Bugüne değin yapılan çeşitli araştırmalar Anadolu madencilik tarihini şu kronolojik ayrımı ile saptamıştır.

Transkript

1 MTA Dergisi 111, , 1990 TÜRKİYE MADENCİLİK TARİHİNE AİT BULUNTULAR Ergün KAPTAN* ÖZ. Dünya uygarlık tarihi içinde saptanan en büyük aşama madenlerin keşfidir. Anadolu zengin ve köklü tarihini, çağlar boyunca devam eden ve tükenmeyen çeşidi bol maden zenginliklerine borçludur. Günümüzden dokuz bin yıl önce eski Anadolu insanlarının tanımış olduğu ilk metalik maden bakırdı. Anadolu'da en eski yeraltı maden işletmesi M.Ö. V.bin yıllarına ait olup Tokat Erbaa, Kozlu yöresinde saptanmıştır. Türkiye'de ilk defa arkeometrik araştırmalar sonucunda Niğde bölgesinde iki ayrı yörede kalayın var olduğu saptanmıştır. Türkiye madencilik tarihi için bu çok önemli bir bulgudur. GİRİŞ Tarih öncesi insanları, yeryuvarına saçılmış olan metalik ve metalik olmayan minerallerle, binlerce yıl önce uğraş vermişti. Günümüz dünyasının ulaştığı teknolojik düzey eski çağ insanlarının madenleri tanıması ve bulunduğu çağın şartlarına uygun şekilde işlemeyi deneysel olarak öğrenmesi ile başlamıştır. Bu nedenle dünya uygarlık tarihi içinde en büyük aşama madenlerin keşfidir. Tarih öncesi insanları,tanımış oldukları metalik maden kaynaklarından, zaman içinde daha çok istifade etmesini öğrenmişlerdi. Bunları kazanmış oldukları deneyimlerle, artan gereksinimleri ölçüsünde şekillendirerek yeni ve daha büyük uygarlıkların doğmasına sebep olmuşlardır. Eski maden endüstrisinin geçirdiği evrim böyle bir süreç içerisinde günümüz uygarlığının yüksek bir düzeye ulaşmasını sağlamıştır. Anadolu, insanın doğusuyla simgelenen paleolitik çağdan bilinen yakın tarihî devirlere değin dünya tarihi içinde yeri ve önemi yadsınamayacak bir kültür hazinesine sahiptir. Anadolu bu zengin köklü tarihini çağlar boyunca devam eden ve tükenmeyen, çeşidi bol maden kaynaklarına borçludur. Yeraltı maden zenginliklerimizin milâttan önceki devirlerden itibaren kullanılmaya başlanması, eski Orta Doğu uygarlıklarının da gelişmesine sebep olmuştur. Çağlar boyunca başka uygarlıkların, Anadolu'nun maden potansiyelinden istifade amacına yönelik istemlerinin bir başka sebebi de Anadolu'nun Asya-Avrupa'yı birleştirici ve Avrasya (Eurasia) denmesine neden olan doğal yapısıdır. Bu nedenle Anadolu, doğu ve batı uygarlıkları arasında, binlerce yıl süren köprü görevi yapmıştır. Anadolu'nun doğal yapısı ile maden zenginliklerinden doğan ve eski Orta Doğu uygarlıkları arasındaki ticaretin günümüzden dört bin yıl önce başladığı belirlenmiştir. ESKİ ANADOLU MADENCİLİĞİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ Bugüne değin yapılan çeşitli araştırmalar Anadolu madencilik tarihini şu kronolojik ayrımı ile saptamıştır. Anadolu da metalik madenden yapılmış en eski işlenmiş materyaller, Diyarbakır-Ergani'ye yakın Çayönü tepesi olarak anılan höyükteki kazılarda bulunmuştur (Çambel ve Braidwood, 1970). Bu materyaller nabit bakır ve malahitten yapılmıştır. Nabit bakırdan yapılanlar soğuk olarak dövülerek şekillendirilmişlerdir. Günümüzden dokuz bin yıl öncesine ait olup, eski Anadolu yerli halkının Neolitik çağda bakır madenini tanıyarak işlemiş olduğunu kanıtlayan ilk bulgulardır. * Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Tabiat Tarihi Müzesi, Ankara.

