ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ DÜZCE İLİ ÇİLEK ÜRETİM ALANLARINDA GÖRÜLEN FUNGAL HASTALIKLARIN BELİRLENMESİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ DÜZCE İLİ ÇİLEK ÜRETİM ALANLARINDA GÖRÜLEN FUNGAL HASTALIKLARIN BELİRLENMESİ TÜLİN SARIGÜL BİTKİ KORUMA ANABİLİMDALI ANKARA 2013 Her hakkı saklıdır.

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi DÜZCE İLİ ÇİLEK YETİŞTİRME ALANLARINDA GÖRÜLEN FUNGAL HASTALIKLAR Tülin SARIGÜL Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Y. Zekai Katırcıoğlu Yetiştiriciliğinin gittikçe artış gösterdiği Düzce ilindeki çileklerde fungal hastalık etmenleri 3 dönemde yapılan incelemelerle belirlenmiştir. Birinci dönem ( ) surveyinde yaprak; ikinci dönemde ( ) meyve, yaprak, sap, kök; üçüncü dönem ( ) surveyinde ise daha çok kök hastalıkları araştırılmıştır. Düzce ilinde çileklerde Botrytis cinerea, Mycosphaerella fragariae, Fusarium spp., Alternaria spp., Rhizoctonia spp., Hainesia lythri ve Phytophthora sp., funguslarının hastalık yaptıkları belirlenmiştir. Botyrtis cinerea ile Mycosphaerella fragarie yaygın funguslar olup incelenen tüm tarlalarda bulunmuştur. Diğer funguslar değişik oranlarda yaygınlık göstermişlerdir. Etmenlerin patojenite testleri koparılmış yapraklar üzerinde yapılmış ve başarılı sonuçlar alınmıştır. Anket çalışmaları ile ilde çilek yetiştiriciliğinin genellikle da arasında, açık alanlarda, malçlama yöntemi ile yapıldığı ortaya konmuştur. İlde 4 çilek çeşidinin; Camarosa, Kabarla, Sweet ann ve Osmanlı, yetiştirildiği görülmüştür. Şubat, 2013, 57 sayfa Anahtar Kelimeler: Çilek, çilek hastalıkları, Botrytis cinerea, Düzce, Mycosphaerella fragariae i

3 ABSTRACT Master Thesis DETERMINATION OF THE FUNGAL DISEASES OCCURING IN THE STRAWBERRY GROWING AREAS IN DÜZCE PROVINCE Tülin SARIGÜL Ankara University Graduate School of Natural and Aplied Sciences Department of Plant Protection Supervisor: Prof. Dr. Y. Zekai KATIRCIOĞLU Fungal diseases of strawberry in Düzce province of Turkey, which has gained importance recently, were studied with the surveys conducted in three periods( ; ; ). In the first period leaf diseases; in the second period leaf, fruit, leaf stipe and root diseases and in the third period mainly root diseases were investigated. Botrytis cinerea, Mycosphaerella fragariae, Fusarium spp., Alternaria spp., Rhizoctonia spp., Hainesia lythri and Phytophthora sp., were found to cause disease on strawberries. Botyrtis cinerea and Mycosphaerella fragarie were widespread diseases and were found in all the fields. The other fungi showed various rates of disease occurrence. Pathogenicity of the fungi were determined on detached leaves and was found successful. With the surveys; it was determined that strawberry is grown in da area, in open fields with mulching. Four strawberry cultivars; Camarosa, Kabarla, Sweetend and Osmanlı, are commonly grown in the province. February, 2013, 57 pages Key Words: Strawberry, fungal diseases, Düzce, Botyrtis cinerea, Mycosphaerella fragariae ii

