SEKTÖRLERDEKİ REKABETÇİ YAPI MERCEK ALTINDA

Transkript

1 SEKTÖRLERDEKİ REKABETÇİ YAPI MERCEK ALTINDA Şebnem BORAN Hande UZUNOĞLU GİRİŞ Küreselleşme sürecinde uluslararası pazarlarda rekabet giderek artmaktadır. İşletmeler dış pazarlarda uluslararası firmalarla rekabet ederken iç pazarda da kendini güçlü kılmaya çalışmaktadır. Bununla birlikte iç pazarlarda yerel işletmelerin artan baskısı ve yabancı şirketlerin sayısının artması rekabeti arttırmaktadır. Bu rekabet ortamında güçlü kalabilen firmalar devam ederken, rekabete ayak uyduramayan işletmeler piyasadan çekilmek zorunda kalmaktadırlar. Bu durum sektörlerde rekabet ortamına yansımaktadır. Öyle ki bazı sektörlerde oldukça yoğun rekabet görülürken bazı sektörlerde hemen hemen hiç rekabet görülmemektedir. Türkiye deki rekabet ortamını anlayabilmek için sektörlerdeki rekabet durumunun değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Bu doğrultuda; Türkiye İstatistik Kurumu nun 2011 yılına ilişkin Sanayi ve Hizmet Sektörlerinde Yoğunlaşma verileri rekabet ortamını analiz etmeye ışık tutmaktadır. Söz konusu çalışma sektörlere olan talep ve eğilimi ortaya koymaktadır. Bazı sektörler gelişme gösterirken, bazı sektörlerde ciddi bir gerileme olduğu açığa çıkmaktadır. Öncelikle bu çalışmanın yöntem ve bazı göstergeler açısından değerlendirilmesi gerekmektedir. TÜİK yoğunlaşma tespitlerini CR4 ve CR8 değerlerine göre gerçekleştirmektedir. Sektörde en yüksek paya sahip 4 girişimin sektör cirosundaki payı CR4, sektörde en yüksek paya sahip 8 girişimin payını CR8 olarak hesaplamaktadır. 25

2 REKABETİN ANALİZİNDE KULLANILAN YOĞUNLAŞMA KAVRAMI Yoğunlaşma kavramı, ürün pazarında alıcı ve satıcıların sayı ve büyüklük bakımından dağılımına işaret etmektedir. Yoğunlaşma oranı arttıkça pazardaki rekabet şansı azalmaktadır. Diğer bir ifadeyle yoğunluk ile rekabet derecesi arasında ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Bugüne kadar gelinen süreçte yoğunlaşmayı ölçmek için çeşitli yöntemler kullanılmıştır. Ancak hesaplama kolaylığı nedeniyle yoğunlaşma oranları (M - Firma Yoğunlaşma Oranı (CRM)) yaygın olarak kullanılmaktadır. Genellikle piyasadaki en büyük 4 ve/veya 8 firma için yoğunlaşma oranı hesaplanmaktadır. Dört teşebbüslü yoğunlaşma oranı (CR4), en büyük dört teşebbüsün temsil ettiği toplam piyasa üretiminin nispi payını ölçmektedir. Bu oranlar % 70 in üzerindeyse yoğunlaşma çok yüksek (rekabet çok düşük, tekel yapı oluşmakta), % arasındaysa yoğunlaşma yüksek (rekabet düşük, oligopol yapı oluşmakta), % arasındaysa orta derecede yoğunlaşma (orta düzeyde rekabet, oligopole yakın bir rekabet), % 30 un altındaysa düşük yoğunlaşma yüksek rekabet oluşmaktadır. Düşük yoğunlaşma oranı rekabetin derecesinin yüksek olduğunu, yüksek yoğunlaşma oranı ise rekabetin düşük olduğunu veya hiç olmadığını gösterir. Bu oranın % 100 e ulaşması halinde o pazarın tekelleşmiş olduğu açığa çıkmaktadır. Yani satışların tamamı tek bir firma tarafından gerçekleşmektedir. Yoğunlaşma oranının yüksek olduğu bir sektörde firmanın pazarda hakimiyet kurduğu, fiyatta rekabetin olmadığı ve dolayısıyla tüketicinin zarar gördüğü bir ortam oluşmaktadır. Bu durum genelde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Bu ülkelerde rekabet ve tüketiciyi korumaya yönelik yeterli önlem alınmamaktadır. Sektöre girmek isteyen firmalar engellerle karşılaşmaktadır. Sektöre giriş oldukça zordur. Yoğunlaşmanın düşük olduğu sektörlerde ise giriş engelleri az olmaktadır. Pazar tam rekabete yakındır. SEKTÖRLERDEKİ REKABET ANALİZİ TÜİK in araştırmasında 516 ekonomik faaliyet sınıfı ele alınmıştır. Bu faaliyet sınıfları; Madencilik ve taş ocakçılığı, İmalat, Elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı Su temini; kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri İnşaat 26

