bünyesinde bulunmamaktadır. Çorum sancağı ise Laccun ve Cebel-i Aclûn sancakları ile birlikte 25 Ağustos 1702 tarihinde Boz Receb Paşa ya tevcih edilmiş 27 ve muhtemelen bu yüzden Sivas eyaleti bünyesinde gösterilmemiştir. Bozok sancağının 17. yüzyılın sonlarında hayata geçirilen ve mîrî mukataaların kayd-ı hayat şartıyla iltizama verilmesi olarak tanımlayabileceğimiz malikâne sistemi içerisinde sancakların da tevcih edilmesi uygulamasının ilk örneklerinden birisi olduğu düşünülebilir. Zira Bozok sancağının bu yıllarda malikâne uygulaması ile tanışmış olma ihtimali uzak değildir. Ancak şunu vurgulamakta da yarar vardır. İlk malikâne uygulamaları içinde Bozok sancağı olsa bile bir müddet sonra normal sancak statüsüne alınmış olmalı ki, 16 Aralık 1717 tarihinde Bozok sancağının sancaklık kaydı ref olunarak malikâne suretiyle Hüseyin Bey e tevcih edildiğini biliyoruz Feridun Emecen-İlhan Şahin, Osmanlı Taşra Teşkilâtının Kaynaklarından ( ) Tarihli Sancak Tevcîh Defteri, Belgeler, XIX/23 (1998), TTK yay., Ankara, 1999, s BOA, Mühimme 3, hüküm: BOA, Mühimme 3, hüküm: BOA, MAD 563, s BOA, Kâmil Kepeci 262, s BOA, Kâmil Kepeci 266, s BOA, A.RSK d. No:1512, s Bkz. BOA, A.RSK d BOA, A. RSK d. 1551, s BOA, A. RSK d. 1551, s BOA, A.NŞT d. 1355, s. 12; A.RSK d. 1568, s

5 tarihli sancak tevcih defterinde Sivas Eyaleti bünyesindeki sancaklar, Sivas (paşa sancağı), Amasya, Çorum, Bozok, Arabgir, Divriği ve Canik tir. Bu sancaklardan Bozok ve Divriği atamaya tabi tutulmamıştır. Bu durum bahse konu sancakların malikâne statülerini devam ettirdiğini göstermektedir tarihli defterde sancağın Sivas eyaleti içerisindeki malikâne statüsü devam etmektedir. Bu sebeple de tevcihata tabi tutulmamıştır. Bu defterdeki bilgilere göre Bozok un dışında Canik ve Divriği de malikânedir. Eyaletin sancak sayısında ise bir değişiklik yoktur yüzyılın ikinci yarısı ile tevcihatın kaydedildiği bir başka sancak tevcih defterine göre Sivas Eyaleti; Sivas (paşa sancağı), Amasya, Canik, Divriği, Bozok ve Arabgir sancaklarından müteşekkildir. Bu sancaklardan Canik, Divriği, Bozok ve Arabgir malikânedir 31. Bunlardan Bozok sancağı 1765 yılında malikâne statüsünden çıkmış, 1771 yılında yeniden malikâne olmuştur 32. Bozok sancağı 17. yüzyılın ortalarında Sorgun, Akdağ, Hüseyinova, Budaközü, Beşiközü, Kızılkocalu, Gedük, Çubuk, Emlâk, Boğazlıyan, Süleymanlı-i Sağir ve Hân-ı Cedid kazalarından ibaretti Sancakbeylerinden Paşalara Bozok Sancağının İdaresi Bozok sancağının 1522 yılında kurulmasından sonraki ilk sancakbeyinin Süleyman Bey olduğu anlaşılmaktadır. Süleyman Bey Kırşehir ma a Bozok sancağını akçelik yüksek bir has geliri ile tasarruf etmektedir 34. Bozok sancağının Kırşehir ile birlikte 1 sancak itibar edilerek idaresinin bir sancakbeyi uhdesine verilmesi uygulamasının uzun bir süre devam ettiği anlaşılmaktadır. 1527, 1545, tarihlerine ait idari taksimat kayıtlarında Kırşehir sancağı yoktur. Dolayısıyla Bozok sancağı ile birlikte addedildiği veya Bozok sancağı bünyesinde bir kaza olduğu kuvvetle muhtemeldir. Nitekim 1522 yılından sonraki idari taksimat kayıtlarımızda Bozok sancağı, Kırşehir ile birlikte kaydedilmemiştir.1530 tarihli defterde de sancak, Bozok ve Kırşehir kazalarından ibaretti 35. Süleyman Bey den sonra sancağın idaresine Mustafa Bey in getirildiği anlaşılmaktadır. H. 932 (M ) yılından önceki bir zamanda Mustafa Bey in Bozok sancakbeyi olduğu tespit edilmektedir yılında Bozok sancakbeyi Şükrullah Beyoğlu Mahmud Bey dir. Mahmud Bey sancağı akçe has geliri ile tasarruf etmektedir 37. Bozok sancağının ilk beyi olduğunu tahmin ettiğimiz Süleyman Bey le kıyaslandığında has miktarının neredeyse yarı yarıya azaldığı görülmektedir. 1 Şubat 1545 bir hükümde Bozok sancakbeyi olarak Ahmed Bey in fiilen sancağı yönettiği görülmektedir Aralık 1548 tarihinde sancağı yönettiğini tespit edebildiğimiz İsa Bey in has geliri akçeydi Memiş Ve Çerkes Biraderlerin İdaresinde Bozok ve Kırşehir Sancakları 1556 yılından önce Kırşehir müstakil bir sancak olmuş ve Bozok tan ayrılmıştır. Bu ayrılmanın tam olarak ne zaman olduğu hususunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte, arası bir tarihte gerçekleşmiş 29 Fahameddin Başar, Osmanlı Eyalet Tevcihatı ( ), TTK yay., Ankara, 1997, s BOA, A.RSK d. 1572, s BOA, A.DVNSNŞT d. 16, s BOA, A.DVNSNŞT d. 16, s. 83, 84/1. 33 Özcan Mert, XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Çapanoğulları, Kültür Bakanlığı yay.: 358, Ankara, 1980, s Çakar, s Sakin, s Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani-Osmanlı Ünlüleri, Yayına Hazırlayan: Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt yay., C. 4, İstanbul, Haziran 1996, s Kunt, s E Numaralı Mühimme Defteri, s Emecen-Şahin, s