2 176 Ergün KAPTAN Eski metalurjik çalışmalara ait ilk buluntular ise Konya-Çumra'ya yakın Çatalhöyük'te yapılan kazılarda bulunmuştur (Mellaart, 1966). Anadolu'da bakırın ergitilmesiyle ilgili ilk denemelerin başladığını müjdeleyen Çatalhöyük buluntularının M.ö yıllarını kapsaması son derece ilginç ve sevindiricidir. Saptanan bu tarih, Anadolu'daki metalürjinin başlangıç tarihi olarak kabul edilmelidir. Bütün bu verilerden anlaşılacağı gibi milâttan önceki devirlerde Anadolu insanlarının tanımış olduğu ilk metalik maden bakırdı. Ancak taştan daha üstün özelliklere sahip olduğunu anladıkları bakırın daha kolay şekillendirilmesi için çeşitli deneylere giriştikleri ve işleme tekniğinde yeterli düzeye ulaşamadıkları da bir gerçekti. Maden-taş anlamına gelen Kalkolitik Çağ(M.Ö ), Neolitik devir ile Eski Tunç Çağı arasında bir geçiş, hazırlık ve oluşum evresi olarak kabul edilmektedir. Kalkolitik çağa ait bakırdan yapılmış materyaller, taş aletlere oranla daha azdır. M.Ö.5000 yıllarında Anadolu insanları için bakır çok değerliydi. Bu nedenle bakır, gereksinim duyulan ok uçları, balta, keski, biz savaş ve av malzemeleri gibi önemli materyallerin üretiminde kullanılmaktaydı. Kalkolitik Çağda Anadolu yerli halkının bakırı döküm yoluyla işleme tekniğini öğrendiğini kanıtlayan buluntular arasında Mersin-Yümüktepe örneklerini sayabiliriz. Aynca Yümüktepe kazılarında M.Ö.4300 yıllarını kapsayan ve kalayın muhtemelen bir alaşım maddesi olarak kullanıldığı kanısını kuvvetlendiren bir materyal ele geçmiştir (Esin, 1969). Bu materyalde kalay oranı %2.9 dur. Ancak gerçek bir bronz yapımı için kalay oranı çok düşüktür. Şayet Yümüktepe'deki eski metalürjistler, bakıra bilinçli bir şekilde belki de deneysel amaçla %2.9 oranında kalayın katılımını sağlamışlarsa, sözü edilen buluntuya Anadolu'nun en eski ve fakat enpirimitif bronzudur denebilir. Tunç Çağı (M.Ö ), bakır-kalay alaşımı olan tuncun taşa olan üstünlüğünün bir büyük çağa verdiği isimdir. M.ö. III.bin yılında Anadolu madencileri ile külçe metalin dökümünü yaparak istediği şekli veren zanaatkarlar, tunç ve elektrum gibi alaşımları yapmasını da biliyorlardı (Koşay ve Akok, 1966). Eski Tunç Çağı (M.Ö ) metalürjistleri ile zanaatkarları dökümcülüğün ileri bir tekniğe ulaştığını kanıtlayan çeşitli örnekler vermiştir. Günümüze değin ulaşan bu materyaller, genellikle bakır, kurşun, altın, gümüş, tunç (bakır-kalay), elektrumdan (altın-gümüş) üretilmiş yapım tekniği son derece mükemmel örnekleridir. Bu çağın metal madenlerden yapılmış en güzel örnekleri Alacahöyük (Çorum), Truva (Çanakkale), Horoztepe (Tokat-Erbaa), Eskiyapar (Çorum), Mahmatlar (Amasya), Elmalı Semayük'te bulunmuştur. Örneğin Alacahöyük (M.Ö ) buluntuları arasında, altın, gümüş, elektrum, tunç ve bakır çok önem taşımaktadır. MTA Enstitüsü laboratuvarlarında 1937 yılında Alacahöyük tunç materyallerinin ilk analizleri yapılmış ve içeriğinde 9r9-17 oranında kalay saptanmıştır. Bu örneklerin analiz sonuçlarında başka madenlere ait karışımlara rastlanmadığı için bunların çok iyi kalitede birer bakır+kalay alaşımları oldukları açıklanmıştır (Koşay, 1938). Ayrıca Alacahöyük'ün tunç materyallerinin en son analizleri ise Almanya'daki Darmstad Teknik üniversitesinde yapılmıştır. Bu örneklerin spektral analizlerinde %10 kalay saptanmıştır (Koşay ve Akok, 1966). En etkin savaş aletlerinden olan tunçtan yapılmış kılıcın dünyadaki en eski örnekleri yine Alacahöyük'te bulunmuştur. Bütün bu veriler M.Ö.III.bin yılının ikinci yarısında Alacahöyük'te metalürjinin ve amaçlanan biçimde materyallerin üretimindeki tekniğin ileri bir düzeye ulaştığını kanıtlamaktadır. Eski Tunç Çağında, çeşitli metalik madenlerin yaygın kullanımına karşın, demir işleme tekniği diğer metalik madenlere göre daha az bilinen bir madendi. Bu çağda diğer metalik madenlerin metalürjisi için uygulanan yöntemlerin demir için de deneysel amaçla uygulandığı ve fakat başarılı olunamadığı varsayılmaktadır. Çünkü demir metalürjisi için istenen yüksek ısı sağlanamamıştı. Dolayısıyle ve büyük bir olasılıkla, ergitme sırasında açığa çıkan kalıntının, çok güç bazı yeni işlemlere sokulması gerekmiş olmalıydı. Bu nedenle bu çağda demirden yapılmış materyaller çok azdır. En güzel örnek yine Alacahöyük'e ait olup M.Ö.III.bin yılının ikinci yansına ait ve 18.5 cm uzunluğundaki demirden yapılmış altın kabzalı hançerdir. Aynca Alacahöyük'e ait üçüncü grup materyallerin 1937 yılında yine MTA Enstitüsünde yapılmış olan analizlerinde, bunlann demir oldukları ve içeriğinde %4-5 ora-