3 Toptan ve ticaret; motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı Ulaştırma ve depolama Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri Bilgi ve iletişim Gayrimenkul faaliyetleri Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler İdari ve destek hizmet faaliyetleri Eğitim İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor Diğer hizmet faaliyetleri ana başlıkları altında incelenmiştir yılında faaliyet sınıflarının 118 inde yoğunlaşmanın çok yüksek, 85 inde yüksek, 93 ünde orta, 220 sinde düşük olduğu gözlemlenmiştir yılında 187 ekonomik faaliyet sınıfında düşük yoğunlaşma gözlenirken 2011 yılında bu sayı 220 ye ulaşmıştır. Çalışmada tespit edilen yoğunlaşma oranları dikkate alındığında günümüze gelen süreçte rekabetin az da olsa bir artış gösterdiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Tablo 1: Yoğunlaşma Oranlarına Göre Ekonomik Faaliyet Sınıfları Sayısı Yoğunlaşma Çok Yüksek Orta Düşük Toplam Yüksek Kaynak: TÜİK Çalışmada pek çok sektöre ilişkin alt dallardaki yoğunlaşma oranları verilerek rekabet yapısı ortaya konmuştur. Bu raporda ise; tekstil, turizm, inşaat, enerji ve gıda alanlarındaki veriler irdelenmiş ve bu sektörlerdeki eğilimler ele alınmıştır. Tekstil Sektörü Tekstil ve konfeksiyon sektöründe 2011 yılında özellikle girişim sayılarındaki düşüş dikkat çekmektedir. Genel olarak sektör nde yoğunlaşmanın düşük olduğu görülmekte, bu durum yüksek rekabet olduğunu göstermektedir. 27

4 Tekstil toptan ve giyim eşyası nde girişim sayılarının azalması, firmaların sektörden çıktığına işaret etmektedir. Giyim eşyası nde işletme, tekstil ürünleri toptan nde işletme sektörden ayrılmıştır. Tablo 2: Tekstil Sektörüne İlişkin Bazı Ekonomik Faaliyet Sınıflarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri. Tekstil ürünlerinin toptan Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda tekstil ürünleri Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda giyim eşyalarının Kaynak: TÜİK CR4 CR8 CR4 CR8 Sayısı Sayısı Sayısındaki Değişim 3,86 4,99 4,9 6, ,21 5,49 5,3 6, ,59 21,97 19,8 26, Turizm Sektörü 2009 yılına göre 2011 yılında lokantalar ve seyyar yemek hizmeti faaliyeti gösteren girişimlerin sayısının arttığı görülmektedir. Aynı şekilde tatil ve diğer kısa süreli konaklama yerleri ile otel ve benzeri konaklama yerlerinde de belirgin bir artış yaşanmıştır. Yoğunlaşma oranlarına bakıldığında; 2009 yılına göre 2011 yılında ciddi bir düşüş olduğu görülmektedir. Bu da sektörde rekabetin arttığını göstermektedir. Tur operatörlüğünde ise girişim sayısı den a düşmüştür. Genel olarak özellikle son yıllarda turizm sektöründe belirgin bir canlılık yaşandığını ve sektöre yönelik ciddi bir yatırım olduğunu söylemek mümkündür. 28

5 Tablo 3: Turizm Sektörüne İlişkin Bazı Ekonomik Faaliyet Sınıflarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri. Lokantalar ve seyyar yemek hizmeti faaliyetleri Tatil ve diğer kısa süreli konaklama yerleri Tur operatörü faaliyetleri Oteller ve benzeri konaklama yerleri Kaynak: TÜİK CR4 CR8 CR4 CR8 Sayısı Sayısı Sayısındaki Değişim 10,75 14,01 8,5 10, ,46 62,44 4,4 7, ,06 40,03 30,2 44, ,37 9,11 5,1 8, Gıda Perakende Gıda sektöründe nde faaliyet gösteren işletme sayısında 2011 yılında 2009 yılına göre önemli bir azalış göze çarpmaktadır. Bunun aksine tezgah ve pazaryerlerinde nde bir artış yaşanmıştır. Yoğunlaşma oranı bakımından ele alındığında, rekabet yaşandığı gözlemlenmektedir. gıda sektöründe oldukça yoğun Özellikle ekonomik faaliyet sınıflarından tezgahlar ve pazar yerleri vasıtasıyla gıda, içecek ve tütün ürünleri, et ve et ürünlerinin ve meyve ve sebze nde düşük yoğunlaşma oranları ile en fazla rekabetin yaşandığı görülmektedir. 29

