Hareketli Protezlerin Temizlenmesinde ve Dezenfeksiyonunda Kullanılan Maddeler ve Yöntemler

Transkript

1 DERLEME (Review) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 29, Sayı: 4 (A), Sayfa: 16-27, 2005 Hareketli Protezlerin Temizlenmesinde ve Dezenfeksiyonunda Kullanılan Maddeler ve Yöntemler Materials and Methods Used For Denture Cleaning and Disinfecting * Yrd.Doç.Dr. İdil DİKBAŞ, *Yrd.Doç.Dr. Temel KÖKSAL *Yeditepe Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi Anabilim Dalı ÖZET ABSTRACT Bu makalede protezlerin temizlenmesi ve dezenfekte edilmesinin önemi vurgulanmış ve bu amaçla kullanılan yöntem ve maddeler hakkında bilgi verilmiştir. Günümüze dek yayınlanmış pek çok makale incelenerek, protez temizleyici yöntem ve maddelerin temizleme etkinliği ve protez materyallerine olan etkileri irdelenmiştir. In this article, the importance of cleaning and disinfecting of dentures have been emphasized and detailed information has been given about methods and materials used for this purpose. The efficacy of denture cleansers and methods used and their effects on denture base materials have been scrutinized by reviewing many articles. ANAHTAR KELİMELER Hareketli protezler, Protez stomatiti, Protez temizleyici maddeler, Protez temizleme yöntemleri KEYWORDS Removable dentures, Denture stomatitis, Denture cleansers, Methods of denture cleaning

2 17 GİRİŞ Hareketli protezlerin temizliği ve dezenfeksiyonu hem hastaların kendi sağlıkları bakımından, hem de hasta diş hekimi diş hekimi yardımcısı teknisyen arasındaki çapraz bulaşma riskini önleme bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu öneme rağmen, yapılan bir çok çalışma 1-3 hareketli protez taşıyan hastaların büyük bir kısmının, protez temizliğine yeterince önem vermediği ve kirli protezlere sahip olduğu gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Bilindiği gibi protez kaide maddelerinin gözenekli yapısı ve buna ilaveten dişetine benzer bir görünüm elde etmek için akrilik yüzeylerinde yapılan girinti ve çıkıntılar, diş araları veya parsiyel protezin kroşe vb. komponentleri besin ve mikroorganizma birikimi için tutucu alanlar oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra akriliklerin polimerizasyonu veya tesviye-cila işlemlerinde oluşabilecek hatalar da protez yüzeylerinde küçük çizikler, çukurcuklar ve mikroporoziteye neden olabilirler. Tüm bu nedenlerle protez yüzeylerinin kirlenmesi ve mikroorganizmaların tutunması daha da kolay olur. Protezlerin kirlenmesi iki şekilde olabilir: I- Protezlerin ağız içinde yani kullanımları sırasında kirlenmeleri. II- Protezlerin yapımları veya tamirleri sırasında kirlenmeleri. I- Protezlerin ağız içerisinde kirlenmeleri: Protezlerin kullanımları sırasında kirlenmeleri önce bir bakteri plağının oluşumuyla başlar ve bu temizlenmezse tartr oluşumuyla devam eder 4. Protez üzerindeki bakteri plağı da dental plak oluşumu gibi 4 aşamada meydana gelir: 5 Faz 1: Makromoleküller ve hidrofobik moleküller, bir film tabakası oluşturacak şekilde yüzeye yapışmaya (adsorbsiyon) başlarlar. Bu film tabakasına pellikıl denmektedir. Bu film, çeşitli tükürük glikoproteinleri (müsinler) ve antikorlardan oluşur 5. Bunlar en basit temizleme işlemlerine bile direnç göstermeden, sabunla hafif bir fırçalama ile çıkarılabilirler 4. Faz 2: Bu film tabakasının elektrik yükü ve sertbest yüzey enerjisi değişikliğe uğrar. Bunun sonucunda bakteriler yüzeye yapışmaya başlar. Faz 3: Yapışan bakteriler çoğalırlar. Faz 4: Daha fazla miktarda bakterinin yapışmaya devam etmesiyle daha kompleks ve olgun bir biyofilm tabakası oluşur 5. Bu tabaka uzaklaştırılmazsa zamanla protez kaide materyaline daha sıkı olarak tutunur. Bu plak besin maddelerinin bozulmasından ve sigara dumanından oluşan lekelerin birikmesi için tutucu bir yüzey oluşturur. Aynı zamanda bu yüzeye tükürükten çıkan Ca tuzları çökelir. Kalsifikasyon, organik matriks tamamen kireçleninceye kadar devam eder. Bu safha tartar formasyonunun oluşması safhasıdır. Bu genelde protezin tükürük kanallarına yakın olan yüzeylerinde oluşur. Bu dönem leke ve tartar birikimlerinin protezde etkin olduğu dönemdir 4. Dişler üzerindeki plak gibi protez plağında da yumuşak ve/veya sert eklentiler ve bu tabakaların içerisinde de çeşitli potansiyel patojen mikroorganizmalar bulunmaktadır 6. Protezin doku yüzeyinde birikmiş plak, mukoza ile uzun süre temasta kalırsa dokuda patolojik değişiklikler olması kaçınılmazdır. Bu patolojik değişiklikler protez kullananların bir çoğunda görülen protez stomatiti olarak tanımlanan değişikliklerdir. Protez stomatitinin görülme oranı çeşitli araştırıcılara göre %11 ile %67 arasında değişiklik göstermektedir Diğer yandan alınan besinlere ve nikotine bağlı olarak akril kaide ve dişler üzerinde biriken lekeler estetiğin bozulmasına da neden olur 12. Ayrıca protez plağında bulunabilen fusobakteri türlerinin sülfür bileşikleri ifraz etmesi sonucunda ağızda kötü koku yani halitosis meydana gelir 13. Bölümlü hareketli protezlerde biriken plak, mukozada oluşan patolojik değişikliklerin yanı sıra protezlere komşu dişlerde periodontitise, çürüklere veya kök çürüklerine neden olabilir 14. İlk olarak 1885 de Black, yeterli olmayan protez temizliği ile protez stomatiti arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir 15. Newton 1962 de pro-