3 TÜRKiYE MADENCİLİK TARİHİNE AİT BULUNTULAR 177 nında nikel var olduğu saptanmıştır (Koşay, 1938). Büyük bir olasılıkla bu materyaller metalik meteoritlerden üretilmişlerdir. Tunç Çağında (M.Ö ) işlenebilen çeşitli madenlerden daha değerli kabul edilen az sayıdaki demir materyaller, büyük bir olasılıkla metalik meteoritlerin güçlükle işlenebilmesinden elde edilmiş olmalıydı. Bazı araştırma sonuçlarına göre meteorit demirin Anadolu ile yakın doğunun bazı bölgelerinde kullanılmış olduğu belirtilmektedir (Bjorkman, 1973). ülkemizde kalay cevherleşmesinin bulunması amacına yönelik araştırmalar hâlâ güncelliğini ve önemini korumaktadır. Halbuki milâttan önceki devirlerde Anadolu'da kalay, bilinçli bir şekilde alaşım için kullanılan önemi büyük fakat bulunması güç bir madendi. Anadolu'da kalayın ilk kullanılmaya başlandığı Eski Tunç Çağında nereden temin edilmiş olduğu kesinlikle saptanamamıştır. M.Ö.II.bin yılı başlarında ise Anadolu'ya Mezopotamya'dan alaşıma hazır kalay çubuklarından oluşan 300 kg gelen yükler halinde ithal edilmiştir (Bilgiç, 1943). Anadolu bu çağda değerli maden kaynaklarını bilen ve maden endüstrisini geliştirmiş zengin şehir devletlerinden oluşan genel bir görünüme sahipti. Özellikle belirtilmesi gereken bir husus da Orta ve Orta Kuzey Anadolu, bu devirde yeraltı maden işletmeciliği ile metalürjiyi bilen ve işlenmiş metal madenlerin yapımında ilk organize üretimin oluşturulduğu dünyadaki ender bölgelerden biridir (Kaptan, 1983). Bu nedenle günümüzde Irak topraklarının büyük bir kısmını kapsayan eski Mezopotamya uygarlıklarından Asur ile Anadolu arasında yaklaşık 200 yıl süren maden ticareti başlamıştı. Mezopotamya'dan hareket eden merkep kervanları, Anadolu maden endüstrisinin gereksinimi olan kalayı, Anadolu'nun şehir devletlerindeki büyük pazar yerlerine taşıyorlardı. Anadolu'dan ise bakır, simli küfsün, gümüş ve altın alıyorlardı (Bilgiç, 1948). Milâttan önceki devirlerde Anadolu insanlarının bir alaşım maddesi olarak yoğun bir şekilde kullanmış olduğu kalayın bulunması için yakın tarihî devirlerde de araştırmalar yapılmıştı. Bilinen ilk resmi araştırma 1899 yılında Osmanlı imparatorluk hükümetinin izni ile yapılmıştı (MTA Rap., 1900). Cumhuriyetin ilânından sonra kalay aramaları yıllarından günümüze değin devam etmiştir. İlk defa kalay cevherleşmesine ait zuhura Bursa-Keles, Soğukpınar Madenbelenitepe yöresinde rastlanmıştır (Çağatay ve diğerleri, 1981). Ayrıca bu yörede antik maden ocakları da saptanmıştır. Türkiye madencilik tarihi araştırmaları sırasında, Bolkardağ-Sulucadere mevkiinde (Niğde-Ulukışla) 1985 yılında kalay içerikli Pb-Zn cevherinin yeri belirlenmiştir (Yener ve Özbal, 1987). Aynı araştırmaya 1987 yılında da devam edilmiş bu defa Niğde-Çamardı, Celaller köyü Santuzla mevkiinde bir antjk maden galeriler kompleksinin milâttan önceki devirlerde kalay için işletilmiş olduğu kuvvetle muhtemeldir (Kaptan, 1988). Araştırmalara devam edilmektedir. Eski Hitit Devleti (M.Ö ) döneminde metal madenlerden yapılmış materyallerin çoğu bakır ve tunçtandı. Altın, gümüş buluntuların yanı sıra çok az da olsa demir silâhlar kullanmışlardı. İşlenmiş demirin bu dönemde çok az olmasının başlıca nedeni Hititli madencilerin demir cevheri metalürjisini bilmemiş olmalarından ileri gelmekteydi. Büyük Hitit imparatorluk (M.Ö ) döneminde madencilik. Anadolu'da bir endüstri dalı olarak yoğun ve yaygın bir şekilde devam etmişti. Milâttan önce 1200 yıllarında Anadolu Demir Çağına girmiş olmasına rağmen demirden yapılmış malzemeler, diğer metal madenlerden yapılmış kullanım materyallerinden azdı. Eski maden endüstrisinde Urartular Doğu Anadolu'da üstün bir başarı göstermişlerdi. Urartu Devletinin (M.Ö ) çağın maden endüstrisinde göstermiş olduğu yüksek başarı. Kuzey İtalya'daki Etrüskleri de etkilemişti. Bu dönemde Anadolu'dan Yunanistan'a ve İtalya'ya tunçtan yapılmış bazı kullanım materyalleri ihraç edilmiştir (Akurgal, 1959). Frig döneminde (M.Ö) ) Anadolu'da metalürji ve döküm tekniği çok yüksek bir düzeye ulaşmıştı. Fakat demirden yapılmış malzemeler diğer metal eserlerden fazla değildi.