4 TEŞEKKÜR Bu çalışmada bana araştırma imkanı sağlayan, çalışmanın tüm aşamalarında benden ilgi, bilgi ve deneyimlerini esirgemeyen, kendisinden çok şey öğrendiğim danışman hocam sayın Prof. Dr. Y. Zekai KATIRCIOĞLU na, aynı şekilde hem tez çalışmamın tüm aşamalarında akıl hocam olan, laboratuvar çalışmalarında fungusların teşhisinde bizden yardımlarını esirgemeyen sayın hocam Prof. Dr. Salih MADEN e, bu konuda çok sayıda çalışmaları olan sayın Prof. Dr. Seher BENLİOĞLU na çalışmamın başlangıcındaki değerli önerileri nedeniyle, tez çalışmamda arazi çalışması yaptığım Düzce ilinde, hem arazi çalışmalarında hem bölge ile ilgili bilgileri aldığım Başta Düzce Tarım İl Müdürlüğü çalışanları olmak üzere, özellikle Burhan ŞAHİN e çok kıymetli destek ve yardımları için, çalışmalarım sırasında benden desteklerini esirgemeyen sayın müdürüm Neşet AKÇAY a, her zaman arkamda olan Refik TAŞÇI ya ve Bolu Gıda Kontrol Laboratuvar Müdürlüğü mesai arkadaşlarıma, beni bu yaşa kadar yetiştiren biricik aileme, varlığıyla güç veren Onur Erdem Ertek e, laboratuvar çalışmalarında büyük destekleri için tatlı arkadaşlarım Kübra ZOR a, Yağmur TÜRKMEN e, ve tüm sevdiklerime teşekkür ederim. Tülin SARIGÜL Ankara, Şubat 2013 iii

5 İÇİNDEKİLER ÖZET. i ABSTRACT.. ii TEŞEKKÜR. iii SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ vi ŞEKİLLER DİZİNİ. vii ÇİZELGELER DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI 5 3. MATERYAL VE METOT Materyal Metot Survey çalışmaları Anket çalışması İzolasyon çalışmaları Tuzaklama çalışması Patojenite BULGULAR Düzce İli Çilek Yetiştiriciliğinin Durumu Düzce İlinde Çileklerde Belirlenen Hastalıklar ve Yaygınlıkları Düzce İlinde Çileklerde Görülen Fungal Hastalıklar Kurşuni küf (Botrytis cinerea) Mycosphaerella yaprak lekesi (Mycosphaerella fragariae) Fusarium solgunluğu (Fusarium oxysporum) Siyah yaprak yanıklığı (Alternaria alternata, A. tenuissima) Macrophomina kök çürüklüğü (Macrophomina phaseoli) Rhizoctonia kök çürüklüğü (Rhizoctonia sp.) Kırmızı kök çürüklüğü (Phytophthora sp.) Hainesia yaprak lekesi (Hainesia lythri) Phomopsis yaprak yanıklığı (Phomopsis sp.) 45 iv

6 Phoma yaprak sapı nekrozu (Phoma sp.) TARTIŞMA ve SONUÇ.. 47 KAYNAKLAR. 53 ÖZGEÇMİŞ.. 57 v

7 SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ da PDA µgml - 1 dekar Patates Dekstroz Agar mikrogram/ mililitre C Santigrad derece µg mikrogram NaOCl HS HA SA Sodyum Hipo Klorit Sterol, Triptofan, Tiamin katkılı Havuç Ortamı Havuç Agar Su Agar vi

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Phytophthora izolasyonunda elma tuzaklaması Şekil 3.2 Çilek yapraklarına agar diski konarak yapılan patojenite çalışması... Şekil 4.1 Düzce ilinde yetiştirilen çilek çeşitlerinin sütun grafiğiyle gösterilmesi.. Şekil 4.2 Düzce ilinde çilek ekiliş alanlarının sütun grafiğiyle gösterilmesi Şekil 4.3Düzce ilinde çilek üreticisinin ne kadar zamandır çilek yetiştiriciliği yaptığının sütun grafiğiyle gösterilmesi Şekil 4.4 Düzce ilinde çilek yetiştirme alanlarında malçlama ve damla sulama sistemlerinin hangi oranda yapıldığının sütun grafiğiyle gösterilmesi.. 23 Şekil 4.5 Düzce ilinde çilek yetiştirme alanlarında daha önce hangi ürünlerin yetiştirildiğinin sütun grafiğiyle gösterilmesi... Şekil 4.6 Düzce ilinde çilek dikim tarihlerinin sütun grafiğiyle gösterilmesi Şekil 4.7 Düzce ilinde çilek yetiştirme dönemleri boyunca üreticilerin hangi hastalıklarla karşılaştığının sütun grafiğiyle gösterilmesi.. 24 Şekil 4.8 Düzce ilinde çilek yetiştirme dönemi boyunca görülen hastalıklara karşı hangi ilaçların kullanıldığının sütun grafiğiyle gösterilmesi.. 25 Şekil 4.9 Düzce ilinde çilek üreticilerinin kaçıncı boy fide kullandığının sütun grafiğiyle gösterilmesi 25 Şekil 4.10 Düzce ilinde çilek üreticilerinin kullandıkları fideyi nereden temin ettiklerinin sütun grafiğiyle gösterilmesi 26 Şekil 4.11 Çileklerde Botrytis cinerea nın çeşitli görüntüleri Şekil 4.12 Çileklerde Mycosphaerella fragariae nın değişik görünümleri. 32 Şekil 4.13 Çileklerde Fusarium solgunluğuna ait değişik görüntüler vii