3 18 tez stomatitini klinik görüntüsü bakımından 3 e ayırmıştır: Tip 1 de lokalize basit inflamasyon veya noktasal tarzda hiperemi vardır. Tip 2 de protezle örtülü mukozanın bir bölümünde veya tamamında daha diffüz bir eritem görülür. Tip 3 de ise bunlara ilaveten sert damağın merkezini veya alveol kretini içeren granüler tipte lezyonlar da bulunmaktadır 16. Protez stomatitinin tedavisi 3 esası kapsar: 1. Mantar ve diğer mikroorganizmaları kontrol etmek için bir antifungal ajan verilir. 2. Travma ortadan kaldırılır. Bunun için oklüzyonda hatalar varsa düzeltilir, protez yeniden yapılır veya uyumlanır. 3. Hijyenik bir protez sağlanır. Tedavinin esas kısmı 3. noktadır. Protezin sadece leke ve birikintilerden arınmış olması yeterli değildir, aynı zamanda mikroorganizmalardan da arınmış olmalıdır 15. Travma sebebiyle oluşan protez stomatiti dışındaki protez stomatitlerini önlemek için Candida nın çıkarılmasını kapsayan protez temizliği gereklidir 17. II- Protezlerin yapımları veya tamirleri esnasında kirlenmeleri: Tam ve bölümlü protezlerin yapım ve tamir işlemleri esnasında kullanılan çeşitli malzemeler (möl-mölet, zımpara, cila fırçaları vb.) ve çeşitli materyaller (alçı, pomza vb), pomza karışımını yapmak için kullanılan su, laboratuar personelinin elleri ve derisi gibi faktörler protezlere pek çok infeksiyöz ajanın bulaşmasına neden olabilir. 18 Bu durum, kirlenmiş protez aracılığıyla sağlıklı hastalara bir çok patojen mikroorganizmanın geçmesine ve oral, gastrointestinal ve pulmoner hastalıkların oluşmasına yol açabilmektedir 19. Ayrıca bunun tersi, yani kirli protezlerin tamirleri esnasında protez üzerindeki bakterilerin laboratuardaki havaya dağılması veya personelin ellerine ve cihazlara bulaşması laboratuar çalışanları, diş hekimi ve başka hastalar için potansiyel bir risk yaratmaktadır 18,20,21. Literatürde kontamine bir protezin, laboratuar personelinde mycoplasmal pnömoninin oluşmasına sebep olduğunu bildiren bir rapor vardır 21. Bu olay, dental laboratuarda infeksiyon kontrolünün önemini vurgulamaktadır. Laboratuarlarda protezler ciladan sonra genellikle su ve sabunla yıkanarak temizlenir. Mikroorganizmalar, protez plağındaki çukurcuklar ve küçük yüzey poroziteleri içinde barındığından kolay temizlenemezler. Protez plağındaki mikroorganizmalar polisaj işlemi sırasında pomzanın aşındırıcı etkisi ile yerinden çıkar ve pomza partiküllerine yapışırlar 22. Kullanılmış protezlerden veya laboratuarda yapım aşamasındaki protezlerden alınan mikrobiyolojik kültürlerde, lokal ve sistemik hastalıklarla ilişkili pek çok ağız içi ve ağız dışı kaynaklı patojen mikroorganizmalara rastlanmıştır 20,23. Protez üzerindeki bakteri plağında, gram (+) ve gram (-) çomaklar, gram (+) koklar, Beta ve D-grubu streptokoklar, Streptococcus mutans, fusobakterium türleri, Klebsiella pneumoniae, Enterobacter clocae, Pseudomonas stutzeri, S.aureus, E.coli ve çok sıklıkla da Candida türleri bulunabilir Ayrıca protetik maddelerle dental laboratuara nakledilen mikroorganizmaları inceleyen Powell ve ark. 28 şu mikroorganizmaların varlığını tespit etmişlerdir: Alfa ve gama hemolitik streptokoklar, stafilokoklar, mikrokok türleri, difteroidler, Bacillus, Pseudomonas, Neisseria, Enterobacter, E.coli. Kontamine pomzada ise koagülaz (-) stafilokoklar, Streptococcus viridans, mikrokok türleri, E.coli ve klebsiella türleri izole edilmiştir 29. Tüm bu mikroorganizmaların özellikle yaşlı ve tıbbi tedavi gören ve vücut direnci düşük kişilerde hastalık oluşturma riski fazla olacaktır. Bu durumda hem hastada meydana gelebilecek zararları hem de çapraz bulaşmayı önlemek için protezlerin dezenfeksiyon ve sterilizasyonuna gereken önem verilmelidir. Bu amaç için kullanılan çeşitli yöntemler ve maddeler vardır. İdeal bir protez temizleyicide bulunması gereken özellikler: 30 Bakterisid ve fungusid özelliğe sahip olmalıdır. Tüm protez kaide maddeleriyle uyumlu olmalıdır. Kullanıcıya toksik etkisi olmamalıdır.

4 19 Nispeten ucuz olmalıdır. El becerisi olmayan hastalar dahil tüm hastalar için kullanımı kolay olmalıdır. Protez temizleme yöntemleri: Hareketli protezlerin temizliğinde uygulanan yöntemler genellikle mekanik ve kimyasal yöntemler olmak üzere 2 ana başlık altında incelenir: Mekanik yöntemler: a. Fırçalama, b. Ultrasonik cihazlar kullanma 31 c. Mikrodalga fırınlarını kullanma Kimyasal yöntemler: Kimyasal tip protez temizleyiciler ana bileşenlerine ve aksiyon mekanizmalarına göre birkaç grupta sınıflandırılabilir: a. Alkalen peroksitler, b. Alkalen hipokloritler, c. Sulandırılmış asitler, d. Dezenfektanlar, e. Enzimler Mekanik yöntemler: a. Fırçalama : Diş fırçaları protez temizliği için kullanılabilir, ancak bu iş için özel dizayn edilmiş protez fırçaları da piyasada bulunmaktadır. Rutin protez temizliği için en yaygın yöntem musluk suyunda sabun veya diş macunu ile protezlerin fırçalanmasıdır 4,14, Bu yöntemin protezdeki renklenmeleri ve plağı çıkarmak için çok etkili olduğunu bildiren pek çok araştırıcı vardır 31, Leke çıkarma gücü hastaların sigara içip içmemesine göre değişir. Sigara içenlerde az aşındırıcı bir macunun lekeleri çıkarmada yetersiz olduğu görülmüştür 37. Hutckins ve Parker plağın etkili şekilde kaldırılması için 20 dakikalık bir fırçalamanın gerekli olduğunu bildirmiştir 34. Murray ve ark. 37 ise günde iki kez 2 dakika diş macunu ile protezlerin fırçalanmasının etkili olduğunu belirtmişlerdir. Hasanreisoğlu ve Aydın 36 protezlerin sabunla fırçalanması yönteminin plak giderme yönünden tamamen etkili olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Özellikle protez stomatitli vakalarda protezi fırçalamanın yanı sıra kaide plağının altındaki dokunun da fırçalanması gerekmektedir 34. b.ultrasonik cihazların kullanılması : Ultrasonik aletlerle protez plağının çıkarılması tek başına yeterli bir yöntem değildir. Çünkü çalışmalarda bu yöntemin, mikroorganizmaların sayısında önemli bir azalmaya sebep olmadığı ortaya çıkmıştır. Fakat ultrasonik temizleyici cihazın içine dezenfektan bir solüsyon