6 olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü 2 Haziran 1556 tarihinden önce Çerkes Bey in Kırşehir sancakbeyliğinden Divriği sancakbeyliğine atandığını bir buyruldu kaydından öğrenebiliyoruz. Aynı tarihte Kırşehir sancağı da Divriği sancakbeyi Lütfi Bey e tevcih edilmiştir 40. Bu tarihlerde Bozok sancakbeyi Memiş Bey dir. Mühimme defterlerindeki kayıtlarımız 1556 Mayıs ayından itibaren Memiş Bey in Bozok sancakbeyliğini işaret etmektedir yılında Bozok sancağının tahrir edildiği de anlaşılmaktadır. Bozok sancağını tahrir eden Hasan Bey in sancağı boş kaldığı için Bozok zevaidinden akçelik terakki verilmesi hususunda bir yazışma trafiğinin yapıldığı tespit edilmektedir Ekim 1556 tarihinde Çerkes Bey ile Lütfi Bey yine karşılıklı olarak sancakları değişmişler; Çerkes Bey Kırşehir 43, Lütfi Bey ise Divriği sancakbeyliğine 44 atanmışlardır. Memiş ve Çerkesbeyler kardeş olup yaklaşık 40 yıl Bozok ve Kırşehir sancakları bu iki kardeş arasında sürekli olarak karşılıklı el değiştirmiştir. Memiş Bey in 1556 yılında başında gördüğümüz Bozok sancağından tam olarak hangi tarihte ayrıldığını bilmememize rağmen, 29 Şubat 1560 tarihinde fiilen Kırşehir sancakbeyliğini yürüttüğünü tespit edebilmekteyiz 45. Kırşehir ve Bozok sancakları kardeşler arasında sürekli el değiştirmiştir. Nitekim 16 Haziran 1560 tarihinde bölgedeki bir grup eşkıyanın ele geçirilmesi ile ilgili Kırşehir sancakbeyi Memiş Bey e bir hüküm yazılmış ve kardeşi Bozok Sancakbeyi Çerkes Bey le birlikte eşkıyayı ele geçirip hapsetmeleri istenmiştir Nisan 1565 tarihli bir hükümde sancağın yine becayiş ile el değiştirdiği ve Memiş Bey üzerinde olduğu görülmektedir yılındaki bu atamalardan sonra Memiş ve Çerkesbeyler bir müddet için de olsa Kırşehir ve Bozok sancaklarından başka sancaklara atanmışlardır. Çünkü Kırşehir sancağı 10 Aralık 1567 tarihinde eski İspir beyi Ferhad Bey in üzerinde görünmektedir. Kırşehir sancağına 28 Ekim 1571 tarihinde akçe has ile sâbık Canik Beyi Memiş Bey in atandığı kaydedilmiştir 48. Memiş Bey in 13 Mart 1568 tarihinde Canik sancakbeyliğine atandığı ve 28 Ekim 1571 de buradaki görevini sabık Ardahan beyi Ali Bey e devrettiğini biliyoruz 49. Dolayısıyla Memiş Bey in Bozok tan sonra yılları arasında bahse konu tarihlerde Canik sancakbeyliği yaptığı, sonra Kırşehir sancakbeyliğine atandığı söylenebilir. Bu arada Çerkes Bey de muhtemelen 10 Aralık 1567 tarihinde veya kısa bir süre önce Kırşehir sancakbeyliğinden ayrılmış ve Kayseri sancakbeyliğine atanmıştır. Zira bu tarihte Kırşehir sancakbeyliğinin yukarıda da belirttiğimiz üzere Ferhad Bey in tasarrufunda olduğunu biliyoruz. Bir müddet Kayseri sancakbeyliği yapan Çerkes Bey 13 Mart 1568 tarihinde akçe ile Bozok sancakbeyliğine atanmıştır. 17 Temmuz 1768 tarihinde Çerkes Bey in hasları akçeye yükseltilmiş, 1571 yılında ise haslarının akçelik kısmının oğluna tımar olarak verilmesini talep etmiş ve bu isteği uygun bulunmuştur 50. Bozok sancağı, Kırşehir sancağı ile birlikte 22 Ekim 1571 tarihinde Memiş Bey e verilmiştir. Memiş Bey in hasları 18 Nisan 1577 tarihinde akçeye yükseltilmiştir 51. Mühimme defterlerinden takip ettiğimiz kadarıyla Mart ve Ağustos 1578 tarihlerinde Çerkes Bey in 40 BOA, Mühimme 2, 88/911, BOA, Mühimme 2, 72/655 (6 Mayıs 1556). 42 BOA, Mühimme 2, 92/451 (15 Haziran 1556), 101/ 1035 (28 Haziran 1556). 43 BOA, Mühimme 2, 165/ BOA, Mühimme 2, 165/ BOA, Mühimme 3, hüküm: BOA, Mühimme 3, hüküm: BOA, Mühimme 6, hüküm: BOA, MAD 563, s BOA, MAD 563, s BOA, MAD 563, s BOA, MAD 563, s. 132; Kâmil Kepeci 262, s

7 fiilen Bozok sancağını yönettiği anlaşılmaktadır. Aynı tarihlerde Memiş (Memi Şâh) Bey ise Kırşehir sancakbeyidir. Bu tarihlerde Memi Şah veya Memiş ile Çerkes beylerin yanında Türkmân beyi olarak da Şah Murad ismi zikredilmektedir 52. Sancak tevcih defterlerindeki kayıtlara göre 24 Mart 1584 tarihinde Bozok sancağı yine Kırşehir sancağı ile birlikte Çerkes Bey e tevcih edilmiştir 53. Bu arada 8 Nisan 1585 tarihinde Kırşehir sancağının Niğde beyi Mustafa Bey e verildiği görülür. Memiş Bey ise aynı tarihte Niğde sancakbeyliğine atanır. Bu durum 16 Ağustos 1587 tarihine kadar devam etmiş ve bu tarihte Kırşehir sancağı yine muhtemelen Bozok sancağı ile birlikte Memiş Bey e tevcih edilmiştir 54. Zira sancak tevcih defterlerinde Bozok la ilgili sadece 24 Mart 1584 tarihli atama kaydı bulunmaktadır. Memiş ve Çerkes kardeşlerin Kırşehir ve Bozok sancaklarını