9 Şekil 4.14 Çileklerde Alternaria spp. nin belirtilerine ait bazı görüntüler Şekil 4.15 Çileklerde Macrophomina phaseolina ye ait bazı görüntüler. 38 Şekil 4.16 Çileklerde Rhizoctonia sp. ye ait bazı görüntüler 40 Şekil 4.17 Çileklerde Phytophthora sp. ye ait değişik görüntüler Şekil 4.18 Çileklerde Hainesia lythri nin neden olduğu hastalığa ait görüntüler Şekil 4.19 Çileklerde Phomopsis yaprak yanıklığına ait bazı belirtiler. 45 Şekil 4.20 Çileklerde Phoma sp. ye ait bazı görüntüler.. 46 viii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Dünya çilek üretimi (ton)... 3 Çizelge 3.1 İki bin on iki fenolojik gözlem yılına ait iklim verileri Çizelge 3.2 Düzce ilinde örneklemenin yapıldığı yerler ve alınan örnek sayıları. 16 Çizelge 3.3 Düzce ilinde çilek üretimi yapan üreticilerle yapılan ankette sorulan sorular.. 17 Çizelge 4.1 Düzce ili çilek üretim alanlarında birinci surveyde ( ) tespit edilen hastalık etmenleri ve 26 yaygınlıkları Çizelge 4.2 Düzce ili çilek üretim alanlarında ikinci surveyde ( ) tespit edilen hastalık etmenleri ve 27 yaygınlıkları... Çizelge 4.3 Düzce ili çilek üretim alanlarında ikinci surveyde ( ) tespit edilen hastalık etmenleri ve 27 yaygınlıkları.. ix

11 1.GİRİŞ Çilek (Fragaria x ananassa) doğal melez bir bitki olup, Gülgiller (Rosaceae) familyası içinde yer almakta ve meyvelerinden yararlanılmaktadır. Dünyada yetiştirilen 100 den fazla çilek çeşidi vardır. Birçok türü ile çeşitleri bulunan Fragaria cinsi, çok yıllık otsu ve sürüngen bitkidir ve kök, kök gövdesi, yaprak, kol (stolon), çiçek ve meyve salkımlarından oluşmaktadır. Çilek, yüksek C vitamini kaynağıdır. Yüz gram meyvede, 100 mg a yaklaşan miktarda askorbik asit bulunur. Zengin selüloz içeriğinden dolayı sindirimi kolaylaştırır. Üzümsü meyveler grubuna giren türlerden en önemlisidir. Çilek meyvesi gerçek bir meyve olmayıp yenen kısmı kadar pistilin birleştiği çiçek tablasıdır. Çilek ilkbaharda beyaz renkte çiçekler açar. Bu çiçekler tozlaşmadan gün kadar sonra olgunlaşıp bileşik, üzümsü ve minik çekirdekleri olan kırmızı, pembe ve bazen beyaz renkli meyvelere dönüşür. Çilek taze bir meyve olarak yenildiği gibi; reçeli, marmeladı, meyve suyu, dondurması ve pastaları yapılıp sevilerek tüketilir ( 2012). Düzce ilinde yaygın olarak 4 çilek çeşidi yetiştirilmektedir. Bunlardan: Camarosa, sofralık yetiştiriciliğe uygun olan bu çeşit oldukça yüksek verimli olup kaliteli meyvelere sahiptir. Meyve eti sert, çok iri ve hoş kokuludur. Bitkileri çok kuvvetli büyür. Akdeniz Bölgesi çilek yetiştiriciliğine uygundur ( 2012). Kabarla, iri, sert, tatlı ve parlak kırmızı meyveler veren nötr gün bir çilek çeşididir. Diğer nötr gün çeşitlerden çok az bir gecikme ile meyve vermeye başlar ve uzun süre meyve vermeye devam eder. Yayla bölgelerde yaz boyunca meyve verir. Ayrıca sahil bölgelerdeki verimi de çok iyi olup, yüksek verimli bir çeşittir ( 2012). Osmanlı, geç mevsim çeşididir. Hasat devresi uzundur. Kalitesi iyidir fakat az mahsul verir. Ülkemize has bu 1