koyularak dezenfektanın etkisi arttırılabilir. Bu aletler genellikle protez üzerindeki tartarların temizlenmesinde etkili olurlar 31,38. Ultrasonik temizlemenin, protezlerin cilalı yüzeyleri üzerinde herhangi bir olumsuz etkiye sebep olmadığı belirtilmiştir 31. Moore ve ark. 15,Raab ve ark. 39 ve Palenik ve ark. 40 ultrasonik; Nickholson ve ark. 41 ile Akşit ve ark. 42 sonik protez temizleme aygıtı içine konulan dezenfektan solüsyonlarla, daha kısa sürede ve daha etkin dezenfeksiyon sağlanacağını belirtmişlerdir. Vibrasyonlar mikroorganizmaları çabucak yerinden çıkarır ve onları temizleyicinin dezenfekte edici etkisine bırakır, sonuç daha kısa sürede dezenfeksiyondur. Ultrasonik veya sonik protez temizleme cihazları hızlı, ucuz ve zahmetsiz bir temizleme yöntemi olduğu için, özellikle felçli vb. özürlü hastalarda tercih edilebilmektedir 39. c. Mikrodalga fırınının kullanılması: Nikawa ve ark. 14 mikrodalga fırınlarının kullanılmasının protezlerin mekanik temizleme yöntemlerinden biri olduğunu belirtilmektedirler. Webb ve ark. 43 Candida albicans bulaştırılmış protezlerin, mutfak tipi mikrodalga fırınlarında 6 dakika içerisinde (2450 MHz, 350 W) steril olduklarını ve bu yolla %0.02 ve % sodyum hipoklorit solüsyonunun 8 saat boyunca uygulanmasına göre daha iyi sterilizasyon sağlandığını bildirmişlerdir. Ancak mikrodalga enerjisi, canlılığını yitirmiş mikroorganizmaları ve ürünlerini, protez üzerinden kaldırmamıştır. Bunların da uzaklaştırılması için ultrasonik temizleme veya fırçalama gerekmektedir 43. Goodson ve ark. 44 ticari bir protez temizleyici maddenin kendi başına protezleri temizlemede

5 20 yetersiz olduğunu, 2 dakikalık mikrodalga enerjisi ile birlikte uygulandığında ise çok etkili olduğunu bildirmişlerdir. 2. Kimyasal yöntemler: Kimyasal temizleyiciler çeşitli yollarla etkili olabilirler: Germisid olabilirler; yapışmış hücreleri kaldırırlar; bakteriolitik veya candidalitik etkileri vardır; bakteriyel ürünleri azaltırlar; proteolitik etkilere sahiptirler veya intersellüler yapışmayı bozarlar. 14 İmalatçı önerilerine uygun olarak kullanıldıklarında kimyasal temizleyicilerin bazılarının etkisiz olduklarını bildiren araştırmalar bulunmaktadır 24,40. Protez temizliğinde kullanılan kimyasal ajanlar; alkalen peroksitler (perkarbonat/perborat), alkalen hipokloritler, seyreltik asitler, dezenfektanlar ve enzimlerdir. a. Alkalen peroksitler : Alkalen peroksitler, toz veya genellikle efervesan tablet şeklinde bulunurlar. Bu ürünler, sodyum perborat veya perkarbonat gibi oksijen çıkaran ve -yüzey gerilimini azaltmak amacıyla- trisodyum fosfat gibi alkalen deterjan içeren maddelerdir. Bu eriyiklerden çıkan oksijen kabarcıklarının hafifçe tutunan kirlerin üzerinde mikro-mekanik bir temizleme işlevi yaptığı düşünülmektedir 4,31. Peroksit temizleyicilerin en çok yeni oluşmuş plak ve leke üzerinde etkili olduğu görülmüştür. Yeni protez yapılmasından itibaren düzenli olarak kullanıldıkları taktirde, bu ürünler müsin ve hafifçe tutunmuş gıda artıklarını etkili biçimde çıkarırlar 31. Ancak perborat içeren temizleyicilerin ağır plağı kontrol etmek için yeterli olmadıkları bildirilmektedir 15,36,38, Abelson 46 alkalen peroksitlerin diş ve doku yüzeylerindeki plağın ancak %30 unu uzaklaştırdığını ifade etmektedir dakikalık daldırma periyodu uygulandığında bu ürünlerin etkinlikleri yeterli değildir. Peroksit temizleyicilerin etkili olabilmeleri için, protezlerin kimyasal solüsyonda birkaç saat veya bir gece bırakılmaları gerektiği belirtilmektedir 31,47. Alkalen peroksitler eczaneden satın alındıklarından bunlar uzun süre orada bulundurulmuşlarsa, etkinlikleri raf ömrü nedeniyle azalmış olabilir. Bu nedenle ticari temizleyciler alırken raf ömrüne dikkat edilmelidir. b. Alkalen hipokloritler: Alkalen hipokloritler, boyaları gidererek müsin tabakası ve diğer organik yapıları çözerek bakterisid ve fungusid etki yaparlar. Tartarı eritmez, fakat tartarın üzerinde toplandığı organik matriksi eriterek tartar oluşumunu inhibe ederler 4,31,47,49. Bu etkinliğin yanı sıra, bazı araştırıcılar sodyum hipoklorit içeren temizleyicilerin protezlerdeki çay lekesini çıkarmada en başarılı temizleyici olduğunu belirtmektedirler 50. Sodyum hipoklorit organizmaları öldürmede geniş menzilli bir etkiye sahip olan klasik bir dezefektandır, ancak etkinliği protezlerde bulunabilen organik maddelerin varlığında azalır. 20 Sodyum hipokloritin sporlar dahil bir çok mikroorganizmaya karşı etkili olduğu belirtilmiştir. 51 Bu konuda yapılan araştırmalarda, Nickholson ve ark. 41, Rudd ve ark. 51 sodyum hipokloritin %5.25 lik solüsyonu olan Clorox un 5 dakikalık kullanımının, bütün mikroorganizma türlerine en etkili bakterisidal ve fungusidal yöntem olduğunu bildirmişlerdir. Bell ve ark. 20 sodyum hipokloritin 1:10 luk konsantrasyonunun 4 dakika içinde tam dezenfeksiyon oluşturduğunu bildirmektedir. Moore ve ark. 15 ise 1,5:200 lük daha zayıf konsantrasyonda 30 dakikaya ihtiyaç olduğunu bildirmiştir. Barnabe ve ark. 52 da hindistan cevizli bir sabun ve %5 lik sodyum hipokloritin, C albicans ve S mutans ı azalttığını, protez biofilmini kontrol ettiğini ve protez stomatitinin klinik belirtilerini kaldırdığını bildirmişlerdir. Pavarina ve ark. 53 %1 lik sodyum hipokloritin 10 dakika içinde mikroorganizmaları yok ettiğini belirtmişlerdir. Protez kaide materyalinde beyazlatıcı etkiye sahip olması nedeniyle, sodyum hipokloritin %1-2.5 luk konsantrasyonlarının 2-3 dakika kullanımını öneren araştırıcılar da vardır 18,22. Bu solüsyonların tadı ve kokusu da bir çok hastanın hoşuna gitmemektedir 49. Ellere ve giysilere zarar verebilir. Fakat nispeten ucuz olması da bir avantaj olabilir 38,51.