4 178 Ergün KAPTAN Batı Anadolu'da önemli bir metalürji ve endüstri merkezi Lidya Krallığının (M.Ö ) başkenti Sardes'- di (Manisa). Bu dönemde Lidya Krallığının tarihteki görkemli zenginliği, Sardes kentinin çok yakınından geçen Pactole ırmağının (Sart çayı) plaserleri içinden elde edilen altın üretimi sayesinde olmuştur (Sükun, 1943). Tarihte, Lidyalılar Pactole ırmağına "altın dalgalarıyla akan ırmak" demişlerdi. Çeşitli maden zenginliklerine sahip Anadolu, geçirdiği böyle bir süreç içerisinde sonraları Perslerin, Helenistik dönemin, Roma ve Bizans'ın egemenlikleri altına girmiştir. Anadolu daha sonraları Türklerin egemenliği altında maden zenginliklerini, geçmişteki deneyimleri ve yeni teknik birikimleriyle işleten, Büyük Selçuk ve Osmanlı İmparatorluk çağına girmiştir. ANTiK YERALTI MADEN İŞLETMELERİ MTA Enstitüsü tarafından 1973 yılında başlatılmış olan Türkiye madencilik tarihi araştırmaları günümüze değin olumlu ve ilginç sonuçlar vermiştir. Özellikle eski yeraltı maden işletmeciliğine ait buluntuların Türkiye madencilik tarihi içinde ayrı bir yeri ve önemi vardır. Türkiye'de en eski yeraltı madenciliğine ait kalıntının var olduğu, Tokat-Erbaa, Kozlu Eski Gümüşlük mevkiinde yapılan sondajlı aramalar sayesinde saptanmıştır (Giles ve Kuijpers, 1974). Bu antik maden galerisi toprak yüzeyinden 50 m derinliktedir. Eski maden işletmeciliğine ait ve binlerce yıllık pasa birikiminden oluşan kısımda, ana kayayı buluncaya değin kazılara devam edilmiştir. Ana kaya üzerinde ve 8.20 m derinlikte antik maden galerisine ait işlenmiş ağaç kalıntıları bulunmuştur (Kaptan, 1986). Bu materyalin ODTÜ Fizik Bölümü Radyokarbon laboratuvarında yapılan C-14 analizinin verdiği tarih M.Ö dur. Kalibrasyon eğrisine göre düzeltilmiş yaşı M.Ö dur. Binlerce yıl süreyle ve çeşitli dönemlerde bölgenin bakır gereksinimi bu antik bakır ocağı sayesinde karşılanmış olmalıdır. Döküm tekniğinin ileri bir düzeye ulaştığı belirlenen ve Eski Tunç çağının sonlarına ait Horoztepe (Erbaa) bronz materyallerinin bakır gereksinimi, belki de Erbaa-Kozlu Gümüşlük eski madenlik mevkiindeki antik bakır madeni ocağından sağlanmıştı (Şek.l).

5 TÜRKİYE MADENCİLİK TARİHİNE AİT BULUNTULAR 179. / Türkiye yeraltı madenciliğine ait en eski ikinci buluntu, 1979 yılında bulunan Kütahya-Gümüşköy, Aktepe mevkiindeki galeriler kompleksidir. Bu yeraltı maden işletmesinde eski madenciler, ışık aracı olarak -yağ kandili yerine- çıra kullanmışlardır. Yanmış çıra kalıntısına ait kömürlerin C-14 analizi Almanya'daki Aaechen Üniversitesi laboratuvarında yapılmıştır. C-14 analizinin verdiği tarih M.Ö dir (Kaptan, 1984). Kalibrasyon eğrisine göre düzeltilmiş yaşı M.Ö dir. Bu antik maden galeriler kompleksi, sadece Anadolu'da değil dünyada rastlanan en ilginç buluntulardan biridir. üçüncü en eski buluntu ise 1987 yılında saptanan Niğde-Çamardı, Celaller köyü Santuzla antik maden galeriler kompleksidir (Şek.l). İlk işletme tarihi Eski Tunç çağına ait olup Roma-Bizans çağına değin işletilmiştir (Kaptan, 1988). Araştırmalara devam edilmektedir. Artvin-Murgul bakır yataklarının şimdilik bilinen ilk işletme tarihi M.Ö.I.bin yılın ikinci yarısıdır. Bu tarih, Anayatak açık işletmesinde 1967 yılında oksit cevher içinde açığa çıkartılan bir antik maden galerisi sayesinde saptanmıştır (Kaptan, 1977). Sözü edilen galeri, açık işletme yapıldığı için günümüzde yok olmuştur. İşletme tarihi saptanan bir başka antik maden galerisi Sivas-Koyulhisar, Kurşunlu köyü yöresindedir. Bu eski yeraltı maden işletmesi M.