12 cins pembe renkli, nispeten küçük fakat son derece kuvvetli hoş bir aromaya sahiptir ( 2012). Türkiye, son yıllarda Tarım Bakanlığı nın teşvikiyle arttırdığı çilek üretiminin Dünya ölçeğinde üretim sıralamasının her yıl değişmesine neden olmakta ve ulusal ve uluslar arası piyasada Türkiye üretimi artmaya hala devam etmektedir. Ülkemizdeki çilek üretimi 2008 yılında ton ile Dünya sıralamasında Amerika Birleşik Devletleri ve İspanya dan sonra 3. Sırada yer almaktaydı. Ancak 2009 yılında Türkiye nin üretimi tona yükselerek Dünya sıralamasında 2. sıraya yerleşmiştir. Türkiye nin tonluk bu üretimi Dünya üretiminin %7.07 lik oranına karşılık gelmektedir. Türkiye 2010 yılı çilek üretimini tona yükseltmiş olup, Dünya sıralamasındaki yerini korumuştur (Çizelge 1.1) ( 2012). 2

13 Çizelge 1.1 Dünya Çilek Üretimi (ton), ( ) Ülke Amerika Türkiye İspanya Rusya Polonya Fas Meksika Güney Kore Japonya İtalya Almanya Mısır Toplam Dünya Türkiye çilek üretiminin artışında, oldukça karlı bir ürün olması, şüphesiz teşvik edici konuların başında gelmektedir. Üreticilerin modern çilek üretimini öğrenmeleri, bilgi birikiminin artışı ve kaynak zenginliği, Tarım Bakanlığı nın teşvik edici uygulamaları, kimi fide üreticisi işletmelerin önderliği, iç tüketimde azalmayan talep, iç tüketimde fiyatların diğer meyvelere göre daha iyi olması, ihracat konusundaki gelişmeler, tüketiciler tarafından her zaman sevilmesi gibi teşvik edici unsurlar çilek üretimindeki artışın başlıca etmenleri olarak sayılabilir. Türkiye çilek üretiminin bir süre daha artış göstereceği tahmin edilmektedir. Ancak bir süre sonra piyasanın dengeye oturmasıyla üretim artışının sınırlanacağı varsayılmaktadır. 3

14 Çilek, bitkisi otsu ve yüzlek köklü; meyveleri ise oldukça ince bir koruyucu tabakaya ve çok yumuşak nitelikte narin bir ete sahip meyve türüdür. Tüm bu özellikler, çilek bitkisini ve meyvelerini çeşitli hastalıklar için açık ve kolay hedef haline getirmektedir. Hastalıkların çilek üzerindeki etki düzeyini iklim yapısı, toprak koşulları, çeşit özelliği, fide kalitesi ve yetiştiricilik uygulamaları belirler. Hastalık riski, Akdeniz ve Ege kıyı bölgeleri gibi sıcak ve nemli alanlarda yüksek bölgelere göre; iyi havalanmayan çok su tutan topraklarda kumlu veya hafif topraklara göre; sertifikasız fideler sertifikalı olanlara göre; çeşitli hastalıklara mukavim olmayan çeşitler mukavim olanlara göre; plastik malç uygulanmayanlar malçlı olanlara göre daha yüksektir ( 2012). Düzce ilinde çilek yetiştiriciliğinin başlamasının sebebi ise, bölgenin çilek yetiştiriciliğine uygun olduğunun saptanmasıdır. Bu amaçla Düzce Tarım İl Müdürlüğü, Avrupa Birliği Projesiyle 2009 yılında üreticilere en az 0.5 da alanda yapılmak üzere çilek fidesi ve iklim koşullarına uygun olması için malçlama, damla sulama, alçak tünel sistemleri gibi malzemeleri temin etmiştir. Üreticilerden gelen hastalıklarla ilgili şikayetler, bu tez çalışmasının amacını oluşturmuş, bölgedeki çilek üretim sorunlarına çözüm bulmak için, çilek bitkisinin bütün aksamındaki fungal hastalıklar araştırılmıştır. 4