6 21 Hipokloritler protez üzerindeki bakteri plağını etkili biçimde kaldırabilirler. Fakat rutin olarak kullanıldıklarında metal komponenti olan protezlerde kararma ve korozyona neden oldukları için bu tip protezlerde kullanılmamalıdır 4,31,46,49,54,55. Ayrıca bazı araştırıcılara göre akrilik protezlerde de ağarmaya neden olabilmektedirler 31,56,57. c. Seyreltik asitler: Seyreltik asitler, kalkulus birikimlerinin inorganik fosfatına saldırdıkları için peroksit tipi temizleyicilere direnç gösteren inatçı lekelere karşı etkili olurlar. Bunlar çoğunlukla hidroklorik asidin %5 lik eriyikleridir. Fosforik asit de %15-25 lik konsantrasyonlarda kendi başına veya hidroklorik asitli temizleyicilere ilave olarak kullanılabilir 31. %5 lik asetik asit olan sirke 4,31 ve benzoik asit 58 de bu tip temizleyiciler arasındadır. Asit temizleyiciler solüsyon olarak bulunur. Koyu kıvamlı sıvı şeklinde olabildikleri gibi, macun kıvamında olanları da vardır. Fırça, sünger veya özel aplikatörlerle uygulanırlar. %5 lik hidroklorik asit esaslı temizleyiciler, fazla kalkulus birikimlerini eritmek için en etkili usuldür, fakat metal kısımlı protezler için çok dikkatli kullanılmalıdır Çünkü protezlerin metal kısımları üzerinde korozyona neden olur. Ayrıca giysiler, gözler ve deri için zararlı olduğundan, bu ürünlerin kullanılmasında ve depolanmasında dikkatli olunmalıdır 4,31. d. Dezenfektanlar : Potasyum permanganat (%0.4-1) 49, gluteraldehitin %2 lik solüsyonu 53,59, klorin dioksit 20 ve klorheksidin glukonat (%0.2) 11,18,60,61 gibi çeşitli dezenfektan solüsyonlar da protez temizliğinde kullanılabilmektedir. %2 lik gluteraldehit solüsyonunun 10 dakikada dezenfeksiyon sağladığı bildirilmektedir 59. %0,4 ve %1 lik potasyum permanganatın ise bu konuda yetersiz kaldığı belirtilmiştir 22. Bell ve ark. 20 sodyum hipoklorit ve klorin dioksitin dezenfekte edici etkisini incelemişler, klorin dioksitin organik materyalden daha az etkilendiğini ve sodyum hipoklorite oranla bakterileri öldürmekte daha etkili olduğunu bildirmişlerdir.. Budtz-Jorgensen ve Loe 11 %0.2 lik klorheksidin glukonatın Candida albicans a etkili olduğunu, protezin altındaki iltihabi dokularda iyileşme sağladığını ve protez dezenfektanı olarak kullanılabileceğini belirtmişlerdir. Pavarina ve ark. 53 da %4 lük klorheksidin glukonatın protezlerdeki mikroorganizmaları yok etmede yeterli olduğunu göstermişlerdir. Olsen 60 de protezlerin klorheksidin glukonat veya silikatın dilue edilmiş solüsyonu içinde birkaç dakika bırakılmasıyla, protez üzerindeki bakteri plağı miktarında önemli bir azalma ve protez stomatiti olan mukozada iyileşmeye olduğunu, fakat tedaviden sonra nüks görüldüğünü belirtmiştir. e. Enzimler : Papain, muteaz, proteaz, amilaz gibi enzimleri içeren solüsyonlar da protezlerin dezenfeksiyonunda kullanılabilir. Enzim içeren temizleyiciler bakteri plağındaki glikoprotein, mukoprotein ve mukopolisakkaritleri parçalayarak etki gösterirler. Protezlerden organik maddelerin çıkarılmasında iyi sonuç verirler; inorganik birikintilerin çıkarılması için de solüsyona EDTA ilave edilebilir 31. Bir çok araştırıcı enzim tipi temizleyicilerin protezlerdeki mikroorganizmaların kontrolünde etkili olduğunu bildirmiştir 17,62. Ancak Nakamoto ve ark. 25 fungusidal yönden enzimli veya enzimsiz temizleyiciler arasında önemli bir fark bulamamışlardır. Tüm bu temizleme yöntemlerinin dışında literatürde protezlerin ozon ile sterilizasyonuna da rastlanmaktadır Oizumi ve ark de, Suzuki ve ark. 64 da 1999 da ozon üreten bir cihaz kullanarak protezlerin sterilizasyonu yoluna gitmişlerdir. Ozon; kuvvetli bir sterilizasyon, beyazlatma ve deodorize etme özelliğine sahiptir. Bakteri membranlarını ve hücre duvarlarını tahrip ederek güçlü bir sterilizasyon uygular. 10 dakika ozon uygulaması protez temizliği için yeterli olmuştur 63,65. Protezlerin dezenfeksiyonu için ozonun gaz şeklinde uygulanmasının, sıvı hale getirilerek uygulanmasına göre daha etkili mikrobisid özelliği vardır 63.