tasarruf etmeleri ile ilgili son kayıtlarımız 1587 yılına kadardır. Bir müddet daha sancağı idare ettikleri düşünülebilir. Ancak 13 Ekim 1593 tarihinde Bozok sancağı sâbık Kengırı (Çankırı) Beyi Hasan Bey e tevcih edilmiş 55 ve bundan sonra Memiş ve Çerkes beylerin isimlerine rastlanmamıştır. Ağustos ortaları 1594 tarihinde Hasan Bey in Bozok sancakbeyliği ibka suretiyle uzatılmıştır. Hasan Bey in İran seferinde olması dolayısıyla Bozok sancağı serdar tarafından Hidayetullah Bey e verilmiş ancak mezkûr tarihte Rum beylerbeyine gönderilen bir hükümle, bu atamanın uygun olmadığı belirtilerek Bozok sancağı Hidayetullah Bey den geri alınmıştır 56. Bozok sancağını tasarruf eden sancakbeylerinin en önemli yükümlülüklerinden birisi saray ahırı veya ihtiyaç duyulan diğer yerler için deve temin etmektir. 13 Ekim 1593 tarihinde Bozok sancağı tevcih edilen Hasan Bey taahhüt ettiği 20 katar deveyi göndermediği için kendisine 1 Aralık 1593 tarihinde sert bir dille yazılan hükümle, develeri kendi bütçesinden alarak acilen göndermesi, göndermemesi veya işe yaramaz deve göndermesi halinde ise sancağının elinden alınıp başkasına verileceği bildirilmiştir Mayıs 1595 tarihinde Bozok sancakbeyliğine bir önceki sancakbeyi Hasan ın kardeşi olan ve abisi seferde iken serdar tarafından Bozok sancağı kendisine verilen ancak merkez nezdinde uygun bulunmadığı için azlolunan ve sefere giden Hidayetullah Bey atanmıştır Paşaların veya beylerin uhdesinde mütesellimlerin idaresinde: Arpalık Bozok sancağı klasik sancak statüsünde has tasarruf eden beylerin idaresinde bir müddet daha yönetilmeye devam etmiştir. 17. yüzyılla ilgili ilk bilgilerimiz 1631 yılına aittir. 27 Ekim-5 Ekim 1631 (Evail-i Rebiyü l-ahir 1041) tarihinde Bozok sancağı Sunullah Bey in üzerindedir 59. Sunullah Bey den sonra Bozok sancakbeyliğine Ekim 1632 tarihinde Kırşehir sancakbeyi Hüseyin Bey atanmıştır. Hüseyin Bey e Bozok sancağı arpalık suretiyle tevcih edilmiştir 60. Arpalık, memurlara verilen bir çeşit tahsisat olup, azil veya emekli edilen mülki ve ilmi memurlara mazuliyet veya emeklilik maaşı mukabilinden tahsis edilen gelir manasındadır 61. Ancak çoğunlukla muvazzaf paşalara arpalık suretiyle sancak tevcih edildiği de sıkça uygulanan bir tasarruf şeklidir. Başka görevlerde özellikle de muhafaza hizmetinde olan paşalara mahallinin dışında bir sancak tevcih ediliyor ve bu yerin 52 BOA, Mühimme 32, 206/392, 393 (6 Ağustos 1578); Mühimme 34, 49/ BOA, Kâmil Kepeci 262, s. 47, BOA, Kâmil Kepeci 262, s BOA, A.NŞT d. 1140, s. 10; A. NŞT d. 1141, s BOA, A. NŞT d. 1140, s BOA, Mühimme 72, hüküm: BOA, ANŞT d. 1140, s BOA, Kâmil Kepeci 266, s BOA, Kâmil Kepeci 266, s Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, 3. Baskı, İstanbul, 1983, s

8 geliri arpalık suretiyle tahsis ediliyordu 62. Paşaların kendilerine verilen sancakların başında bulunmaması onların adına ilgili sancağı yönetecek ve vergilerini toplayacak bazı görevlilerin varlığını gerektirmiştir. Bu bağlamda özellikle 17. yüzyılın ortalarından itibaren paşaların kendilerinin tayin ettiği ve merkezi yönetimin tasdik ettiği mütesellimler vasıtasıyla uhdelerinde olan sancakları yönettikleri görülür 63. Arpalık sistemde ilgili sancağı tasarruf edenler genellikle beylerbeyi veya vezir rütbeli paşalardır. Ancak Bozok sancağını bu yolla tasarruf edecek ilk kişi bey rütbeli birisi olmuştur. Bozok sancağını kesintisiz 5 yıla yakın bir süre yöneten Hüseyin Bey den 17 Eylül 1636 tarihinde Kars Kalesi nin binası ve tamiri hizmetinde olan vezir Mehmed Paşa nın Ordu-yı Hümâyûn a gelmesi gerektiğinden bahisle; kendisinin yarar ve şeca at-şi ar ve uğur-ı hümâyûnda hidemât-ı mezbûre vücuda getirmiş emekdâr olduğu ecilden yüz nefer adamı ile Kars Kalesi nde hizmette bulunup orada kışlaması istenmişti 64. Bozok sancağı 11 Ağustos 1637 tarihinde ber vech-i arpalık eski Rakka beylerbeyi Mehmed Paşa ya tevcih edilmiştir 65. Mehmed Paşa, Bozok sancağı tevcih edilen ilk beylerbeyi rütbeli paşadır. Ancak sancağa paşaların atanması uygulaması bu yüzyıl için süreklilik arz etmemiştir. Nitekim 14 Nisan 1639 tarihinde sancağın eski beylerinden olan Sunullah Bey tekrar Bozok sancakbeyliğine atanmıştır 66. Sunullah Bey Bozok sancağını yaklaşık 4 yıl gibi uzun sayılabilecek bir süre yönetmiş ve bu görevi 4 Şubat 1643 tarihinde Sinan Bey e bırakmıştır 67. Sinan Bey de yaklaşık bir yıl Bozok sancakbeyliği yapmış ve 8 Mayıs 1644 tarihinde Sunullah Bey üçüncü kez Bozok sancakbeyliğine atanmıştır. Sunullah Bey in üçüncü sancakbeyliği yaklaşık 2 yıl (22 ay) sürmüştür. 