6 Tablo 4: Gıda Perakende Sektörüne İlişkin Bazı Ekonomik Faaliyet Sınıflarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri. Belirli bir mala tahsis edilmemiş mağazalarda gıda, içecek veya tütün ağırlıklı ticaret Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki diğer gıda ürünlerinin Tezgahlar ve pazar yerleri vasıtasıyla gıda, içecek ve tütün ürünleri Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki et ve et ürünlerinin Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki meyve ve sebze CR4 CR8 CR4 CR8 Sayısı Sayısı Sayısındaki Değişim 27,09 31, , ,27 5,75 3,9 5, ,53 0,74 0,3 0, ,32 2,27 3,1 4, ,41 4,36 3,4 4,

7 Enerji Enerji sektöründe elektrik enerjisi yapan işletme sayısının 2009 da 11 iken 2011 yılında 76 ya yükseldiği, elektrik enerjisi üretimi yapan işletme sayısının 2009 da 142 iken 2011 yılında 255 e yükseldiği, dağıtımı yapan işletme sayısının da 51 den 86 ya ulaştığı görülmektedir. Enerji sektöründe özellikle elektrik nde çok yüksek yoğunlaşma görülmektedir. Elektrik enerjisinin üretimi ve dağıtımında orta derece yoğunlaşma, orta derece rekabet gözlemlenmektedir. sayılarında yaşanan artış sektöre olan ilgi ve talebin arttığının bir göstergesidir. Tablo 5: Enerji Sektörüne İlişkin Bazı Ekonomik Faaliyet Sınıflarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri. Elektrik enerjisinin Elektrik enerjisinin dağıtımı Elektrik enerjisi üretimi CR4 CR8 CR4 CR8 Sayısı Sayısı Sayısındaki Değişim 99,71 99,97 86,2 90, ,08 67,20 41,5 63, ,64 58,11 39,8 55, İnşaat İkamet amaçlı olan veya ikamet amaçlı olmayan binaların inşaatında yeni işletme sektöre girmiştir. Bu sektörün canlılığına işaret etmektedir. Hazır beton imalatında girişim sayısı 444 den 587 ye yükselmiştir. Gayrimenkul acente sayısı 2009 a göre 2011 yılında artarak ye ulaşmıştır. Sektördeki yoğunlaşma oranları yüksek rekabetin olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte girişim sayılarındaki artış inşaat sektörüne olan ilginin de arttığına işaret etmektedir. Buna bağlı olarak gayrimenkul danışmanlığı da yükselen bir sektör olarak önümüze çıkmaktadır. 31

8 Tablo 6: İnşaat Sektörüne İlişkin Bazı Ekonomik Faaliyet Sınıflarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri. İkamet amaçlı olan veya ikamet amaçlı olmayan binaların inşaatı Hazır beton imalatı Gayrimenkul acenteleri CR4 CR8 CR4 CR8 Sayısı Sayısı Sayısındaki Değişim 2,91 4,72 3,0 4, ,96 24,44 15,0 24, ,12 14,52 11,5 15, SONUÇ TÜİK in yapmış olduğu araştırma rekabetin arttığı veya azaldığı ekonomik faaliyetlere dikkat çekmiştir. Tablo 7: Düşük Rekabet Görülen Ekonomik Faaliyet Sınıfları Yoğunlaşma Sayısı Ekonomik Faaliyet Sınıfı Oranı (CR4) Kağıt hamuru imalatı 100,0 1 Motorlu veya pnömatik (hava basınçlı) el 100,0 1 aletlerinin imalatı Madeni para basımı 100,0 2 Dar şeritlerin soğuk haddelenmesi 100,0 2 Temel eczacılık ürünleri imalatı 100,0 2 Değerli metal üretimi 100,0 5 Lif ve çimento karışımlı ürünlerin imalatı 100,0 3 Elektrik enerjisinin iletimi 100,0 1 İnşaat projelerinin geliştirilmesi 100,0 7 Mobilya, ev eşyaları, madeni eşyalar ve 100,0 2 hırdavatların satışı ile ilgili aracılar Demir yolu ile şehirler arası yolcu taşımacılığı 100,0 1 Evrensel hizmet yükümlülüğü altında 100,0 1 postacılık faaliyetleri Boru hattı taşımacılığı 100,0 2 Bilgisayar oyunlarının yayımlanması 100,0 2 Rehberlerin ve posta adres listelerinin 100,0 2 yayımlanması Fikri mülkiyet haklarının ve benzer ürünlerin 100,0 4 32