7 22 Çeşitli firmalar tarafından üretilmiş ve diş hekimliği piyasasında bulunan bir çok temizleyici vardır. Bunlardan alkalen peroksit ve alkalen perborat içerenler; Efferdent, Denalan, Kleenite, Steradent, Mersene (hipoklorit de içerir), Polident gibi isimlerle bulunmaktadır. Denclean ve Deepclean ise asit içeren temizleyicilerdir 15. Alkalen hipoklorit içerenler ise; Clorox, Mersene (alkalen peroksit de içerir) 15 ve Dentural 30 dir. Yurdumuzda Corega tabs, Fittydent, Protefix gibi kimyasal protez temizleyiciler bulunmaktadır. Literatür incelendiğinde, protez temizleme yöntemleri ve bu amaçla kullanılan maddelerin etkinliğini değerlendiren ve karşılaştıran pek çok çalışma yapıldığı görülmektedir. Ancak protezlerin temizliğinde etkili ve yeterli tek bir temizleyici madde veya yöntem önerebilmek mümkün değildir. Çünkü çeşitli temizleyicilerin etkinliğini karşılaştıran çalışmalarda farklı sonuçlar bildirilmiştir. Bu nedenle literatürde etkinlik konusunda zıt sonuçlar ve belirsizlik var gibi gözükmektedir. Yapılan çalışmalarda uygulanan metodolojilerin standart olmaması veya bir başka deyişle aynı yöntemlerin uygulanmamış olması farklı sonuçlar alınmasına yol açabilir. Örneğin in vivo plağın toplanması için verilen süre ve oluşan plağın ilk miktarı, çalışmadan çalışmaya değişmektedir. Temizleyiciye maruz bırakılma süresi ve ısısı yine çalışmadan çalışmaya farklılık gösterebilmektedir. Üretici firmalar çoğunlukla C 0 de dakika protezlerin temizleyiciye daldırılmasını önerirler. Fakat çeşitli çalışmalarda bu sürenin yeterli olmadığı görülmüştür. Bu nedenle hem üretici önerilerine hem de gece boyunca temizleyicilere maruz bırakmaya dayalı çalışmalar yapılmalıdır. Protezler üzerindeki bakteri plağının ilk halini ve temizleyici uygulandıktan sonraki miktarını belirtmek için kullanılan yöntemler de çalışmalarda değişiklik göstermektedir. Protezler üzerindeki bakteri plağının miktarının veya bakterilerin değerlendirilmesinde çeşitli yöntemlere baş vurulmuştur. %5 lik eritrosin ile boyandıktan sonra plağın miktarının skorlanması, spektrofluorometrik protein analizi yapılması, kültürde canlı hücrelerin sayılması veya SEM incelemesi yapılması plağın değerlendirilmesinde kullanılan yöntemlerdendir. Çalışmalarda toplanan mikrobiyal örneğin nasıl ve nereden alındığı da oldukça önemlidir. Protezin sadece sınırlı bir yüzey alanından seçilmiş mikroorganizmalar değil, protezin tüm yüzeyinden elde edilen mikroorganizmalar incelenmelidir 14. Temizleme yöntemlerinin protez materyalleri üzerindeki etkileri: Teorik olarak bir protez hizmet hayatı boyunca sıklıkla temizleyicilere maruz kalacağına göre, bu maddelerin plak temizleme etkinlikleri önemli olduğu kadar, protez materyalleri üzerinde zararlı bir etki oluşturup oluşturmaması da önemli ve bilinmesi gereken bir konudur. Literatür incelendiğinde bazı araştırıcıların da bu konu üzerinde çalıştıkları ve temizleme yöntem veya maddelerinin protez materyalleri üzerindeki etkilerini inceledikleri görülmektedir. Temizleyici maddeler veya yöntemler, akriliklerin yüzey morfolojisinin bozulmasına (aşınma, rijitliğin azalması gibi) veya beyazlamasına; protezin metal komponentlerinin ise kararmasına veya korozyona uğramasına yol açabilir. Bazı araştırıcılar fırçalama yönteminin akriliklerde aşınmaya neden olabildiğini bildirmişlerdir 31,66. Fırçanın yapısı ve fırçalamada kullanılan temizleyici ajanın bu konuda etkisi vardır. Fırçanın kıllarının büyük çaplı, kısa ve sert olması protez yüzeyinde aşınmaya yol açabilir. Erimeyen kalsiyum karbonat içeren temizleyici macunlar oldukça aşındırıcıdır; eriyebilen sodyum bikarbonat içeren diş macunları ise aşındırıcı değildir. 31 Uygun olmayan fırçalamanın protez akrilik reçinesinin aşınmasına sebep olduğu 31 ve yumuşak astar maddesinde de hasar oluşturduğu 67,68 belirtilmektedir. Harrison ve ark. 69 akriliklerin yüzey pürüzlülüğü üzerinde yaptıkları incelemede, daldırma tipi temizleyicilerin macun tipi temizleyicilerden daha az abraziv olduğunu bildirmiştir. Sodyum hipoklorit esaslı temizleyicilerin, bazı literatürlerde de alkalen peroksit tipi temizleyicilerin, akriliklerde beyazlamaya neden oldukları bildirilmektedir 31,56,57. Rudd ve ark saat

8 23 boyunca %5.25 lik sodyum hipoklorit solüsyonu olan Clorox a daldırılan örneklerde renk ve yüzey ayrıntıları bakımından bir fark ayırt edememişlerdir. Bu nedenle ara sıra 5 dakikalık daldırmanın protez maddesine etki etmesinin mümkün olmadığını ifade etmektedirler. McNeme ve ark. 70 da %1 lik sodyum hipoklorit solüsyonu içinde bekletilen akrilik örneklerinde herhangi bir renk değişimi görülmediğini bildirmişlerdir. Hipokloritler metal yapılarda kararma ve korozyon yapabilir. Metal elemanlar sağlam yapıları nedeniyle protezlerin mekanik özelliklerini arttırırlar. Ancak hipoklorit içeren temizleyici maddelerle etkileşimleri sonucu korozyon meydana gelirse, bu özelliklerini yitirme tehlikesiyle karşı karşıya kalırlar 4,31,46,49,54,55,71. Hipoklorit esaslı temizleyicilerin, porselen dişlerdeki altın kaplı nikel pinlerde kararma ve korozyon etkisi yaptığı da bildirilmektedir 49. Hipokloritin bu sakıncasının bazı antikoroziv maddelerin ilavesi ile giderilebileceği belirtilmektedir. Sodyum hegza meta fosfat gibi antikoroziv unsurların ilavesi bu dezavantajı ortadan kaldırmaya yardım eder 4. Fakat bunlar, hipoklorit solüsyonunun etkinliğini azaltır 31. Keyf ve Güngör 72 de sodyum hipokloritin Cr- Co alaşımının yüzey reflektansında azalmaya neden olduğunu ve kullanılmaması gerektiğini bildirmişlerdir. Protezin metal kısımlarını etkileyen çözelti çeşitleri, klor iyonu içeren çözelti çeşitleridir ve sodyum hipoklorit de metal yüzeylerini en fazla etkileyen temizleyici tipidir. Klor iyonu konsantrasyonu yüksek olan çözeltiler, düşük olan çözeltilere göre daha çok koroziv olacaklardır 71. Metallerde oluşturulan yüzey şekilleri de çözeltiler karşısındaki sonucu etkilemektedir. Metallerin parlatılması sonucu oluşan Beilby tabakası, metalin sodyum hipoklorit dışında tüm çözeltilerden etkilenmesini önlemektedir. Pürüzlü yüzeyler, metallerin çözeltilerden etkilenmesini kolaylaştırırken, parlatılmış düz yüzeylerde bu etkilenme