22 Şubat 1646 tarihinde Divriği sancağından mazûl Muharrem Bey Bozok sancakbeyliğine atanmıştır. Muherrem Bey in de sancakbeyliği bir yıl sürmüş görev süresi uzatılmayıp yerine 13 Şubat 1647 tarihinde Ömer Paşa atanmıştır. Ömer Paşa Ankara sancağından mazûl olup sancak kendisine atama kaydında belirtilmemesine rağmen çok büyük ihtimalle arpalık suretiyle tevcih edilmiş olmalıdır. Ömer Paşa ile birlikte sancağa on yıl sonra beylerbeyi rütbeli bir paşa atanmış oluyordu. Ömer Paşa bir yılı doldurmadan yaklaşık 9 ay sancağı tasarruf etmiş ve 9 Kasım 1647 tarihinde Sunullah Bey mazûl beklerken dördüncü kez Bozok sancakbeyliğine atanmıştır. Mevcut bilgilerimiz Sunullah Bey in sancakbeyliğini tam olarak ne zaman bıraktığı konusunda yetersiz olsa da 1631 yılından itibaren Bozok sancağı yönetiminde Sunullah Bey in ciddi bir ağırlığı olduğu anlaşılmaktadır. Yaklaşık 16 yıllık süreçte Sunullah Bey in on yıla yakın bir süre sancağı yönettiğini söylemek mümkün gözükmektedir. 7 Ağustos 1664 tarihinde Şehrizol Eyaleti ndeki Kızılca Kale sancağı tevcih edilen Hüseyin Bey in sâbık Bozok sancakbeyi olduğu kaydedilmiştir. Bu sebeple mezkûr tarihten önce Bozok sancağını tasarruf ettiğini söyleyebiliriz (H. 1075) yılında Bozok sancağı Ali Bey in uhdesindedir. Ali Bey Bozok sancağından mazûl olduktan sonra Divriği de ikamet etmiştir. Dolayısıyla bölgeden biri olduğu anlaşılmaktadır Haziran 1665 tarihinde (Evail-i Zilhicce 1075) Sivas beylerbeyi ve Divriği kadısına gönderilen bir hükümde; Ali Bey in hicrî 1074 yılında Bozok sancakbeyi olduğu ancak sancağı 11 ay sipahilerden Hacı Yusuf u mütesellim nasbederek yürüttüğü anlaşılmaktadır. Yusuf Bey merkeze yazdığı bir arz ile sancağın mütesellimi iken sancakbeyi Ali Bey in vekil tayin ettiği kardeşi Osman la tahsil ettiği vergilerin muhasebesini gördüğünü ve bu hususta elinde mühürlü temessük olmasına rağmen Ali Bey in livâ-i mezbûr mahsulünden sende akçem vardır diyerek rencide ettiğini bildirmiş, bunun üzerine bahse konu hüküm gönderilerek durumu incelemeleri ve icrâ-i hak olunmaz ise konunun Âsitâne-i Sa adete havale olunması istenmiştir Yaşar Yücel, Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Gözlemler, Belleten, XXVII/152 (1974), s Geniş bilgi için bkz. Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı-Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ, 1997, s BOA, Mühimme 86, 24/ BOA, Kâmil Kepeci 266, s BOA, Kâmil Kepeci 266, s. 58; A. RSK d. 1512, s BOA, A. RSK d. 1512, s BOA, A. RSK d. 1600, s BOA, Mühimme 95, 74/

9 Bozok sancağının bundan sonraki yıllarda sancakbeyleri ve yönetim usulleri ile ilgili olarak 18. yüzyılın başlarına kadarki bilgilerimiz süreklilik arz etmemektedir. Bu süreçte tespit edebildiğimiz kadarıyla sancağın; 20 Aralık 1665 tarihinde Şaban Bey e 70 ve 10 Ocak 1673 te ise alışılmadık bir uygulama ile kendi arzına binaen Mehmed Bey e tevcih edildiğini 71 tespit edebiliyoruz. Dilaver Bey (sonradan Paşa) adlı bir sancakbeyinin yıllarında önce Kayseri sonra Bozok sancaklarını tasarruf ettiğini biliyoruz, ancak hangi sancağı net olarak hangi tarihte uhdesinde bulundurduğu belli değildir 72. Bozok sancağı, 16 Ekim 1695 tarihinde Çorum sancağı ile birlikte Leccun sancağını tasarruf eden Şamlı Abdizâde Mehmed Paşa ya tevcih edilmiştir Yerel beylerin idareyi ele geçirmeleri ve ilk malikâne uygulamaları 18. yüzyılın hemen başlarında tertip edildiğini tahmin ettiğimiz ve muhtemelen tarihli sancak tevcih defterinde Sivas Eyaleti bulunmamaktadır. Ancak bu defter ile aynı tarihlerde tertip edilen tarihli Alaybeylik Tevcih Defteri nde 74 ve daha sonra tertip edilen diğer sancak tevcih defterlerinde bütün sancakları ile birlikte mevcuttur. Bozok ve Arabgir sancakları Karaman Eyaleti bünyesinde yazılmış ancak atama kaydı işlenmemiştir 75. Çorum sancağı ise 1695 yılındaki gibi yine Laccun ve Cebel-i Aclûn sancakları ile birlikte bir paşanın tasarrufundadır. Nitekim Çorum sancağının Laccun ve Cebel-i Aclûn sancakları ile birlikte 25 Ağustos 1702 tarihinde Boz Receb Paşa ya tevcih edildiğini biliyoruz 76. Bozok sancağının 17. yüzyılın sonlarında hayata geçirilen ve mîrî mukataaların kayd-ı hayat şartıyla iltizama verilmesi olarak tanımlayabileceğimiz malikâne sistemi içerisinde sancakların da tevcih edilmesi uygulamasının ilk örneklerinden birisi olduğu düşünülebilir. Bozok sancağının 1765 yılına kadarki süreçte malikâne olarak tasarruf edilmesi ve yaklaşık beş yıl aradan sonra da yine bu sistemin uygulanmasına devam edilmesi sebebiyle malikâne sistemi hakkında özet bir bilgi vermenin uygun olacağını düşünmekteyiz. Malikâne, devletçe