9 leasingi (Telif hakkı alınmış olan çalışmalar hariç) Tarihi alanlar ve yapılar ile benzeri turistik 100,0 1 yerlerin işletilmesi Bira imalatı 99,9 6 Kereste ve inşaat malzemelerinin satışı ile 99,9 5 ilgili aracılar Büro makine ve ekipmanlarının (bilgisayarlar 99,8 6 dahil) kiralanması ve leasingi Düz cam imalatı 99,7 6 Soruşturma faaliyetleri 99,7 11 Hava yolu ile yük taşımacılığı 99,5 5 Kok fırını ürünlerinin imalatı 99,4 11 Botanik bahçeleri, hayvanat bahçeleri ve 99,4 9 tabiatı koruma alanlarıyla ilgili faaliyetler Suni veya sentetik elyaf imalatı 99,1 6 Ham petrol çıkarımı 99,0 6 Homojenize gıda müstahzarları ve diyetetik 98,8 12 gıda imalatı Tüketici elektroniği ürünlerinin imalatı 98,5 26 Alkollü içeceklerin damıtılması, arıtılması ve 98,3 7 harmanlanması Su yolu taşımacılığı ekipmanının kiralanması 98,2 5 ve leasingi Askeri savaş araçlarının imalatı 97,7 5 Kablosuz telekomünikasyon faaliyetleri 97,4 12 Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla 97,3 17 ilgili makinelerin imalatı Duvar kağıdı imalatı 96,9 6 Optik aletlerin ve fotografik ekipmanların 96,9 6 imalatı Müzelerin faaliyetleri 96,6 13 Teknik ve mesleki orta öğretim 96,2 5 Dondurma imalatı 96,1 366 Tahsilat daireleri ve kredi kayıt bürolarının 96,0 208 faaliyetleri Diğer ekipmanların onarımı 95,8 12 Kablolu telekomünikasyon faaliyetleri 94,8 388 Cam elyafı imalatı 94,7 10 Beton, alçı ve çimentodan yapılmış diğer 94,2 20 ürünlerin imalatı Tuz çıkarımı 93,1 21 Kimyasal ve gübreleme amaçlı mineral 92,9 54 madenciliği Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı 92,4 221 Doğal gaz çıkarımı 92,1 6 Seramik yalıtkanların (izolatörlerin) ve 91,

10 yalıtkan bağlantı parçalarının imalatı Margarin ve benzeri yenilebilir katı yağların 91,4 6 imalatı Madencilik ve taş ocakçılığını destekleyici 91,1 13 diğer faaliyetler Bilgisayar ve bilgisayar çevre birimleri imalatı 90,7 19 Kumar ve müşterek bahis faaliyetleri 90, Ev hayvanları için hazır gıda imalatı 90,4 7 İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi 90,3 218 ve yeniden işlenmesi Sanayi gazları imalatı 90,1 13 Patatesin işlenmesi ve saklanması 90,1 25 Kütüphane ve arşivlerin faaliyetleri 90,0 10 Tabloda araştırmaya göre yoğunlaşma düzeyi çok yüksek olarak belirlenen ekonomik faaliyetlere yer verilmiştir. Bu sektörlerde düşük rekabet olduğu görülmektedir. Genel olarak bu sektörde yeni girişim sayısı da oldukça düşüktür. Sektörlerin analizi bu noktada önem taşımaktadır. Düşük rekabetin gözlendiği bu sektörlere destek verilerek sektördeki girişim sayısı arttırılabilir. Ancak bu noktada sektörün ülkemiz ekonomisine sağlayacağı katkı göz önünde bulundurulmalıdır. Tablo 8. Çok Yüksek Rekabet Görülen Ekonomik Faaliyet Sınıfları Ekonomik Faaliyet Sınıfı Yoğunlaşma Oranı (CR4) Sayısı Tezgahlar ve pazar yerleri vasıtasıyla gıda, içecek ve 0, tütün ürünleri Tezgahlar ve pazar yerleri vasıtasıyla diğer malların 0, Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda eczacılık 0, ürünlerinin Taksi taşımacılığı 1, Kuaförlük ve diğer güzellik salonlarının faaliyetleri 1, Gıda, içecek ve tütün satışı ile ilgili aracılar 2, Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki 2, içeceklerin Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda diğer yeni 3, malların İkamet amaçlı olan veya ikamet amaçlı olmayan 3, binaların inşaatı Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki et ve et 3, ürünlerinin Saatlerin ve mücevherlerin onarımı 3, Motorlu kara taşıtlarının bakım ve onarımı 3, Hukuk faaliyetleri 3, Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki meyve ve sebze 3,