15 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Çilekte pek çok fungal hastalığın bulunduğu kaydedilmiştir. American Phytopathological Society in web sitesinde ( 2012) yayımlanan fungal çilek hastalıkları ise şunlardır: Alternaria alternata (Fr.:Fr.) Keissl. f. sp. fragariae, Alternaria yaprak lekesi Alternaria tenuissima (Kunze:Fr.) Wiltshire, Alternaria meyve çürüklüğü, Armillaria mellea (Vahl:Fr.) P. Kumm. (anamorph: Rhizomorpha subcorticalis Pers.), Armillaria taç ve kök çürüklüğü Aspergillus niger Tiegh., Meyve Çürüklüğü Botrytis cinerea Pers.:Fr.,(teleomorph: Botryotinia fuckeliana (de Bary) Whetzel), Botrytis taç çürüklüğü, Depo çürüklüğü, Gri küf Byssochlamys fulva Olliver & G. Sm.(anamorph: Paecilomyces fulvus R.A. Samson), Byssochlamys kök çürüklüğü Cercospora fragariae Lobik, C. vexans C. Massal., Cercospora yaprak lekesi, Cladosporium spp., Meyve Çürüklüğü Colletotrichum acutatum J.H. Simmonds, Antraknoz ve antraknoz meyve çürüklüğü ve siyah leke Colletotrichum dematium (Pers.) Grove, Antraknoz ve antraknoz meyve çürüklüğü ve siyah leke Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Penz. & Sacc. in Penz.= Colletotrichum fragariae A.N. Brooks (teleomorph: Glomerella cingulata (Stoneman) Spauld. & H. Schrenk) Gloeosporium spp., Antraknoz ve antraknoz meyve çürüklüğü ve siyah leke Coniothyrium fuckelii Sacc. (teleomorph: Diapleella coniothyrium (Fuckel) Barr = Leptosphaeria coniothyrium (Fuckel) Sacc.) Siyah kök çürüklüğü, Coniothyrium hastalıkları Diplocarpon earlianum (Ellis&Everh.)F.A.Wolf(anamorph:Marssonina fragariae) (Lib.) Kleb.= M. potentillae (Desmaz.) Magnus), Yaprak kavrulması, çilek mildiyösü 5

16 Discohainesia oenotherae (Cooke&Ellis)Nannf.(anamorph: Hainesia lythri (Des maz.) Hohn.= Patellina fragariae Stevens & Peters.), Bronz kahverengi meyve çürüklüğü Fusarium sambucinum Fuckel (teleomorph: Gibberella pulicaris (Fr.:Fr.) Sacc.), Meyve lekesi Gnomonia fragariae Kleb., Yaprak lekesi Gnomonia comari P. Karst. (anamorph: Zythia fragariae Laibach), Gövde ucu çürüklüğü Hainesia lythri (Desmaz.)Hohn.(teleomorph: Discohainesia oenotherae (Cooke &Ellis), Siyah kök çürüklüğü, Hainesia yaprak lekesi Idriella lunata P.E. Nelson & K. Wilhelm, Idriella kök çürüklüğü, Siyah kök çürüklüğü Macrophomina phaseolina (Tassi) Goidanach, Kömür çürüklüğü, Macrophomina kök çürüklüğü, Sert kahverengi çürüklük Mucor mucedo P. Mich. ex Saint-Amans, Mucor hiematis Wehmer, Mucor hiemalis Wehmer f. sylvaticus (Hagen) M.A.A. Schipper, Mucor piriformis E. Fisch., Mucor meyve Çürüklüğü, Mucor Depo çürüklüğü Mycosphaerella fragariae (Tul.) Lindau (anamorph: Ramularia brunnea Peck), Yaygın yaprak lekesi Mycosphaerella louisianae Plakidas, Mor yaprak lekesi Olpidium brassicae (Woronin) P.A. Dang, Olpidium kök enfeksiyonu Penicillium aurantiogriseum Dierckx= Penicillium cyclopium Westling, Penicillium expansum Link, Penicillium glabrum (Wehmer) Westling= Penicillium frequentans Westling, Penicillium purpurogenum O. Stoll, Meyve Çürüklüğü, Meyve lekesi Peronospora potentillae de Bary= Peronospora fragariae Roze & Cornu, Mildiyö Pestalotia longisetula Guba, Pestalotia meyve çürüklüğü Pestalotia laurocerasi Westend., Pestalotia meyve çürüklüğü Phoma lycopersici Cooke= Diplodina lycopersici Hollos(teleomorph: Didymella lycopersici Kleb.), Diplodina kök çürüklüğü 6