belirlenmiş bir mukataa gelirinin, müzayede ile belirlenmiş bir satış bedeli ile kayd-ı hayat şartıyla tasarrufudur. Müzayede sonucu en yüksek satış bedelini (muaccele) teklif eden ve tediye edecek mukataayı satın alan şahsa malikâne sahibi olarak sahip olduğu hak ve salahiyetleri tespit eden bir berat verilirdi. Devlet bu beratla malikâneye konu olan vergi kaynağının kapsadığı mekân veya mükellefler üzerinde yani vergi matrahı ile ilgili sahada her türlü malî haklarla birlikte bir kısım idarî ve inzibatî hakları da malikâne sahibine devrediyordu. Malikâne sistemi Ocak 1695 tarihinde yayınlanan bir ferman ile yürürlüğe girmiştir. Malikâne sisteminden beklenilen, mukataa dâhilinde bulunan reayayı himaye etmek ve sık sık değişen mültezimlerin, mümkün olduğu kadar fazla kâr sağlamak uğruna tahrip ettiği vergi kaynağını ihya ve idame etmek için değişmez bir mültezimin tasarrufuna bağlamaktı 77. Sistemin ihdası ile birlikte ilk olarak mukataa haline getirilmiş küçük işletmeler satışa çıkarılmış, daha sonra sancaklar da malikâneye çevrilerek açık artırma ve kayd-ı hayat şartı ile satılmışlardır. Malikâne olan bir sancağın, sancaklık kaydı ref ve terkin olunuyor ve malikâne sahibi hayatta olduğu sürece tevcihata tabi tutulmuyordu. Ancak sancaklık kaydının ref edilmesi malikâneye konu olan sancağın, sancak statüsünün 70 BOA, A. RSK d. 1600, s BOA, İE. TCT, Dosya No: 3, Gömlek No: M. Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. 2, s BOA, İE, TCT, Dosya No: 7, Gömlek No: Bkz. BOA, A.RSK d BOA, A. RSK d. 1551, s BOA, A. RSK d. 1551, s Malikâne sistemi hakkında geniş bilgi için bkz. Mehmet Genç, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi, Türkiye İktisat Tarihi Semineri Bildirileri, Hacettepe Üniversitesi yay., Ankara, 1975, s Sancak ve eyaletlerin malikâne sistemine dahil edilmesi ve uygulamalar hakkında geniş bilgi için bkz. Kılıç, s Malikâne sisteminin kurulmasından sonra bu sisteme dahil edilen mukataalar malikâne mukataaları, devlet elinde kalan mukataalar ise eskiden olduğu gibi mîrî mukataalar olarak adlandırılmıştır. Bkz. Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-vukuat (Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi), Sadeleştiren, notlar ve açıklamaları ekleyen: Neşet Çağatay, C. III-IV, Ankara, 1987, s

10 de ortadan kaldırılması anlamına da gelmiyordu. Zira tevcih defterlerinde malikâne olan sancaklar meselâ, Livâ-i Bolu (malikâne olmuştur), veya Livâ-i Divriği (malikânedir) şeklinde kaydediliyordu. Sancağın kimin tarafından malikâne olarak tasarruf edildiği ve hangi tarihte verildiğinin kaydedildiği durumlar da olabiliyordu. Meselâ, Divriği sancağı ile ilgili bir malikânelik kaydı şöyledir: Sâbıka Kara Hisar-ı Şarkî sancağına mutasarrıf Ahmed Paşa ya ber-vech-i malikâne tevcih olunduğu Baş Muhasebe den verilen kâ ime mûcebince işaret olunmuşdur. 10 B sene 130 (9 Haziran 1718) 78. Bu sebeple malikâne olarak verilen sancakların artık idarî teşkilâtlanma dışı kaldığını söylemek mümkün değildir. Zira bir sancağın malikâne olması ile sadece sancakbeyliği ref edilmiş olunuyordu. Bozok sancağının yukarıda da belirttiğimiz üzere sancakların malikâne sistemi ile verilmesi uygulamasının ilk örneklerinden biri olması kuvvetle muhtemeldir. İlk malikâne uygulamaları içinde Bozok sancağı olsa bile bir müddet sonra normal sancak statüsüne alınmıştır. Nitekim 28 Nisan 1715 tarihinde Çorum sancağı, Bozok sancağından munfasıl Ömer Bey e tevcih edilmiştir 79. Bu durum en azından bu tarihten önce Bozok un klasik sancak statüsünü devam ettirdiğini göstermektedir. 16 Aralık 1717 tarihinde Bozok sancağının sancaklık kaydı ref olunarak malikâne suretiyle Hüseyin Bey e tevcih edildiğini biliyoruz tarihli sancak tevcih defterinde Sivas Eyaleti bünyesindeki Bozok ve Divriği atamaya tabi tutulmamıştır. Bu durum bahse konu sancakların malikâne statülerini devam ettirdiğini göstermektedir tarihli defterde sancağın Sivas eyaleti içerisindeki malikâne statüsü devam etmektedir. Bu sebeple de tevcihata tabi tutulmamıştır. Bu defterdeki bilgilere göre Bozok un dışında Canik ve Divriği de malikânedir 82. Bozok sancağı 16 Aralık 1717 tarihinde Hüseyin Paşa ile başlayan malikâne statüsünü 25 Temmuz 1765 tarihine kadar devam ettirmiş ve sancak malikâne suretiyle tasarruf edilmiştir. Malikâne statüsüne dâhil olan sancaklar tevcihata tabi tutulmadığı için sancak tevcih defterlerine de atamaları işlenmemiştir. Bu durumda sadece sancağın hangi eyalet bünyesinde olduğu belirtilir ancak atama işlenmezdi. 