11 Mühendislik faaliyetleri ve ilgili teknik danışmanlık 3, Ayakkabı ve deri eşyaların onarımı 3, Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda saat ve 3, mücevher Çocuk gündüz bakım (kreş) faaliyetleri 3, Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki diğer 3, gıda ürünlerinin Sıhhi tesisat, ısıtma ve iklimlendirme tesisatı 4, Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda elektrikli 4, ev aletlerinin Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda gazeteler 4, ve kırtasiye ürünlerinin Tatil ve diğer kısa süreli konaklama yerleri 4, Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda hırdavat, 4, boya ve cam Evde kullanılan cihazlar ile ev ve bahçe gereçlerinin 4, onarımı Tezgahlar ve pazar yerleri vasıtasıyla tekstil, giyim 4, eşyası ve ayakkabı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kişisel eşyaların 4, ve ev eşyalarının onarımı Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalarda halı, kilim, 4, duvar ve yer kaplamalarının Tekstil ürünlerinin toptan 4, Motorlu kara taşıtlarının parça ve aksesuarlarının 5, Tabloda araştırmaya göre yoğunlaşma düzeyi çok düşük olarak belirlenen ekonomik faaliyetlere yer verilmiştir. Tabloya bakıldığında; gıda, içecek, tütün si, eczacılık, taksi taşımacılığı, kuaför ve güzellik salonları hizmeti ve bina inşaatının ilk sıralarda yer aldığı görülmektedir. Bu sektörlerde yüksek rekabet olduğu görülmektedir. Genel olarak bu sektörlerde yeni girişim sayısı oldukça fazladır. sayısında artış görülmesi fırsatların olduğuna işaret etmektedir. Sonuç olarak; TÜİK in yapmış olduğu araştırma bazı sektörlerin gelişme kaydettiğini, bazı sektörlerin ise kan kaybettiğini göstermektedir. Özellikle gıda, inşaat ve turizm sektöründe yoğun bir giriş yaşandığına ve bu sektörlerin canlandığına işaret etmektedir. Sektörlerdeki bu yapılan rekabet analizi 2023 Küresel Güç hedefler doğrultusunda yapılan çalışmalara da ışık tutacağı inancındayız. 35

12 Özellikle 500 milyar dolarlık ihracat hedefine ulaşmada sektörlerin sağlayacağı katkı dikkate alındığında, rekabet analizlerinin de yorumlanması ve destek politikalarının da bu doğrultuda şekillendirilmesinin yararlı olacağı düşüncesindeyiz. Ülkemiz ekonomisi için önem teşkil eden sektörlerin sağlayacağı katkılar göz önünde bulundurularak, desteklenmesi ve önünün açılması gerektiği düşünülmektedir. Kaynaklar Türkiye İstatistik Kurumu, Sanayi Ve Hizmet Sektörlerinde Yoğunlaşma, 2011 Haber Bülteni, Turizm, Telekom, İnşaat Koşuyor, Bakkaldan, butikten kaçıyorlar, İbrahim Ekinci, Dünya Gazetesi, Tülin Duruka ve Çağrı Hamurcu, Mobil İletişimde Pazar Yoğunlaşması: Türkiye ile Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan Karşılaştırması, Karadeniz Araştırmaları, Cilt:6, Sayı: 22 Yaz 2009, s Yrd.Doç.Dr. Özlem İpekligil Doğan, Dr. Mehmet Marangoz, Araş. Gör. Mert Topoyan, İşletmelerin İç ve Dış Pazarda Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörler ve Bir Uygulama, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 5, Sayı:2,