Ö.I.bin yılı başlarına aittir (Kış ve (Güler, 1984). Siirt-Şirvan Madenköy'de sondajlı maden aramaları sırasında 66 m derinlikten çıkartılan tahkimat kalıntıları sayesinde antik maden galerisinin tarihi saptanabilmiştir. C-14 analizine göre yaşı M.S tir (Kış ve Güler, 1984). Ancak bu tarih sözü edilen maden işletmesinin ilk va da son işletme tarihi değildir. Niğde-Ulukışla, Madenköy Bolkardağ Selamsızlar mevkiinde ikibin metre kodunda saptanan Selamsızlar antik maden galerisi m uzunluğunda olup M.S.8. yy a ait bir işletmedir (Kaptan, 1988). Yine Bolkardağ Sulucadere mevkiinde saptanan bir başka antik maden galerisi de M.S. 9.yy a aittir (Şek.l). Giresun-Espiye, Karaerik madeni mevkiinde Etibank'ın sondajlı maden arama lan sırasında antik bir maden galerisine rastlanmıştır. Kalkopiritli maden yatağında açığa çıkartılan ve 100 metre uzunluğunda olan galeri M.S. 11.yüzyılda işletilmiştir (Kaptan, 1980). Yine Giresun-Bulancak, Eriklik köyü yöresinde bulunan eski galeri 17 m uzunluğundadır. M.S.11. yüzyılda bakır işletmesi yapıldığı belirlenmiştir (Kaptan, 1980). MTA Gene! Müdürlüğü tarafından 1980 yılında Giresun-Tirebolu Harkköy'de Cu-Pb-Zn rezervlerini artırmak amacıyla yapılan sondajlı aramalarda eski bir maden galerisi bulunmuştur. Toprak yüzeyinden 28 m derinliktedir. Galeriye ait tahkimatlardan alınan örneklerin C-14 analizine göre yaşı M.S dir (Kış ve Güler, 1984). Kayseri-Yahyalı, Aladağ'da Pb-Zn rezervini arttırma çalışmalarında 2645 m kodunda eski bir maden galerisi saptanmıştır.galeri tahkimatlarına ait C-14 analizinin verdiği tarih M.S tür (Kış, 1985). Aynca Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde ve özellikle Doğu Karadeniz'de yapılan sondajlı maden aramalarında Roma-Bizans ve Osmanlı imparatorluk dönemlerini kapsayan çok sayıda eski yeraltı maden işletmeleri mevcuttur. ANTiK MADENCİ ARAÇ VE GEREÇLERi Uygarlıklar ülkesi Anadolu'nun eski yeraltı,madenciliğine ait şimdilik çeşidi az bulunan araç ve gereçleri, Türkiye madencilik tarihi için son derece önemli buluntulardır. Türkiye'de ele geçen ilk buluntu Murgul-Anayatak kökenlidir. Burada açığa çıkartılan maden galerisinde, ağaç kütüğünden oyularak yapılmış bir antik madenci küreği bulunmuştur (Şek.2). C-14 analizinin 5730 yan hayat değerine göre verdiği tarih M.Ö tir (Kaptan, 1977).

6 180 Ergün KAPTAN Antik madenci araç-gereçleri arasında ikinci en eski buluntu Koyulhisar-Kurşunlu köyü yöresinde eski maden ocağında bulunan antik madenci merdivenidir. C-14 analizinin verdiği tarih M.ö dır (Kış ve Güler, 1984). Bulunan ikinci antik madenci merdiveni yine Kurşunlu köyü yöresinde olup bir başka maden ocağında ele geçmiştir. C-14 analizine göre yaşı M.S olan bu madenci merdiveni, milâttan önceki devirlerde bu yörede eski madencilerin kullanmış olduktan merdiven tipinin daha özenle yapılmış olanıdır (Şek.3). Sözü edilen iki madenci merdiveni de uzun bir ağaç direğin sadece bir yüzünün basamak haline getirilmesinden oluşmuştur. Anadolu için kendine özgüdür. Ulukışla-Madenköy, Bolkardağ (Şek.l) Selamsızlar mevkiindeki eski maden galerisinde, üst seviyede olan galeriyi alt seviyedeki işletme galerisine düşey geçiş yoluyla bağlayan kelebelerde kullanılmış sabit madenci merdivenleri bulunmuştur. Üç adet kelebede saptanan üç ayrı antik madenci merdiveni cm boyundadır. Karaçam'dan (Pinus nigra Arnold) yapılmış olan ağaç bir direğin sadece bir yüzünde üç adet merdiven basamağı yapılmıştır. Bu sabit antik madenci merdivenlerinin C-14 analizi ile saptanan yaşı M.S tir (Kaptan, 1988). Yine Bolkardağ'da Sulucadere mevkiinde başka bir eski maden galerisinin 31. metresinde karaçam ağacından yapılmış madenci küreği bulunmuştur. C-14 analizinin verdiği tarih, M.S dir (Kış, 1985; Kaptan, 1988). Giresun-Espiye, Karaerik madeni mevkiindeki eski maden galerisi içinde ele geçen iki adet madenci küreğinin ikisi de Kızılağaç kütüğünden oyularak yapılmıştır. C-14 analiz sonucu M.S tür (Kaptan, 1980). Kalibrasyon eğrisine göre düzeltilmiş yaşı M.S tür. Cevher taşıma teknesinin bulunduğu 17 m uzunluğundaki eski maden galerisi Giresun-Bulancak, Eriklik köyü yöresindedir (Şek.l). Kestane ağacı kütüğünden oyularak yapılan bu teknenin C-14 analiz sonucu M.S tir (Kaptan, 1980). Düzeltilmiş takvim yaşı, M.S tir. Günümüzde maden galerilerinde kullanılan vagonetlerin prototipi sayılan bir araçtır. Sözü edilen cevher taşıma teknesi Anadolu'ya özgü olup ülkemizde ve dünyada şimdilik bulunan tek örnektir (Şek.4). ANTİK CEVHER ZENGİNLEŞTİRME ALETLERi Ülkemizde maden cevherini, ergitmeye hazır duruma getiren antik cevher zenginleştirme aletleri de bulunmakta, incelenmekte ve korunmaktadır.