17 Phoma terrestris E.M. Hans.= Pyrenochaeta terrestris (E.M. Hans.) Gorenz. et al., Gri steril kök çürüklüğü Phomopsis obscurans (Ellis & Everh.) Sutton= Dendrophoma obscurans (Ellis & Everh.) H.W. Anderson, Phomopsis yaprak yanıklığı Phragmidium potentillae (Pers.:Pers.) P. Karst= Frommea obtusa (F. Strauss) Arth.,Yaprak pası Phytophthora cactorum (Lebert & Cohn) J. Schröt., Phytophthora taç ve kök çürüklüğü, Meşinimsi çürüklük Phytophthora citricola Sawada, Meşinimsi çürüklük, Phytophthora taç ve kök çürüklüğü Phytophthora citrophthora (R.E. Sm. & E.H. Sm.) Leonian, Meşinimsi çürüklük, Phytophthora taç ve kök çürüklüğü Phytophthora megasperma Drechs. (associated Calif. only), Phytophthora taç ve kök çürüklüğü Phytophthora nicotianae Breda de Haan var. parasitica (Dastur) G.M. Waterhouse = Phytophthora parasitica Dastur, Meşinimsi çürüklük, Phytophthora taç ve kök çürüklüğü, Phytophthora fragariae C.J. Hickman, Kırmızı öz çürüklüğü Phytophthora sp., Phytophthora taç ve kök çürüklüğü Pichia membranefaciens Hansen, Depo çürüklüğü Pichia subpelliculosa Kurtzman = Hansenula subpelliculosa Bedford nom. nud. Pyrenochaeta sp., Siyah kök çürüklüğü Pythium spp., Siyah kök çürüklüğü, Pythium kök çürüklüğü Rhizoctonia fragariae Hussain&W.E.McKeen(teleomorph: Ceratobasidium sp.), Anther ve pistil yanıklığı, Rhizoctonia tomurcuk ve taç çürüklüğü, yaprak yanıklığı, ağımsı yanıklık, meyve çürüklüğü Rhizoctonia bataticola (Taub.) E.J. Butler, Sert kahverengi çürüklük Rhizoctonia solani Kühn, (teleomorph: Thanatephorus cucumeris (A.B. Frank) Donk), Rhizoctonia tomurcuk ve taç çürüklüğü, yaprak yanıklığı, ağımsı yanıklık, meyve çürüklüğü Rhizopus stolonifer (Ehrenb. Fr.) Vuill., Rhizopus çürüklüğü 7

18 Rosellinia necatrix Prill.(anamorph: Dematophora necatrix R. Hartig), Dematophora taç ve kök çürüklüğü (Beyaz kök çürüklüğü) Saccharomyces cerevisiae Meyen ex Hansen, S. kluyveri Phaff et al., Depo çürüklüğü Schizoparme straminea Shear (anamorph: Coniella castaneicola (Ellis & Everh.) Sutton = Pilidiella quercicola (Oudem.) Petr., Meyve lekesi Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary, Sclerotinia taç ve meyve çürüklüğü Sclerotium rolfsii Sacc. (teleomorph: Athelia rolfsii (Curzi) Tu & Kimbrough = Corticium rolfsii Curzi, Meyve lekesi, Sclerotium çürüklüğü Septoria aciculosa Ellis & Everh., Septoria sert çürüklüğü ve yaprak lekesi Septoria fragariae (Lib.) Desmaz.= Septogloeum potentillae Allesch., Septoria sert çürüklüğü ve yaprak lekesi Septoria fragariaecola Lobik, Septoria sert çürüklüğü ve yaprak lekesi Sphaeropsis malorum Beck.(teleomorph: Botryosphaeria obtusa (Schwein.) Shoemaker = Physalospora obtusa (Schwein.) Cooke), Meyve lekesi Sphaerotheca macularis (Wallr.:Fr.) Lind= Sphaerotheca humuli (DC.) Burrill, Külleme Synchytrium fragariae Zeller & L. Campbell, Synchytrium kök tümörü Verticillium dahliae Kleb., Verticillium solgunluğu Verticillium albo-atrum Reinke & Berthier, Verticillium solgunluğu Zygosaccharomyces florentinus Castelli ex Kudriavsev = Saccharomyces florentinus (Castelli ex Kudriavsev) Lodder & Kreger-van Rij, Depo çürüklüğü Zygosaccharomyces bailii (Lindner) Guillierm.= Saccharomyces bailii Lindner, Depo çürüklüğü Çileklerde meyve çürüklükleri de yaygın olarak görülen hastalıklardan birisidir. Phatak ve Payak (1965), Hindistan da meyvede kahverengi çürüklüğüne ve yaprak lekesine sebep olan bir etmen olarak Hainesia lythri bulunduğunu bildirmişlerdir. Ölü bitki artıklarında ikincil istilacı olarak bulunmasına rağmen, H. lythri zayıf bir patojendir. Yaprak lekesi olarak görüntüsü sıra dışıdır. Erken belirtiler küçük, pas rengi, yuvarlak 8