olmamaktadır. Yüzey şekilleri dışında, metalin tekrar dökülmüş olması da etki sebebidir 73. Temizleyicilerin zararlı etkileri üzerinde, metal çeşitinin katkısı da söz konusudur. Çünkü bazı solüsyonlar Cr-Co alaşımına zararlı etki verdikleri halde, kroşe teli metaline bir etki yapmamıştır. Daha yüksek krom içeriği olan alaşımlar daha az kararma ve korozyon gösterirler 49. Rodrigues ve ark. 74, perborat içeren temizleyicilerin, akrilik, Cr-Co ve Ti-6Al-4V metal alaşımından olan kaidelerin yüzey pürüzlülüğünü ve sertliğini arttırdığını bildirmişlerdir. Asit tipi temizleyiciler, metal kaide elemanlarının zayıflamasına yol açacağı için, metal içeren protezlerde kullanılmamalıdır 30. Bazı araştırmalarda ise benzoik asit ve hidroklorik asit içine bırakılan metal örneklerinde parlaklık kaybına rastlanmıştır. Hidroklorik asit içinde elde edilen sonucun klor iyonu içerdiğinden mi yoksa asit yapıdan mı kaynaklandığı bilinmemektedir 73. %2 lik gluteraldehitin uzun süreli uygulamalarında, protez akriliğinde pürüzlenme (etch) ve sertliğinde azalma olduğu bildirilmiştir 59. Protezlerin %0.2 lik klorheksidin solüsyonuna daldırılmasının protez stomatitini önlediği, fakat protezlerde kuvvetli bir renk değişikliği oluşturduğu belirtilmiştir 31,60. Mikrodalga ile protezlerin sterilizasyonunu inceleyen Thomas ve Webb 75, 604 W da 10 dakika içerisinde akrilik reçinede oldukça fazla kontraksiyon ve ekspansiyon meydana geldiğini bildirmişlerdir. Doz ve sürenin azaltılması durumunda ise (331 W ve 6 dakika) çok küçük boyutsal değişiklikler oluştuğunu ve bu doz ve sürede kullanılabileceğini belirtmişlerdir. Ozonun dental alaşımlar üzerinde etkisinin az olduğunu belirten Suzuki ve ark. 64, Au-Ag-Pt ve Cr-Co alaşımları üzerinde ozonun oksidasyon etkisinin bulunmadığını ve Au-Cu-Ag-Pt alaşımı üzerinde ise yüzey reflektansında azalmaya neden olduğunu belirtmişlerdir. Protez temizleyicilerin yumuşak astar maddesi üzerindeki etkisi de çeşitli çalışmalara konu olmuştur. Özelikle silikon esaslı olanları üzerinde mikroorganizma üremesi önemli bir sorun olduğu için bunların temizliğine daha fazla önem ver-

9 24 mek gerekmektedir. Fırçalama yöntemi yumuşak astar maddesinin aşınmasına sebep olabilir. Schmidt ve Smith 76 ile Wright 77, fırçalamayla yumuşak astar maddesinde abrazyon görülmediğini, Makila ve Honka 78 ise 30 aylık sürede vakaların %24 ünde yumuşak astar maddesinde abrazyon görüldüğünü bildirmiştir. Schmidt ve Smith 76 ile Wright 77 çalışmalarında hipoklorit içeren temizleyicilerin yumuşak astar maddesinin bozulmasına (renk kaybı, buruşma gibi) yol açabildiğini belirtmişlerdir. Davenport ve ark. 68 ise hipoklorit içeren temizleyicilerin yumuşak astar maddesinde (Molloplast-B) renk kaybı veya yumuşaklık yapmadığını bildirmişlerdir. Granata ve Staffonou 79 ise okside edici temizleyicilerin yumuşak astar maddesinde belirgin bir yumuşamaya neden olduğunu belirtmektedirler. Ayrıca Tan ve ark de, perborat içeren bazı temizleyicilerin Molloplast-B nin yüzeyi pürüzlü ise renk kaybı oluşturabileceğini bildirmişlerdir. Protezlere geçici astar maddeleri yani doku düzenleyiciler uygulandığında genellikle kimyasal temizleyicilerin kullanılması ve bu protezlerin fırçalanmaması önerilmektedir 30,67. Jagger ve Harrison 30 alkalen peroksitlerin geçici astar maddelerine aynı zamanda da sürekli astar maddelerine hasar verebildiğini iddia etmekte ve bunların temizliği için, hipoklorit solüsyonun 20 dakika süre ile kullanılmasını önermektedirler. SONUÇ VE ÖNERİLER: Kirlenmiş protezler nedeniyle hastanın ağız mukozasında ve genel sağlığında meydana gelebilecek zararı ve hasta-hekim-teknisyen arasındaki çapraz bulaşmayı önlemek için, kaide plağına en az zararı olan dezenfektan madde seçilerek protezlerin dezenfeksiyonu gerçekleştirilmelidir. Muayenehanede ve laboratuarda da asepsi ve antisepsi sağlanmalıdır. Bu amaçla; 1. Protezlerin yapımları esnasında kullanılan aletler (möl, mölet, zımpara, cila fırçaları) ve materyaller (alçı, pomza vb) steril olmalıdır. Polisaj fırçaları ve aletleri kimyasal solüsyonlarda parçalanabildiğinden otoklavda sterilize edilmelidir Bitmiş protezlerin dezenfeksiyon veya sterilizasyonu sağlanmalıdır. Yeni yapılan protez hastaya teslim edilmeden önce kısa bir süre dezenfektan solüsyon içinde bekletilmelidir Protezler tamirden önce ve sonra dezenfektanlar içerisine konulmalıdır. Dental laboratuarda yeni ve tamiri yapılmış eski protezler için ayrı ayrı dezenfektan solüsyonlar kullanılmalıdır. Bu amaçla %0.1 veya %0.2 lik klorheksidin veya %1 lik sodyum hipoklorit solüsyonları kullanılabilir 18,70. Laboratuvara gelen kontamine protezlerin 15 saniye %4 lük klorheksidin ve takiben de 3 dakika klorin dioksit solüsyonunda bekletilmesi de önerilebilir Diş hekimleri ve teknisyenleri önlük, eldiven, maske gibi her kullanımdan sonra atılan malzemeler kullanmalıdır. Hastaların da protezlerini belli aralıklarla temizlemesi ve dezenfekte etmesi sağlanmalıdır. Son yıllardaki çalışmalara göre, protezlerin sadece mekanik olarak temizlenmesi yeterli değildir, ilaveten kimyasal temizleme gerekmektedir 8,48. Akrilik veya metal kaideli protezler, her öğünden sonra suyla çalkalanmalı ve besin birikintilerini kaldırmak için yumuşak bir fırça, sabun ve soğuk suyla fırçalanmalıdır. Buna ilaveten her gece veya protezin kirlenme durumuna göre haftada 1-2 kez ticari temizleme tabletlerinden birine daldırılmalıdır. Asit içerikli temizleyiciler metal içeren protezlerde kullanılmamalıdır. Geçici ve sürekli yumuşak astar maddesi içeren protezler de yine her öğünden sonra soğuk suyla çalkalanmalıdır. Fakat bir protezde geçici astar maddesi bulunuyorsa, yumuşak fırça ile bile fırçalama işlemi uygulanmamalıdır. Sürekli astar maddesi içeren protezler ise yumuşak fırça ve sabun ile her öğünden sonra fırçalanabilir. Sürekli veya geçici astar maddesi bulunan protezler, akşamları kimyasal temizleyici ajanlar içinde bırakılabilirler. Ancak sonra mutlaka suyla çok iyi durulanmalıdırlar. Alkalen peroksit içeren temizleyiciler özellikle geçici astar maddesi bulunan protezler için önerilmemelidir. Bu durumda %1 lik sodyum hipoklorit solüsyonunun 20 dakika kullanılması hastalara tavsiye edilebilir.