7 TÜRKİYE MADENCİLİK TARİHİNE AİT BULUNTULAR 181 Türkiye'de ilk defa ele geçen ve tarihlenen, yaptığı işlevi saptanan antik cevher zenginleştirme aleti Kütahya- Gümüşköy Aktepe maden sahasında (Şek.l) eski bir maden ocağı girişinde bulunmuştur. Orta-ince kırma ile öğütme evresinde kullanılmış bir cevher zenginleştirme aletidir. M.S.2. yüzyıla ait olduğu saptanmıştır (Kaptan, 1984). ikinci buluntu, Merzifon-Bakırçay'da (Şek.l) ele geçen ve iri kırmada kullanıldığı saptanan mermerden yapılmış taş havandır. Bu taş havan 23 cm çapında ve 23 crn derinliğindedir. İlginç olan üçüncü buluntu ise yine Bakırçay'da bulunan mermerden yapılmış, çok çukurlu taş havandır (Şek.5). üzerinde 28 adet kırma çukuru vardır. Orta kırma evresinin sonu ile ince kırma evresinin başlangıç aşamasında kullanılmıştır. Bakırçay antik cevher zenginleştirme aletleri M.S.1-2. yüzyıla ait Roma çağı buluntularıdır (Kaptan, 1987).

8 182 Ergün KAPTAN Tokat-Erbaa, Ezebağı köyündeki bakır cürufu deposu içinde çok çukurlu başka bir taş havan bulunmuştur. Andezitten yapılmış olan bu havanın iki yüzü de kullanılmıştır. Ön yüzünde 33, arka yüzünde 9 kırma çukuru vardır (Kaptan, 1986). Aynca benzer başka buluntulara, Kırklareli-Dereköy (Şek.l) Çitak tepe cüruf deposunda rastlanmıştır. Poligonel yapıda olun bu buluntunun işlevi belirlenmiş fakat tarihlenmemiştir. Çok çukurlu taş havana benzer örneklere İspanya'da Riotinto'daki eski bir maden sahasında rastlanmıştır (Blanco ve Luzon, 1969). Çok çukurlu taş havana benzer başka bir buluntu ise Kıbns'daki eski bakır madeni sahasında ele geçmiştir.