18. yüzyılın ikinci yarısı ile ilgili tevcihatın düzenli ve kesintisiz olarak kaydedildiği bir başka sancak tevcih defterine göre Sivas Eyaleti ne bağlı sancaklardan; Canik, Divriği, Bozok ve Arabgir sancakları da malikânedir 83. Bu defterdeki bilgilere göre, Bozok sancağı 1765 yılında malikâne statüsünden çıkmıştır Cabbârzâdeler veya Çapanoğulları nın Bozok un idaresinde söz sahibi olmaları 1717 yılında Osmanlı Devleti nde ikinci dönem malikâne uygulaması başlamıştı. Dolayısıyla Hüseyin Paşa ile başlayan malikâne uygulaması bir anlamda Bozok için de ikinci malikâne uygulamasının başlangıcı olmuştur denilebilir. Bu süreçte Çapanoğlu Ailesinin Bozok ta mütesellimlik veya voyvodalık görevlerinde bulunduğu bilinmektedir. Ancak ailenin sancağı malikâne suretiyle ele geçirdiği 1755 yılına kadar Bozok u kim veya kimlerin tasarruf ettiğine dair kaynaklar yeterli değildir. Çağdaş araştırmalarda ve belgelerde Çapanoğlu veya Cabbarzâdeler de denilen ailenin 1716 yılında bazı belgelerde ismin geçmiş olduğu ileri sürülse de idari bakımdan tarih sahnesine çıkışlarının, 1728 yılına gittiği ve bu tarihte Çapar Ömer Ağa nın bilinen tek oğlu Ahmed Ağa nın 1728 yılında Yeniil voyvodalığına tayin edilmesiyle başladığı kabul edilmektedir 85. Özcan Mert Çapanoğlu ailesinin bir sancakbeyi gediklisi olamayacağından hareketle, âyan kökenli bir aile olduklarını ve âyan-ı vilâyet arasında sayılabilecek bir 78 BOA, A.NŞT d. 1355, s BOA, İE. TCT., Dosya No: 15, Gömlek No: BOA, A.NŞT d. 1355, s. 12; A.RSK d. 1568, s Başar, s BOA, A.RSK d. 1572, s BOA, A.DVNSNŞT d. 16, s BOA, A.DVNSNŞT d. 16, s. 83, 84/1. 85 Mert, s. 25; Sakin, s

11 mevkiye geldikleri için Yeniil voyvodalığına getirilmiş olabileceğine dikkat çekmektedir 86. Ahmed Ağa, 1732 de Mamalu Türkmeni voyvodalığı, 1741 de ise Bozok sancağı voyvodası olarak gözükmektedir. Bu arada oğullarından Mustafa yı 1729 ve 1736 yılarında Bozok sancağı voyvodalığı ve mütesellimliğine atatmıştır yılında bölgede eşkıyalık faaliyetinde bulunan Recepli Afşarı tedibine memur edilmiş ve Bozok tan Tokmak Hasan Paşazâdeler, Kayseri den Zennecioğlu ve Kalaycıoğlu Mustafalar, Develi den Develioğlu ve Çukurova dan Kozanoğlu Ahmed Ağa nın maiyetine verilmişlerdir yılında voyvodası bulunduğu Bozok sancağına mütesellim olmuş ve bir yıl sonra da kapıcıbaşılık payesi ile ödüllendirilmiştir. Ahmed Ağa nın 1752 yılında Tokat voyvodalığını da elinde bulundurduğunu kendisine gönderilen bir hükümden öğrenebiliyoruz. Ahmed Ağa nın kendisine verilen görevleri başarıyla yerine getirmesi ve özellikle de 1755 yılında İstanbul da yaşanan et sıkıntısı sebebiyle gönderdiği koyunlara karşılık olarak Bozok sancağı ve voyvodalığı malikâne suretiyle kendisine tevcih edilmiştir. Böylelikle Bozok ve havalisinin tek ve tartışılamaz otoritesi Ahmed Ağa olmuştu 87. Ahmed Ağa Bozok voyvodalığı veya mütesellimliği zamanlarında kendisinden önceki mütesellimlerin yaptığı gibi Yozgat yakınındaki Divanlı köyünde oturmamış ve o tarihte küçük bir köy hüviyetinde olan Yozgat ta oturmaya başlamıştır. Onun burada oturmaya başlaması Yozgat ın imarı bakımından da önemli bir gelişmedir. Zira Ahmed Ağa burada bir medrese ve vakıf eserler bina etmiştir. Yozgat ın köyden kente dönüşümünün Ahmed Ağa zamanında olduğu kabul edilmektedir 88. Ahmed Ağa hakkında yapılan şikâyetler, yerinde yapılan tahkikat ve incelemeler neticesinde kendisine atılan bir iftira olarak sonuçlanmıştır. Zira Türkmen beyleri, Cabbârzâde Ahmed Bey aleyhinde ifade vermemişlerdi. Hatta konuyu araştırmak üzere bölgeye gönderilen mübaşire ve Sivas valisi Zaralızâde vezir Mehmed Paşa ya Haziran sonları 1755 tarihinde yazılan bir hükümle kendisinden şikâyetçi olanlarla ilgili davasının görülmesi için Cabbarzâde Ahmed i İstanbul a göndermeleri de istenmişti 89. Ahmed Ağa nın halka zulüm iddialarının adeta ardı arkası kesilmemiş hatta kendisine gönderilen bir hükümle bu zulümlerine son vermemesi halinde malikânesinin kaldırılacağı bildirilmişti. Bu zulüm iddiaları ya Bozok sancağını malikâne suretiyle almasından dolayı menfaatleri zedelenen kişilerin iftira ve tertipleri veya gerçekten Ahmed Ağa nın halka gerçekten yaptığı zulüm idi. Bu iddialar merkez nezdinde kabul ve itibar görmüş olmamalıdır ki Ahmed Ağa ya Bozok sancağına ilaveten 1758 yılında Yeniil voyvodalığı da malikâne suretiyle verilmişti 90. Ahmed Ağa nın 1757 yılı sonlarında Rişvan konar-göçerlerinden zapt ettiği hayvan, çadır, eşya ve paralar Rişvan Aşireti Ağası Abaza Mehmed Paşa ile arasını açmış ve aralarında 1765 yılına kadar sürecek bir çatışma başlamıştı 91. Ahmed Ağa ya 1760 yılında beylerbeyilik