10 25 Özellikle geriatrik, felçli ve özürlü hastalarda kimyasal temizleyici solüsyonlar veya bunlarla birlikte ultrasonik temizleyici cihazların kullanımı önerilebilir 39. Sonuç olarak, diş hekimleri hastalarına temiz ve mikroorganizmalardan arınmış protezler teslim etmek, aynı zamanda hastaları protez temizliği ve oral hijyenin sağlanmasının önemi konusunda eğitmek, doğru temizleme yöntemi uygulaması için onları motive etmek ve periyodik kontrollere çağırmak ile yükümlü olduklarını unutmamalıdırlar. KAYNAKLAR 1. MacCallum M, Stafford GD, MacCulloch WT, Combe EC. Which cleanser? Dent Pract Dent Rec 1968; 19: Ritchie GM. A report of dental findings in a survey of geriatric patients. J Dent 1973; 1: Hoad-Reddick G, Grant AA, Griffiths CS. Investigation into the cleanliness of dentures in an elderly population. J Prosthet Dent 1990; 64: Neill DJ. A study of materials and methods employed in cleaning dentures. Br Dent J 1968; 124: Land NK, Mombelli A, Attström R: Dental plaque and calculus. In: Clinical Periodontology and Implant Dentistry. Lindhe J, Karring T, Lang NP (eds.) 4th ed., Blackwell Publishing Company, Copenhagen V, Denmark, 2003; Başhan S, Ergin A, Altay OT. Protezdeki mikroorganizma miktarının ve doku yüzeyindeki plağın değerlendirilmesi. D. Ü. Dişhek Fak Der 1992; 3: Kulak-Ozkan Y, Kazazoğlu Y, Arıkan A. Oral hygiene habits, denture cleanliness, presence of yeast and stomatitis in elderly people. J Oral Rehabil 2002; 29: Schou L, Wight C, Cumming C. Oral hygiene habits, denture plaque, presence of yeast and stomatitis in institutionalised elderly in Lothiam Scotland. Community Dent Oral Epidemiol 1987; 15: Arendorf TM, Walker DM. Denture stomatitis: A review. J Oral Rehabil 1987; 14: Bartholomew GA, Rodu B, Bell DS. Oral candidiasis in patients with diabetes mellitus. A through analysis. Diabetes Care 1987; 10: Budtz-Jorgensen E, Loe H. Chlorhexidine as a denture disinfectant in the treatment of denture stomatitis. Scand J Dent Res 1972; 80: Budtz-Jorgensen E, Standerup A, Grabowski M. An epidemiologic study of yeast in elderly denture wearers. Community Dent Oral Epidemiol. 1975; 3: Shay K. Dentyre hygiene: a review and update. J Contemp Dent Pract 2000; 15: Nikawa H, Hamada T, Yamashiro H, Kumagai H. A review of in vitro and in vivo methods to evaluate the efficacy of denture cleansers. J Int Prosthodont 1999; 12: Moore TC, Smith DE, Kenny GE. Sanitization of dentures by several denture hygiene methods. J Prosthet Dent 1984; 52: Zarb GA, Bolender CL, Carlsson GE. Boucher s Prosthodontic Treatment for Edentulous Patients,11th ed., Mosby-Year Book, Inc, St. Louis, 1997: Tamamoto M, Hamada T, Miyake Y, Suginaka H. Ability of enzymes to remove Candida. J Prosthet Dent 1985; 53: Akgök V, Güzel KG, Gül K. Protezlerden bakterilerin izolasyonu ve bu bakterilere çeşitli dezenfektan maddelerin etkisi. Dişhekimliği Dergisi ; Nikawa H, Hamada T, Yamamoto T. Denture plaque past and recent concerns. J Dent 1998; 26: Bell JA, Brockman SL, Feil P, Sackuvich DA. The effectiveness of two disinfectants on denture base acrylic resin with an organic load. J Prosthet Dent 1989; 61: Assery M, Sugrue C, Graser GN, Eisenberg AD. Control of microbial contamination with commercially available cleaning solutions. J Prosthet Dent 1992; 67: Şahmalı SM, Köksal İ, Şahin E. Tam ve bölümlü prorezlerin sodium hypochlorite ile sterilizasyonu. Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi 1988; 12: Wakefield CW. Laboratory contamination of dental prostheses. J Prosthet Dent 1980; 44: Drake D, Wells J, Ettinger R. Efficacy of denture cleansing agents in an in vitro bacteria-yeast colonization model. Int J Prosthodont 1992; 5: Nakamoto K, Tamamoto M, Hamada T. Evaluation of denture cleansers with and without enzymes against Candida albicans. J Prosthet Dent 1991; 66: Nikawa H, Yamamoto T, Hamada T, Sadamori S, Agraval S. Cleansing efficacy of commercial denture cleansers : Ability to reduce Candida albicans biofilm activity. J Int Prosthodont 1995; 8: Darwazeh AM, Al-Refai S, Al-Mojaiwel S. Isolation of Candida species from the oral cavity and fingertips of complete denture wearers. J Prosthet Dent 2001; 86: Powell GL, Runnells RD, Saxon BA, Whisenant BK. The presence and identification of organisms transmitted to dental laboratories. J Prosthet Dent 1990; 64: Aydın AK, Abbasoğlu U, Ünsal K. Laboratuar pomzasından fırsatçı patojen bakterilerin izolasyonu ve önemi. A.Ü. Dişhek. Fak. Derg 1990; 17: Jagger DC, Harrison A. Denture cleansing-the best approach. Br Dent J 1995; 178:

11 Budtz-Jorgensen E. Materials and methods for cleaning dentures. J Prosthet Dent 1979; 42: Kulak Y, Arıkan A, Albak S, Okar I, Kazazoglu E. Scanning electron microscopic examination of different cleaners: surface contaminant removal dentures. J Oral Rehabil 1997; 4: Polyzois GL. Denture cleansing habits. A survey. Austural Dent J 1983; 28: Chamberlain BB, Bernier SH, Bloem YJ, Razzoog ME. Denture plaque control and inflammation in the edentulous patient. J Prosthet Dent 1985; 54: Tarbet WJ, Axelrod S, Minkoff S, Fratarcangelo PA. Denture cleansing: A comparison of two methods. J Prosthet Dent 1994; 51: Hasanreisoğlu U, Aydın AK. Protez temizleyici sistemlerin karşılaştırılması. A.Ü.Diş Hek. Fak. Derg. 1984; 11: Murray ID, McCabe JF, Storer R. The relationship between the abrasivity and cleaning powder of the dentifrice-type denture cleaners. Br Dent J 1986; 161: Ghalichebaf M, Graser GN, Zander HA. The efficacy of denture-cleansing agents. J prosthet Dent 1982; 48: Raab FJ, Taylor A, Bucher JA, Mann BL. Scanning electron microscopic examination of ultrasonic and effervescent methods of surface contaminant removal from complete dentures. J Prosthet Dent 1991; 65: Palenik CJ, Miller CH. In vitro testing of three denturecleaning systems. J Prosthet Dent 1984; 51: Nicholson RJ, Stark MM, Scott HE. Calculus and stain removal from acrylic resin dentures. J Prosthet Dent 1968; 20: Akşit KS, Ünalan F, Gürler B, Beka H, Dikbaş İ. Akrilik protez kaide maddeleri ve Molloplast-B nin dezenfeksiyonunda kullanılan çeşitli yöntemlerin değerlendirilmesi. ANKEM Derg 1995; 9: Webb BC, Thomas CJ, Harty DW, Willcox MD. Effectiveness of two methods of denture sterilization. J Oral Rehabil 1998; 25: Goodson LB, Glass RT, Bullard JW, Conrad RS. A statistical comparison of denture sanitation using a commercially available denture cleaner with and without microwaving. Gen Dent 2003; 51: Keng SB, Lim M. Denture plaque distribution and the effectiveness of a perborate-containing denture cleanser. Quintessence Int 1996; 27: Abelson DC. Denture plaque and denture cleansers. J Prosthet Dent 1981;45: Augsburger RH, Elahi JM. Evaluation of seven proprietary denture cleansers. J Prosthet Dent 1982; 47: Dills SS, Olshan AM, Goldner S, Brogdon C. Comparison of the antimicrobial capability of an abrasive paste and chemical-soak denture cleaners. J Prosthet Dent 1988; 60: Backenstose WM, Wells JG. Side effects of immersiontype cleansers on the metal components of dentures. J Prosthet Dent 1977; 37: Jagger DC, Al-Akhazam L, Harrison A, Rees JS. The effectiveness of seven denture cleansers on tea stain removal from PMMA acrylic resin. Int J Prosthodont 2002; 15: Rudd RW, Senia ES, McCleskey FK, Adams ED Jr. Sterilization of complete dentures with sodium hypochlorite. J Prosthet Dent 1984; 51: Barnabe W, de Mendonca Neto T, Pimenta FC, Pegoraro LF, Scolaro JM. Efficacy of sodium hypochlorite and coconut soap used as disinfecting agents in the reduction of denture stomatitis, Streptococcus mutans and Candida albicans. J Oral Rehanbil 2004; 31: Pavarina AC, Pizzolitto AC, Machado AL, Vergani CE, Giampaolo ET. An infection control protocol. Effectiveness of immersion solutions to reduce the microbial growth on dental prostheses. J Oral Rehabil 2003; 30: Kastner C, Savare CW, Scandrett FR. Effects of chemical denture cleansers on the flexibility of cast clasps. J Prosthet Dent 1983; 50: Taylor VE, Jordan MF. Denture corrosion: Report of a case. Br Dent J 1967; 2: Robinson JG, McCabe JF, Storer R. The whitening of acrylic dentures: The role of the denture cleansers. Br Dent J 185; 159: Ünlü A, Altay OT, Şahmalı S. The role of denture cleansers on the whitening of acrylic resins. J Int Prosthodont 1996; 9: Lambert JP, Kolstad R. Effect of a benzoic acid-detergent germicide on denture-borne Candida albicans. J Prosthet Dent 1986; 55: Shen C, Javid NS, Colaizzi F. The effect of glutaraldehyde base disinfectants on denture base resins. J Prosthet Dent 1989; 61: Olsen I. Denture stomatitis. Relapse tendency and removal of acquired discolourations in long-term denture disinfection with chlorhexidine. Acta Odontol Scand 1975; 33: Lal KL, Santarpia RP, Pollock JJ, Renner RP. Assesment antimicrobial treatment of denture stomatitis using an in vivo replica model system. J Prosthet Dent 1992; 67: Budtz-Jorgensen E. A 3-months study of enzymes as denture cleansers. J Oral Rehabil 1978; 5: Oizumi M, Suzuki T, Uchida M, Furuya J, Okamoto Y. In vitro testing of a denture cleaning method using ozone. J Med Dent Sci 1998; 45: Suzuki T, Oizumi M, Furuya J, Okamoto T, Rosenstiel SF. Influence of ozone on oxidation of dental alloys. Int J Prosthodont 1999; 12: Murakami H, Mizuguchi M, Hattori M, Ito Y, Kawai T, Hasegawa J. Effect of denture cleaner using ozone against methicillin-resistant Staphylococcus aureus and E. coli T1 phage. Dent Mater J 2002; 21: Haselden CA, Hobkirk JA, Pearson GJ, Davies EH. A comparison between the wear resistance of three types of denture resin to three different dentifrices. J Oral Rehabil 1998; 25:

12 Harrison A, Basker RM, Smith IS. The compatibility of temporary soft materials with immersion denture cleansers. Int J Prosthodont 1989; 2: Davenport JC, Wilson HJ, Spence D. The compatibility of soft lining materials and denture cleansers. Br Dent J 1986; 161: Harrison Z, Johnson A, Douglas CW. An in vitro study into the effect of a limited range of denture cleansers on surface roughness and removal of Candida albicans from conventional heat-cured acrylic resin denture base material. J Oral Rehabil 2004; 31: McNeme SJ, vongonten AS, Woolsey GD. Effects of laboratory disinfection agents on color stability of denture acrylic resins. J Prosthet Dent 1991; 66: Mueller HJ, Greener EH. Characterization of some denture cleansers. J Prosthet Dent 1980; 43: Keyf F, Güngör T. Comparison of effects of bleach and cleansing tablets on reflectance and surface changes of a dental alloy used for removable partial dentures. J Biomater Appl 2003; 18: Türköz Y. Kimyasal protez temizleyicilerin protez metalleri üzerindeki zararlı etkileri. A. Ü. Diş Hek. Fak. Derg: 1988; 15: Rodrigues Garcia RC, Joane Augusto de S Jr, Rached RN, Del Bel Cury AA. Effect of denture cleansers on the surface roughness and hardness of a microwave-cured acrylic resin and dental alloys. J Prosthodont 2004; 13: Thomas CJ, Webb BC. Microwaving of acrylic resin dentures. Eur J Prosthodont Restor Dent 1995; 3: Schmidt WF, Smith DE. A six-year retrospective study of Molloplast-B-lined dentures. Part II-liner serviceability. J Prosthet Dent 1983; 50: Wright PS. The success and failure of denture sot lining materials in clinical use. J Dent 1984; 12: Makila E, Honka O. Clinical study of a heat-cured silicone soft lining material. J Oral rehabil 1979; 6: Granata JS, Staffanou RS. Evaluation of a new denture bath solution. J Prosthet Dent 1991; 66: Tan H, Woo A, Kim S, Lamoureux M, Grace M. Effect of denture cleansers, surface finish, and temperature on Molloplast B resilient liner color, hardness, and texture. J Prosthodont 2000; 9: Brace ML, Plummer KD. Practical denture disinfection. J Prosthet Dent 1993; 70: İLETİŞİM ADRESİ Yrd.Doç.Dr. İdil DİKBAŞ Yeditepe Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Protetik Diş Tedavisi Anabilim Dalı Göztepe-İstanbul Tel: Fax: idildikbas@yahoo.com