9 TÜRKİYE MADENCİLİK TARİHİNE AİT BULUNTULAR 183 Niğde-Çamardı Celaller köyü Santuzla antik maden galeriler kompleksi girişinin üstünde "Çok Çukurlu Sabit Cevher Zenginleştirme Atölyesi" bulunmuştur (Şek.6) (Kaptan, 1988; Yener, 1988, 1989). Bu açık hava atölyesinde, mermer olan ana zemin üzerinde 213 adet kırma çukuru saptanmıştır. Kırma çukurlarının sayısı yeni yapılacak araştırmalar sırasında çoğalabileceği kanısındayız. Çok Çukurlu Sabit Cevher Zenginleştirme Atölyesi, Türkiye'de ve dünyada saptanan ilk buluntudur. Buradaki eski madenciliğin Tunç Çağından (M.Ö ) başlayıp Roma-Bizans dönemlerini de kapsadığı belirlenmiştir (Kaptan, 1987). Şek. 6 ESKİ METALÜRJİYE AİT BULUNTULAR Eski Anadolu yeraltı maden işletmeciliğinin doğal bir sonucu olarak, ülkemizde çeşitli dönemlere ait eski metalürjiyi içeren kalıntılara çok fazla rastlanmaktadır. Anadolu'da eski metalürjiye ait saptanan en eski buluntu, Tokat-Almus Bakımlı köyünün (Şek.l) l km kuzeybatısındaki küçük cüruf deposudur. Bakır cevherinin ergitilmesi sonucunda açığa çıkan cüruflardan oluşmuştur. Bu cüruf deposu içinde ergitme fırınına ait kalıntılara da rastlanmıştır. Cürufların hafif olması, eski metalurjistlerin cevherin ergitilmesinde başarılı olduklarını kanıtlar. Bu cüruf deposu Anadolu'da bakır cevherinin bilinçli ve başarılı olarak ergitilmiş olduğu Eski Tunç çağına (M.Ö ) ait şimdilik tek buluntudur (Kaptan, 1986). Eski metalürjiye ait ikinci en eski buluntu Merzifon-Bakırçay vadisine bakan Büklüce köyü, Subaşı (Çeşme başı) mevkiindeki bakır cürufu deposudur. Bu cüruf deposu içinde ergitme fırınında kullanılmış olan çok sayıda körük üfleci (tuyeres) bulunmuştur (Şek.7). Aynca ergitme süresince kullanılmış olan odun kömürlerinden alınan örneklerin C-14 analizinin verdiği tarih M.Ö.1807 dir (Ergin ve Güler, 1985). Böylece Subaşı cüruf deposu eski Anadolu metalürjistlerinin M.Ö.2.bin yılı başlarında başarılı cevher ergitmesi yaptıklarını kanıtlayan önemli buluntular arasında yer alır. Ankara-Bala, Karaali bucağındaki tonluk bakır cürufu deposu, M.Ö.I.bin yılından itibaren Roma- Bizans, Selçuk-Osmanlı dönemi metalürjisini temsil etmektedir.

10 184 Ergün KAPTAN Amasya-Gümüşhacıköy, Gümüş bucağındaki 1.5 milyon tonluk cüruf deposu, eski kurşun metalürjisine ait kalıntılardır. Büyük bir olasılıkla M.Ö.I.bin yılının ikinci yansında başlayan bu yöredeki metalurjik etkinliklerin, milâttan sonraki dönemlerde de devam etmiş olduğu belirlenmiştir. Buradaki metalurjik etkinliklerin milâttan sonra Roma-Bizans ve Osmanlı İmparatorluk dönemlerini kapsadığını söyleyebiliriz. Ayrıca Gümüş bucağındaki izabe ocaklarının 1886 yılında terk edilmiş olduğu saptanmıştır (Kaptan, 1975). Günümüzde Anadolu'da 200 den fazla görülebilir cüruf deposu vardır. Orta ve Orta Kuzey Anadolu'da saptanan 40 adet cüruf deposu irdelenmiş ve genellikle bunlann Roma-Bizans dönemi metalürjisine ait kalıntılar olduğu saptanmıştır. Doğu Karadeniz Bölgesinde çoğunluğu Cu-Pb cevherlerinin ergitmesinden oluşan cüruf depolan ise Roma-Bizans ve Osmanlı dönemi metalürjisini temsil etmektedir. SONUÇ Milâttan önceki çağlarda eski Anadolu insanlarının ilk tanıdığı ve ergittiği metalik maden bakırdır. Eski Anadolu maden endüstrisinin en büyük bulgusu ise ana element olan bakıra alaşım için kalayı ilâve ederek tunç üretiminin gerçekleştirilmiş olmasıdır. Geçen böyle bir süreç içerisinde çağımızın ulaştığı bu yüksek teknoloji hazırlanmış oldu. Türkiye madencilik tarihi araştırmalarına 1973 yılında kapsamlı bir şekilde başlanmıştır. Dolayısıyla eski Anadolu yeraltı madenciliği ve ona ait çeşitli araç-gereçler ile cevher zenginleştirme aletleri ve eski metalürjiyi içine alan azımsanmayacak sayıda yeni bulgulara sahip olunmuştur. Özellikle yeraltı maden işletmeciliğine ait araç-gereçlerle, cevher zenginleştirme aletlerinin, yapıldıkları madde ve kullanım amaçlan yönünden, eski Anadolu maden endüstrisinin tarihsel evrimini oluşturacak önemli buluntular olduğu saptanmıştır. Aynca Türkiye'de ilk defa madencilik tarihi araştırmaları sayesinde, kalay cevherleşmesinin Niğde bölgesinde -iki ayrı yörede- var olduğu saptanmıştır. Bu nedenle yeni maden yataklarının bulunması için yapılacak jeolojik araştırmaların arkeometrik araştırmalarla birleştirilerek yapılması, başka ülkelerde olduğu gibi olumlu sonuçlar verecektir. KATKI BELİRTME Türkiye madencilik tarihi araştırma projesini yıllarında başlatan ve büyük destek ile çalışma olanağı sağlayan Doç.Dr. Sadrettin Alpan'a, petrografik analizlerimi sonuçlandırarak gerekli bilgi aktarımını sağ-

11 TÜRKİYE MADENCİLİK TARİHİNE AİT BULUNTULAR 185 layan Doç.Dr. Cemal Göncüoğlu'na ve arazi çalışmalarımda teknik bilgi ve uygulamalı yardımlarını gördüğüm Atilla Özgüneylioğlu ile Zafer Bomba'ya içtenlikle teşekkür ederim. Yayına verildiği tarih, 3 Mart 1989 DEĞİNİLEN BELGELER Akurgal, E., 1959, Urartaische Kunst: Anatolia IV, s.97, Ankara. Bilgiç;. E., 1943, Kapadokya tabletlerine göre Anadolu kavimleri üzerinde araştırmalar: AÜDTCF Derg., II, 35, Ankara., 1948, M.Ö.2000 yularında Anadolu kavimleri: TTK Yayl. 9.seri, 3, Ankara. Bjorkman, J.K., 1973, Metcors and Meteorites in the ancient near: Meteoritics, cilt 8, s Blanco.A. ve Luzon, J.M., 1969, Pre-Roman silver miners at Rio Tinto: Antiquity, XLIII, s Çağatay, A.; Altun, Y. ve Arman, B., 1981, Derg. 92, 40-48, Ankara. Madenbelenitepe (Soğukpınar-Bursa) kalay cevherleşmesinin mineralojisi: MTA Cambel,,11. ve Braidwood, R.J-, 1970, An early farming village in Turkey: Scientific American,cilt 222, no.3, s Ergin, M. ve Güler, R., 1985, HU Radyokarbon laboratuvarında yapılan çalışmalar, İkiztepe C-14 tarihleri ve diğer bazı C-14 sonuçları: TÜBİTAK-Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri, II, s.79-93, Ankara. Esin, ü., 1969, Kuantitatif spektral analiz yardımıyla Anadolu'da başlangıcından Asur kolonileri çağına kadar bakır ve tunç madenciliği: İst. Üniv. Kd. Fak. Yayl. no. 1427, cilt I, kısım I-II, s.205, İstanbul. Giles, D.L. ve Kuijpers, K.P., 1974, Stratiform copper deposit, northern Anatolia, Turkey: Evidence for early bronze 1(2800 B.C.) mining activity. Science, cilt 186, s Kaptan, K., 1975, Gümüş bucağı cüruf deposu ve tarihteki yeri: MTA Enst. MTA Haberleri, cilt 14, no.6, 9-11, Ankara., 1977, Murgul madenindeki Anayatak kökenli eski devirlere ait bir buluntu: MTA Derg., 89, 90-94, Ankara., 1980, Espiye-Bulancak yöresindeki eski maden ocaklarına ait buluntular: MTA Derg., 91, , Ankara., 1983, Türkiye madencilik tarihi içinde kalayın önemi ve kökeni: MTA Derg., 95/96, , Ankara. -, 1984, Türkiye madencilik tarihine ait Kütahya-Gümüşköy ve yöresini kapsayan buluntular: MTA Derg., 97/98, , Ankara., 1986, Ancient mining in the Tokat province, Anatolia: New finds: Anatolica, no.xiii, s , 1987, Türkiye madencilik tarihine ait Merzifon-Bakırçay yöresindeki buluntular: Eski Eserler ve Müzeler Genel Müd. IX. Kazı, Araştırma ve Arkeometri sempozyumu, III.Arkeometri sonuçlan, , Ankara., 1988, Türkiye madencilik tarihine ait Bolkardağ'daki Sulucadere ve Selamsızlar Buluntuları: TÜBİTAK Aksay ünitesi I.Ulusal Kollokyumu bildirileri I, , Ankara. Kış, M., 1985, HÜ Radyokarbon laboratuvarında yapılan tarihleme sonuçları: TÜBİTAK-Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri V, , Ankara.

12 186 Ergün KAPTAN Kış, M. ve Güler, R., 1984, Anadolu'nun farklı bölgelerinden değişik orijinli örneklerin radyokarbon tarihlemesi: TÜBİTAK-Arkeomctri Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri IV, , İstanbul. Koşay, H.Z., 1938, Alacahöyük hafriyatı 1936'daki çalışmalara ve keşiflere ait ilk rapor: TTK Yayl. V.seri, 2, s.197, Ankara. ve Akok, M., 1966, Alacahöyük kazısı 'deki çalışmalara ve keşiflere ait ilk rapor: TTK Yayl. V. seri,6, Ankara. Mellaart, J., 1966, Excavations at Çatalhöyük 1965: Anatolian studiens XVI, s MTA Raporu, 1900, Gisements stanniferes Gümele: MTA Rap., 935, s.12 (yayımlanmamış), Ankara. Sükun, N., 1943, L'industrie miniere Turque: s.310, Montreux. Yener, K.A., 1988, Niğde-Çamardı kalay buluntuları: IV.Arkeometri Sonuçlan Toplantısı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, s , Ankara. ve Özbal, H., 1986, Toros Dağlarında kalay: Bolkardağ Maden Bölgesi: TÜBİTAK Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri VI, s ve, 1987, Tin in the Turkish Taurus mountains: The Bolkardağ mining district: Antiquity cilt, 61, no.232, s ; ; Kaptan, E.; Pehlivan, A.N. ve Goodvvay, M., 1989, Kestel: An Early Bronze Age Source of Tin Ore in the Taurus Mountains, Turkey: Science, cilt 244,