19 (5 µm çapında) lekelerdir. Bu lekeler daha sonra genişler ve şiddetli yaprak yanıklığına sebep olabilir. Fungus açıkça sağlıklı yaprak dokusuna direk giriş yapamaz, ama yaralardan giriş yapabilir. Rüzgarın ve kum tanelerinin sebep olduğu küçük yaralar hastalığın meydana gelmesi için yeterlidir. Yaprak lekesinden izole edilen parçalarda ostiollü ve gagalı pycnidialar geliştiğini bildirmişlerdir. Paulus (1990), Kaliforniya çilek üretim alanlarında en çok görülen hastalıkların, gri küf (Botrytis cinerea), Mycosphaerella yaprak lekesi (Mycosphaerella fragariae), anthraknoz (Colletotrichum spp.), Külleme (Sphaerotheca macularis f.sp. fragariae), kırmızı öz çürüklüğü (Phytophthora fragariae), taç çürüklüğü (P. cactorum), Verticillium solgunluğu (Verticillium dahliae) ve siyah kök çürüklüğü olduğunu rapor etmiştir. De los Santos vd. (2003), çilek hastalıklarının toprak ve hava kaynaklı patojenlerin neden olduğu hastalıklar olarak iki gruba ayrılabileceğini ve toprak kaynaklı funguslar içinde en çok Phytophthora ve Rhizoctonia türlerinin, hava kaynaklı olanlardan da Colletotrichum, Botrytis cinerea, Sphaerotheca macularis ve Zythia fragariae etmenlerinin olduğunu bildirmişlerdir. Mertely vd. (2005), Batı Karolina nın merkezinde çileğin tek yıllık kışlık ürün olarak plastik malç yastıklarda 2800 ha lık bir alanda yetiştirildiğini ve bu alanda 2001 yılındaki gözlemlerde çökmüş ve ölmüş bitkilerin olduğunu bildirmişlerdir. Hastalık belirtisi gösteren bu bitkilerin taç kısmı kesildiğinde odunumsu vasküler halka boyunca merkezde koyu kahverengi nekrotik alanlar ortaya çıkmıştır. Bu bitkilerden Macrophomina phaseolina izole edilmiştir. Timudo-Torrevilla vd. (2005), Yeni Zelanda da fungal hastalıkların çilek endüstrisinde yılda 4.4 milyon dolar, üründe de %20 lik kayba neden olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar 2003/2004 üretim dönemi boyunca hasat sonrası hastalıkların önemli 9

20 olduğunu vurgulamışlar ve bunlar içinde Kurşuni Küf (Botrytis cinerea Pers.: Fr), Antraknoz (Colletotrichum acutatum) ve Yumuşama (Rhizopus spp.) nin diğer hastalıklara nispeten daha önemli olduklarını belirtmişlerdir. Freeman ve Zveibil (2009), İsrail de yılı çilek yetiştirme alanlarında yaptıkları çalışmalarda saptanan en önemli hastalıkların, Colletotrichum spp., Phytophthora spp., Rhizoctonia spp., Verticillium dahliae, Fusarium spp. ve Macrophomina phaseolina olduğunu bildirmişlerdir. Çilekte gri küf olarak adlandırılan Botrytis cinerea nın neden olduğu hastalık dünyanın çilek yetiştirilen birçok yerinde görülen en yaygın hastalıklardan birisidir. Örneğin Laugale vd. (2009), 2007 ve 2008 yıllarında Letonya nın farklı bölgelerinde çilek yetiştirme alanlarında meyve çürüklüklerini araştırmak için yapmış oldukları çalışmada; 2007 yılında incelemiş oldukları 28 çilek bitkisinin meyve ve çiçeklerinde çoğunluk olarak Botrytis cinerea, daha düşük oranda da meyvelerde çürüklük yapan Hainesia lythri, Mucor spp. ve Penicillium spp. funguslarını tespit etmişlerdir. İki bin sekiz yılında da aynı sayıda bitkide yapmış oldukları incelemede Botrytis cinerea, Hainesia lythri, Phomopsis obscurans, Coniella castaneicole, Fusarium spp., Mucor spp., Rhizopus spp., Penicillium spp. gibi fungal etmenleri bulmuşlardır. Çileklerde Mycosphaerella fragariae etmeninin sebep olduğu yaprak lekesi hastalığı da sık görülen hastalıklardan birisidir. Bu hastalık yaprak üzerinde kahverengi olarak başlayan daha sonra merkezi açık gri ya da beyaza dönen renkte değişen ve kenarları morumsu ya da kırmızımsı kahverengine dönen lekeler oluşturmaktadır. Genellikle bu lekeler 3 mm çaptan daha büyük değildir. Eğer birçok leke yaprağın üzerinde oluşursa, yaprak hızlıca sarıya döner ve ölür. Hastalık geç dönemde meydana gelirse, zarar en az düzeyde olur. Fakat hastalık erken dönemde iyi bakılmamış bitkilerde meydana gelirse, 10

21 kayıp ciddi boyutlara ulaşabilir. Toprakta bulunan eski hastalıklı bitki parçacıkları enfeksiyon kaynağı olabilir. Fungal sporlar rüzgarla ya da yağmur sıçratmasıyla yayılır. Hastalık nemli periyod baskın olursa geç ilkbaharda ciddi olur ( 2012). Ülkemizde çilek hastalıkları üzerinde fazla çalışılmamıştır. Bu konuda yapılan bazı çalışmalar; Benlioğlu vd. (1998), Aydın ilinde çilek üretim alanlarında Botrytis cinerea ya karşı ruhsatlı hiçbir fungisit olmamasına rağmen üreticinin birçok fungisiti bilinçsizce kullandıklarını bildirmişlerdir. Bu nedenle bölgede B. cinerea ya karşı etkin bir kimyasal mücadele yapabilme olanaklarını ortaya koyabilmek için bu çalışmayı yapmışlardır. Bu amaçla kırk iki Botrytis cinerea izolatlarının miselyal gelişimleri açısından 6 fungisit e karşı (Dichlofluanid, iprodione, procymidone, benomyl, thiram ve chlorothalonil) fungisit içeren ve içermeyen PDA besiyerlerinde testlendiğini bildirmişlerdir. B. cinerea izolatlarının dichlofluanid, iprodione, thiram ve chlorothalonil e ait ED50 değerleri µg/ml, µg/ml, 5 49 µg/ml ve µg/ml olarak bulunmuştur. B. cinerea izolatlarının %31 inin ED50 değeri 300 µg/ml den büyük bulunmuş ve bu izolatlar benomyle dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Procymidone için izolatların ED50 değerleri 0.1 ile 218 µg/ml arasında değişmiş ve bazı B. cinerea izolatlarının procymidone a yüksek derecede dayanıklı olduğu saptanmıştır. Benlioğlu vd. (2002), Aydın Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü nce Aydın Sultanhisar ve Atça çilek alanlarında yaptıkları çalışmalar sonucunda en önemli kök hastalıklarının Phytophthora Kök Çürüklüğü, Rhizoctonia Kök Çürüklüğü ve Verticillium Solgunluğu olduğunu bildirmişlerdir 11

22 Yıldırım ve Turhan (2003), İzmir-Emiralem de yaptıkları çalışmada çilek yetiştiriciliğinde sorun olan hastalıkların neler olduğunu araştırmışlardır. Araştırıcılar bu çalışmada üreticilerin bu hastalıklara karşı kullanmış oldukları pestisitler, bu pestisitlerin çevre ve insan sağlığı üzerinde oluşturabilecekleri sorunlar ve çözüm önerileri üzerinde durmuşlardır. Yine aynı çalışmada üreticilerle yapılan anket sonuçlarına göre, üreticilerin çileklerde en çok karşılaştıkları hastalıkların kurşuni küf (Botrytis cinerea), çilek küllemesi (Sphaerotheca macularis f.sp. fragariae), kırmızı kök çürüklüğü (Phytopthora fragariae), Alternaria yaprak leke hastalığı (Alternaria alternata), Verticillium solgunluğu (Verticillium spp.) olduğunu bildirilmişlerdir. Benlioğlu vd. (2004), Aydın ilinde Rhizoctonia solani ve Phytophthora cactorum un fungal hastalıklara karşı herhangi bir önlem alınmamış alanlarda %84 e oranda bitki ölümünün olduğunu bildirmişlerdir. İzmir Bölgesi nde yapılan bir çalışmada Benlioğlu vd. (2004), Kapkin (1978) e atfen 2092 fungal izolat elde edildiğini, ve bu izolatlar içinde çilek taç ve kök kısmında en çok bulunan etmenlerin Fusarium spp., Rhizoctonia solani, Alternaria spp., