Ders 8 Doç.Dr. Evrim GÜNEŞ ALTUNTAŞ

Transkript

1 Ders 8 Doç.Dr. Evrim GÜNEŞ ALTUNTAŞ

2 Mikroorganizma varlığı bilinmaden önce de insanlar sterilizasyon ve dezenfeksiyon işlemlerini kullanıyorlardı Mısırlılar mumyalarını sterilize etmek için ateş kullanırlardı. 16. yy da Avrupada çok sayıda insanın ölümüne yol açan veba salgınının yayılmasını önlemek amacıyla ölenlerin vücutları yakılmıştır. Robert Koch, Louis Pasteur, Joseph Lister

3 Ağız vücuda mikroorganizmaların giriş kapısıdır. 1 cm 3 tükürükte 7.5 x 10 8 adet mikroorganizma bulunduğu bilinmektedir. Hem diş hekiminin kendi sağlığını, hem de hastanın sağlığını koruması amacıyla kontaminasyon yollarını ve korunma mekanizmasını iyi bilmesi gerekir. Amerikada yaşanan bir olay: Diş Hekimi tedavi sırasında cep telefonu ile konuştuktan sonra ellerini yıkamadan hastaya geri döner; Clostridium tetani Enjektör iğnesinin boşluğunda kalan ve virüs içeren 0,0004 cm 3 kadar kanın enfeksiyon yapabileceği biliniyor!!!

4 Sterilizasyon (Tüm mikroorganizmaların yok edilmesi) Dezenfeksiyon (Hastalık etmeni mikroorganizmaların uzaklaştırılması) Pastörizasyon Coxiella burnetti nin inhibisyonu Sanitasyon (Temizleme yolu ile kir ve enfeksiyöz etmenlerin uzaklaştırılması) Sepsis ve Asepsis (zararlı mikroorganizmaların canlı dokuda üremeleri sepsis, canlı dokuda enfeksiyon yapabilecek mikroorganizma bulunmaması)

5 , Viyana, Dr. Semmelweis, Lohusalık infeksiyonu (%22.5 lara varan anne ölümleri!!!): Dezenfeksiyon konusunda bilinçli Tıp öğrencileri ile bu oran %1.28 e kadar düşürüldü. Ellerin enfeksiyon hastalıklarının yayılımındaki rolü: Antiseptik ajan ile ellerin dezenfeksiyonu, ardından lastik eldiven kullanımı. Antisepsi ve antiseptik: Antisepsi; vücudun yüzeysel doku ve lezyonlarında bulunan enfekte edici ajanların kimyasal yollarla dezenfeksiyonu. Antiseptik ise bu amaçla kullanılan kimyasal maddeler. Germisit (Jermisit, Mikrobisit): Mikroorganizmaları öldüren ve etkisi ortadan kalktığında da tekrar canlı forma geçmelerine izin vermeyen her türlü madde. Bakterisit, Fungusit, Virüsit, Sporosit Mikrobiyostatik: Mikroorganizma gelişmesinin statik duruma geçmesi, durması anlamını taşır, etken madde ortamdan uzaklaşınca mikrobiyel gelişme normale döner.

6 Sterilizasyon Fiziksel Yöntemlerle yapılan Kimyasal yöntemlerle yapılan Isı kullanılarak yapılan (Alev, kuru ısı, nemli ısı, vb. Isı kullanılmadan yapılan (ışınlarla, ultrasonik titreşim ile, filtrasyon, vb.) 1. Antiseptiklerle 2. Dezenfektanlarla 3. Fenol ve bileşikleri ile 4. Alkollerle 5. Halojenlerle 6. Yüzey aktif maddelerle 7. Ağır metallerle 8. Oksidantlarla 9. Boyalarla 10. Aerosol ve gazlarla 11. Asitlerle 12. Furan bileşikleri ile

7 FİZİKSEL ETKENLERİN MİKROORGANİZMALARA ETKİLERİ Yüksek ısı Psikrofiller o C de, mezofiller 70 o C de, termofiller o C de 5-10 dakikada ölürler. Isı ile bazı mikroorganizmaların metabolizmasında değişiklik olabilir. ÖR: Seratia marcescens 30 o C de kırmızı pigment üretirken, Bacillus anthracis 42 o C de yapılan birkaç pasaj sonrasında spor oluşturma yeteneğini kaybeder. Nemli ısı kuru ısıya oranla daha etkilidir. ISIYA BAĞLI ÖLÜM NOKTASI/ISIYA BAĞLI ÖLÜM ZAMANI Düşük ısı Genellikle mikroorganizmalar düşük sıcaklıklara dirençlidirler, ÖR: bir çok mikroorganizma ortam nemi uygun olduğunda +4 o C de aylarca canlılıklarını koruyabilirler. Aşırı soğuk uygulamasında görülen etki mikroorganizma cinsine göre farklılık gösterir. Soğutma sırasında uygulanan sıcaklık derecesi kadar bu sıcaklığa inene kadar geçen süre de etkilidir. Kuruluk Sporlar kuruluğa oldukça dirençlidir. (B. anthracis sporları gün ışığından uzakta kuru ortamda 10 yıl kadar aktif kalabilir.) Tüberküloz basili ve Stafilokoklar kuruluğa oldukça dayanıklı iken, Neisseria lar oldukça duyarlıdır. Üst solunum yolları enfeksiyonlarında öksürük ile etrafa yayılan mikroorganizmaların enfektif düzeyleri kuruluğa karşı gösterdikleri direnç ile ilişkilidir.

8 FİZİKSEL ETKENLERİN MİKROORGANİZMALARA ETKİLERİ Dondurarak vakumda kurutma (liyofilizasyon) Kuruluk, vakum ve düşük sıcaklık Kültürler önce -40 o C civarında uygun sıvı içerisinde dondurulur, sonra vakum altında suları uçurulur. Canlılık oranı %1??? Elektrik ve Elektroforez Mikroorganizmalar negatif yüklüdür Ortamdan elektrik akımı geçirildiğinde anota doğru hareket ederler. Basınç Yüksek basınç Ezme basıncı Ozmotik basınç

9 Sterilize edilecek materyalin işlem sonrasında sterilliğini uzun süre koruması amacıyla materyallere öncesinde koruyucu ambalaj seçilmesi gerekir. Bunun için en çok Alimünyum folyo, cam kaplar, metal kaplar tercih edilir

10 Alevden geçirme, alevde kızıl derecede ısıtma; iğneler, özeler, pens, presel vb. Alguldurva ve piyasement gibi aletler; kaynar suya %2 yağ (AC 10) ve %2 sodyum karbonat eklenerek dezenfekte edilebilir. * Kaynatma ile sterilizasyon; enjektörler, iğneler, vb. * Kaynayan suda 30 dakika bekletme

11 Buhar basıncı: 1053 gr/cm 2, Sıcaklık: 121 o C Süre: 15 dakika Pek çok besiyeri, çözelti, pansuman malzemeleri, süngerler, giysiler, kauçuk eldivenler, tüpler, önlükler, aerotor başlığı vb. pek çok malzeme sterilize edilebilir. Otoklav bandı ile veya B. stearothermophilus un otoklav sonrası gelişimine bakılarak işlem kontrolü yapılabilir.

12 Diş Hekimi muayenehanesinde ünit, fotöy, röntgen cihazı ve etüv muhakkak bulunur!!! Metal ve cam malzemeler, çelik ve kesici aletler, enjektörler, pamuk peletler, endodontide yararlanılan kağıt konlar bu yöntemle sterilize edilebilirler. 160 o C de 2 saat ya da 180 o C de 1 saat yeterli olur: Streptococcus pyogenes ve Staphylococcus aureus genellikle 160 o C de 20 dakikada ölür.