payesi verilmiş, 1761 yılında ise Diyarbekir beylerbeyliğine tayin edilen vezir Zaralızâde Feyzullah Paşa nın yerine Sivas beylerbeyliğine atanmıştı. Ahmed Paşa özellikle Abaza Mehmed Ağa nın aleyhindeki faaliyetleri sonucunda gözden düşmüş ve kanundışı vergiler topladığı gerekçesiyle 1762 yılında Sivas tan azledilmiş ancak hakkındaki şikâyetlerin asılsızlığı sebebiyle 1763 yılında Bozok sancağı yine kendisine iade edilmişti. Bir müddet sonra eşkıyadan temizlemesi şartıyla Çorum sancağı da kendisine arpalık suretiyle tevcih edilmiş, 1764 yılında ise Niğde tarafındaki Kadıoğlu adlı eşkıyayı bozguna uğratınca buranın da idaresini almıştı. Ahmed Paşa nın bu başarıları ve yetki alanını genişletmesi merkezin kendisine verdiği itibarın istismarına yol açmış ve Maraş valiliğinin kendisine verilmesini talep etmiştir. Bu durumdan istifade eden Zaralızâde ve Abaza Mehmed in de tahrikleri ile Ahmed Paşa nın idam edilmesi kararı alınmış ve idam hükmü Sivas valisi Zaralızâde Feyzullah Paşa ile Abaza Mehmed Ağa ya gönderilmişti. Bu hükmün gereği de 24 Mart-2 Nisan 1765 tarihinde yerine getirilmişti. Ahmed Paşa nın 86 Mert, s Mert, s ; Sakin, s Mert, s. 27; Sakin, BOA, C. ADL., Dosya No: 80, Gömlek No: 4834/1,3. 90 Mert, s Mert, s

12 oğullarından Mustafa İstanbul a giderek babasının malikânesini almak istediyse de Bozok a gönderilip Abaza Mehmed Ağa tarafından hapsedilmiştir. Diğer oğulları Selim ve Süleyman beylerin aynı yöndeki teşebbüsleri de sadrazam Muhsinzâde Mehmed Paşa tarafından kabul görmemiş onlar da Bozok a geri gönderilmişlerdi Abaza Mehmed (Mehemmed) İn Bozok u Kısa Süreliğine Tasarrufu ve Bölge Dışı Tayinler Ahmed Paşa nın idam edilmesinden sonra bir anlamda onun gözden düşmesine sebep olan Abaza Mehmed Ağa ya 25 Temmuz 1765 tarihinde, 20 Haziran 1765 tarihinden geçerli olmak üzere rütbe-i mirimirani ile Bozok sancağı tevcih edilmiştir. Mehmed Ağa ya bu tevcih yapılırken sancağın malikâne kaydının düşürüldüğü ve elviye-yi saire misüllü muttasıl olmak üzere kendisine tevcih edildiği vurgulanmıştı. Abaza Mehmed (Mehemmed) 93* Paşa Bozok ve tevabii mukataasının senelik belirlenmiş 6150 guruşluk gelirinin 4793,5 guruşunu Haremeyn hazinesine ve geri kalanını da hazineye vermek kaydıyla ve yıl sonunda hesap görmek şartıyla bilâ muaccele sancağı uhdesine almıştı. Abaza Mehmed Paşa nın eski görevi olarak da silahşör-i hazret-i şehriyârîden olup hâlâ Türkmen Ağası olduğu belirtilmişti. 18 Mart 1766 tarihinde Abaza Mehmed Paşa nın Bozok sancağını tasarruf etmesi ve Türkmen ağalığı ibka suretiyle uzatılmıştı 94. Bu uygulama ile devlet bir yandan Cabbarzâdelerin Bozok taki etkisini kırmaya çalışırken diğer yandan yeni bir mahalli güç de yaratmamayı düşünmüş olmalıdır. Bozok sancağı bir müddet sonra Abaza Mehmed Paşa nın da elinden alınmıştı. Zira o da Ahmed Paşa gibi halka zulmetmiş hatta selefi Ahmed Paşa nın servetinin bir kısmını İstanbul a göndermemişti 95. Nitekim Ahmed Paşa nın İstanbul a gönderilen muhallefatı eşyasından altın, gümüş ve zümrütlü şeyler ile bazı gümüş eşyanın Mehmed Paşa tarafından satın alınması hususunda 9 Kasım 1765 tarihinde kendisine iki kıt a hüküm de gönderilmişti 96. Bunun üzerine 23 Kasım 1766 tarihinde 3 Aralık 1766 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere Bozok sancağı sâbıka Kengırı sancağına mutasarrıf Mehemmed Paşa ya tevcih edilmişti. Mehemmed Paşa nın sancağı tasarruf yükümlülüğü Abaza Mehmed Paşa ile aynı idi 97. Sancak daha sonra 24 Aralık 1767 tarihinde mukataasını 18 Mayıs 1768 tarihinden itibaren zapt eylemek şartıyla Yanya sancağına mutasarrıf olup Hotin muhafazasında olan vezir Receb Paşa ya tevcih edilmiştir. Receb Paşa 6170 guruşluk sancak mukataasını kendisinden öncekilerin şartlarıyla zapt etmiş ancak kendisine Üsküp Hazinesi ve Çelik (?) sağ ve sol kol mukataası mallarından guruşluk bir has tayin edilmişti 98. Bozok sancağına bölge dışı tayinler vezir Esseyyid Elhac Halil Paşa ya 12 Temmuz 1768 tarihinde sancağın tevcih edilmesiyle devam etmiştir. Halil Paşa da Yanya ve Hotin sancaklarına mutasarrıf iken kendisine Bozok sancağı da tevcih edilmişti. Halil Paşa dan sonra 18 Şubat 1769 tarihinde İbrail Kalesi muhafazası şartıyla Kengırı sancağına mutasarrıf ve Bender seraskeri maiyetinde olan vezir Süleyman Paşa ya tevcih edilmiştir. Süleyman Paşa tevcih tarihinden itibaren sancağı uhdesine almış ancak mukataasını 7 Mayıs 1769 tarihinden sonra zapt edebilmiştir. Bozok sancağının aynı yıl içerisinde 2 Haziran 1769 tarihinde uhdesine almak ve mukataasını ise 7 Mayıs 1769 dan itibaren zapt etmek şartıyla Kengırı sancağı ilhakı ve İbrail Kalesi muhafazası şartıyla vezir Abdi Paşa ya tevcih edildiği görülmektedir Kasım ayından başlayıp 1769 Ekim ayı sonlarına kadarki üç yıllık süreç içinde Bozok sancağına bölgesel ayân ailelerinden atama yapılmamış bir ölçüde bölgede merkezi otoriteyi etkin ve 92 Sakin, s ; Mert, s * Abaza Mehmed Paşa bazen belgelerde Mehemmed şeklinde de kaydedilmiştir. 94 BOA, A. DVNSNŞT d. 16, s. 83; C. DH., Dosya No: 22, Gömlek No: Mert, s BOA, C. ML., Dosya No: 747, Gömlek No: BOA,, A. DVNSNŞT d. 16, s BOA,, A. DVNSNŞT d. 16, s BOA,, A. DVNSNŞT d. 16, s