13 Sıcak yağ sterilizasyonu: anguldurva ve piyasement gibi aletler temizlendikten sonra 150 o C de 15 dakika veya 125 o C de 20 dakikada sterilize edilir. Erimiş maden sterilizasyonu:endodontide kullanılan tirnef, lentilo, boyterlok bu yöntemle sterilize edilebilir. 220 o C de 10 saniye Tindalizasyon: Sıvı maddeler belirli aralıklarla birkaç kez ısı uygulanarak sterilize edilir. Çok yüksek ısıda kısa sürede sterilizasyon: Sıvı maddeler ve süt için uygulanır: UHT tekniği

14 Işınlarla yapılan sterilizasyon UV ile İyonize ışınlarla (Gamma) Sonik ve ultrasonik titreşimler ile sterilizasyon Sonik titreşimler: frekanslı Ultrasonik titreşimler: frekanslı Süzme ile (Filtrasyon) sterilizasyon Filtre tipi Por çapı

15 UV ışın ile sterilizasyonda en etkili dalgaboyu 260 nm olarak belirlenmiştir. UV ışını ameliyathaneler, laboratuvarlar, fırınlar, et paketlenen yerler gibi alanlarda havanın sterilizasyonu amacıyla kullanılır. UV lambalar gazlı bez, pamuk ve piyasement sterilizasyonunda etkili değildir! Son yıllarda dişlere uygulanan dolu materyallerinin sertleşmesinde UV ışınlardan faydalanılmaktadır. Vejetatif bakteri hücrelerinin yok edilmesi için gerekli enerji; erg olup, A dalga boyunda UV ışın vern 30 Watt lık lamba ile sağlanır.

16 İyoniza radyasyon: beta, gamma ve X ışınları Penetrasyon gücü yüksek: plastik protezler, bazı cihazlar, antibiyotikler, aşılar, hormonlar, tek kullanımlık enjektörler ve ambalajlı et gibi materyaller sterilize edilebilir. Cobalt 60 kaynak olarak kullanılır. WHO ve FDA tarafından da önerilir. İnsan organizması üzerinde X ve gamma ışınlarının hücre dejenerasyonu ve mutasyonuna yol açma riski vardır.

17 Sonik ve ultrasonik titreşimlerin etkisi; hücreyi parçalamak, enzimatik işlevleri durdurmak, proteinleri koagüle etmek şeklindedir. Sonik: frekanslı, ultrasonik: frekanslı Çok etkili oldukları söylenemez.

18 Isı ile bozulabilecek maddeler ile serum sterilizasyonunda kullanılır. Berkefeld filtre (silisyumlu diyatom toprağından), Pasteur, sırsız porselenden), Chamberland, Seitz (sıkıştırılmış asbestten), cam filtreler Ultra filtreler ve membran filtreler (selüloz esterleri, polivinil ve benzeri maddelerden yapılmış) en yaygın kullanılanlar Por çapları: mikrometre aralığında Filtre materyaline göre daha fazla negatif yüklü bakteriler membrana adsorbe olurlar.

19 1847 de ilk kez tıpta klorlanmış kireç banyoları kullanılmış, ardından 1867 de Lister, kırık yaralarının pansumanında FENOL kullanmıştır. ANCAK; bugün hala WHO tarafından yapılan açıklamaya göre hiçbir kimyasal yöntem tam bir sterilizasyon yöntemi olarak kabul görmemelidir!!! Serum hepatitis virüsünün genellikle parenteral yolla geçtiği bilinmektedir ve vücut dokularına penetre olan periodontal ve cerrahi aletler gerçek anlamda sterilize edilmek isteniyorsa otoklavda 121oC de 15 dakika ya da Pastuer fırınında 160oC de 2 saat ısı uygulanmalıdır!!!

20 Sabun ve Deterjanlar Boyalar Alkol Gaz Dezenfektanlar Fenol Ağır Metaller Chlorhexidine Gluconate Aldehitler Halojenler

21 Deterjanlar; 1. Anyonik bileşikler 2. Sabunlar 3. alkil sülfatlar Sabunla yıkamak deri yüzeyindeki mikroorganizma sayısını önemli düzeyde azaltır. Ancak krezol, fenol gibi bileşenler ile sabunların antimikrobiyel etkisi artırılabilir. Hekzaklorofenli sabunlar deri yüzeyinde mikroorganizma üremesini önemli derecede durdurur. Alkil sülfatlar grubunun daha çok Gram pozitifler üzerinde etkisi vardır. Katyonik deterjanlar grubundan dörtlü amonyum bileşikleri arasında; benzalkonyum klorür (ZEFİRAN), Setilpridinyum klorür, diaparen klorür en önemlileridir. Hem Gram negatiflere hem de Gram pozitiflere etkilidir.

22 Nontoksik, renksiz, tatsız, iz bırakmadan çabuk buharlaşan Etil alkol ve İzopropil alkol Sporsuz vejatatif hücreler üzerinde bakterisit etkileri vardır. (S. aureus, Str. Pyogenes, Enterobacteriaceae ailesi ve Pseudomonas üzerinde etkilidir. Ayrıca fungusit etkisi de var! %50-70 oranında alkol daha etkin! Uçucu olduğundan kalıcı etkisi yok! Termometre ve diğer aletlerin dezenfeksiyonunda alkol içerisinde aletlerin 10 dakika bekletilmesi yeterlidir!

23 Fenol ve fenol bileşikleri (krezol, ksilenol, ortofenilfenol) hastane ve laboratuvarlarda koridor ve oda temizliğinde yaygın kullanılır. Hücre zarını parçalar ve protein yapılarını bozar. Tüberküloz etmeni Mycobacterium ve AIDS etmeni HIV virüsüne karşı etkilidir! Su ile birlikteyeken etkilidir, su uçtuktan sonra da etkisi uzun süre devam eder. Cilde zarar verebildiği öğrenildiğinden beri satışı kontrol altına alınmıştır.

24 Fenol bileşiklerindendir; Gram pozitif ve Gram negatiflere, mantarlara, herpes sipmlex 1 ve 2 virüsüne, HIV virüsüne, influenzae virüsüne etkilidir. Hücre membranının yapısının bozulmasına neden olur. Periodontolojide kullanılan ağız gargaralarında bulunan Chlorhexidine diş plağı oluşumunu etkili bir şekilde azaltmaktadır.

25 Klor Hipoklorit İyot İyodoforlar Kireçli maddeler Güçlü Su dezenfektanı Temiz sulara 0.5 ppm Kirli sulara 20 ppm Ucuz Etkin Klorin içerirler Su ile hipokloröz asiti oluşturur. Hepatit ve HIV virüslerine karşın etkindir Çamaşır suyu %1, 2.5 ve 10 oranlarında kullanım. Deri antiseptiği İyot tentürü; %50 alkol+%2 iyot+ %2.4 sodyum iyodür %2 lik iyot bazen ağız mukozasının antisepsisinde kullanılır. Boyamazlar Tahriş etmezler Cerrahi girişim öncesinde ağız ve deri için kullanılırlar Suda ppm konsantrasyon u 10 dakikada vejetatif hücreleri öldürür. Endodontik tedavide gutaperka dekontaminasy onunda kullanılır. Sönmemiş ve sönmüş kireç Lağım çukuru İnsan ve hayvan kadavrası Tükürük kapları dezenfeksiyo nunda %25 oranında kireç tozu içeren su ile uygulanır.

26 Glutaraldehit ve formaldehit Çok güçlü ve geniş spektrumlu Paslandırmaz Mikroorganizmaların sülfidril, hidroksil ve amino gruplarını alkiller Raf ömrü en fazla sulandırıldıktan sonra 14 gün Bütün Gr (+) ve Gr (-), HIV, Hepatit A, sarıhumma, rotavirüs inaktive olur. Endoskop, diyaliz sistemleri, anestezi ve solunum sistemleri gibi pek çok malzemede kullanılır. Çok eski tarihlerden beri kullanılan formaldehit son zamanlarda inhale edilmesinin ardından karsinojen etki ortaya çıkarabileceği için pek çok alanda kullanımı sınırlanmıştır!!!

27 Civa, gümüş, çinko Civa içeren: Merkürokrom, mertiolat Gümüş içeren: Silver nitrat, silver klorit Göz damlaları, antibiyotikler, diş macunu Mikroorganizmaları boyamada kullanılan boyaların bakteriyostatik ve bakterisit etkileri vardır. Gr (+) ler boyalara Gr (-) lerden daha duyarlıdır. Malahit yeşili, kristal viyole, metilen mavisi vb. Ağızdaki pamukçuk ve derideki dermatofit infeksiyonlarında kullanılır. Bir akridin bileşiği olan sarı renkli rivanol 1/1000 oranında ağız, boğaz mukozası ve yaralar için antiseptik olarak kullanılır.

28 Ozon Oksijen formunda, suların dezenfeksiyonunda yaygın kullanılır. Çok düşük konsantrasyonu dahi kısa sürede etki gösterir. Çok çabuk uçtuğundan sisteme sürekli ozon gazı verilmesi gerekir. Formaldehit Hem vejetatif hücrelere hem de sporlara karşı etkilidir. Protein denatürasyonu ile etki eder. Eskisi kadar yaygın kullanımı yok! Etilen oksit 10.8 o C nin altında sıvı, üstünde gaz formundadır. Saf halde toksik, irritan ve patlayıcı özellikte iken CO 2 ile 1/9 oranında karıştırıldığında patlayıcı özelliği ortadan kalkar. Penetrasyon gücü yüksektir ve ambalajlı materyallerin sterilizasyonunda kullanılabilir. Yüksek toksisitesi nedeniyle bu uygulamanın zamanla ortadan kalkacağı düşünülmektedir. Beta propiyolakton %75 nem içeren ortamlarda etkilidir. Kalıntı bırakmaz ancak karsinojen ve fizyolojik yan etkileri olan bir maddedir. Aşı ve serum sterilizasyonu kullanım alanları arasındadır.

29 Grup Gr (+) Gr (-) Spor Virüs Mantar Alkol İyi İyi - Lipit içeren virüsler - Aldehitler İyi İyi Orta İyi İyi Klorhekzidin İyi Orta - Orta Orta Hipoklorit İyi İyi Düşük İyi İyi İyot türevleri İyi İyi Orta Orta İyi Fenoller İyi İyi Orta Orta İyi

30 Bakteri sporları Bacillus subtilis Cl. sporogenes Mikobak teriler Mycobacteri um tuberculosis Küçük virüsler Poliovirüs Rhinovirüs Mantarlar Candida spp. Zarflı orta boy virüsler Herpes simplex virüsleri Hepaptiti s B virüsü HIV

31 Tüm mikroorganizmaları öldürebilmelidir Hızlı etki etmelidir Toksik olmamalıdır Nötral ph da suda çözünebilmelidir Renksiz ve kokusuz olmalıdır Stabil olmalıdır Ucuz olmalıdır Kalıntı bırakmamalıdır ve çevreye zararsız olmalıdır Deriyi tahriş etmemelidir Vücut hücrelerine ve dokusuna öldürücü etki yapmamalıdır Açık yaraya uygulandığında doğal direnci etkilememeli Kan, mukus vb. varlığında etkinliğini korumalı Geniş spekturumlu olmalı Antimikrobiyel aktivite süresi yeterli olmalıdır

32 Mikrobiyostatik etki Mikrobisit=Jermisit etki