13 hâkim kılmak politikası izlenmiştir. Ancak Cabbarzâde Ahmed Paşa nın oğulları Mamalu Türkmenleri ve tevabii mukataasını ellerinde bulundurmaya devam etmişlerdir. 25 Ağustos 1767 tarihinde Bozok sancağına mutasarrıf Mehemmed Paşa 100 ve 14 Nisan 1768 tarihinde ise Sivas valisi Abdi Paşa dan 101 Ahmed Paşa nın oğulları Mustafa, Selim ve Süleyman ın uhdelerinde bulunan mukataalardan kapı kullarının mevacibi için 3030 guruşun tahsil edilip gönderilmesi istenmişti. Bozok sancağı 22 Ekim 1769 tarihinde ikinci kez Abaza Mehmed (Mehemmed) Paşa ya tevcih edilmiştir. Bozok sancağı kendisine tevcih edildiği sırada Abaza Mehemmed Paşa Sivas Eyaleti valiliğinden ayrılmıştı. Bu arada vezir rütbesi aldığı da anlaşılmaktadır. Zikredilen tarihte üzerinde olan Teke sancağına ilhaken Bozok sancağı da kendisine verilmişti. Sancak mukataasını ise 27 Nisan 1770 yılından itibaren zapt edecekti 102. Ancak Abaza Mehmed Paşa daha Bozok mukataasını zapt etmeye başlayamadan 15 Aralık 1769 tarihinde azl olmuş, yerine sâbıka Sultanönü sancağına mutasarrıf olan Süleyman Paşazâde Ahmed Paşa tayin edilmiştir. Ahmed Paşa sancağı uhdesine arpalık suretiyle almıştır. Ahmet Paşa ya 27 Nisan 1770 tarihinde Bozok sancağına ilhaken Kengırı sancağı da verilmiştir 103. Ahmed Paşa ya 6-15 Şubat 1770 tarihinde Şaykalar Başbuğluğu ve Tuna Kapudanlığı da tevcih edilmişti 104. Ahmed Paşa 21 Ekim 1770 tarihinde fiilen Özi Kalesi muhafızıydı 105. Süleyman Paşazâde Ahmed Paşa nın mütesellimliğine ise Cabbârzâde Mustafa Bey tayin edilmişti 106. Abaza Mehmed Paşa nın bu sırada ahaliden zulmen guruş aldığı yolundaki şikâyetler de sancağın kendisinden alınması sonucunu doğurduğu şeklinde düşünülebilir 107. Abaza Mehmed Paşa Ekim 1769 da Boğdan memleketi, Yaş kasabası hudutları ve etrafının muhafazası için Boğdan canibi seraskeri vezir Mehmed Paşa nın maiyetine verilmişse de bu konuda ağırdan davranmış ve 31 Ekim 1769 tarihinde kendisine, Anadolu valisi Zaralızâde Feyzullah Paşa, Salanik-Kavala sancakları mutasarrıfı Mehmed Paşa, Karaman-Maraş beylerbeyi Ali Paşa, Delvine sancağına mutasarrıf Abdullah Paşa ve Canik muhassılı olup Trabzon a mutasarrıf olan Mir Ali ye gönderilen hükümle bir an önce kendilerine verilen göreve gitmeleri istenmiştir 108. Vezir Abaza Mehmed Paşa ya 13 Mart 1771 tarihinde Bozok sancağı son kez tevcih edilmiştir. Abaza Mehmed Paşa, Bozok kendisine tevcih edildiği sırada Kefe Eyaleti valisi olarak görev yapıyordu. Sancağın mukataasını ise 16 Nisan 1771 tarihinden itibaren zapt etmeye başlayacaktı Yeniden malikâneye geçiş ve Cabbârzâdeler in idareye gelişi 1765 te idam edilen Cabbârzâde Ahmed Paşa nın oğlu Mustafa Bey in 1768 yılı başlarında vezir Receb Paşa nın mütesellimliğini elde etmesi bölgede Cabbârzâdeler in etkisinin yeniden ortaya çıktığını gösterir. Sancağın bizatihi başında bulunamayan paşaların değişmez mütesellimi Mustafa Bey olmuştur yılında kapıcıbaşı unvanı aldığını da gördüğümüz Cabbarzâde Mustafa Bey in bu yıl içerisinde Bozok mütesellimi göreviyle bölgedeki eşkıyalık hareketlerini önleme bağlamında merkezle çeşitli yazışmalar yaptığını tespit edebiliyoruz 110. Dolayısıyla Cabbârzâde ailesinin Bozok idaresinden uzak kalmasının sadece birkaç yıl ile sınırlı kaldığı söylenebilir. Osmanlı-Rus Harbi sırasında davranışları ile merkezin itimadını kazanmaya çalışmış ve kendisine 25 Mayıs 1771 tarihinde bölgede asayişi sağlaması şartıyla Sivas mütesellimliği de verilmişti. Zira savaş süresince taşra ileri gelenlerinin yani ayânların yardım ve desteğine 100 BOA, C. ML., Dosya No: 558, Gömlek No: BOA, C. ML., Dosya No: 554, Gömlek No: BOA,, A. DVNSNŞT d. 16, s BOA,, A. DVNSNŞT d. 16, s. 83; C. DH., Dosya No: 271, Gömlek No: BOA, Mühimme 168, 132/ BOA, Mühimme 168, 258/ BOA, C. DH., Dosya No: 314, Gömlek No: BOA, C. DH., Dosya No: 99, Gömlek No: BOA, Mühimme, 168, 40/ BOA,, A. DVNSNŞT d. 16, s BOA, C. ZB., Dosya No: 78, Gömlek No: 3864 (8 Ocak 1769); C. ZB., Dosya No: 88, Gömlek No: 4384 (13 Ağustos 1769). 136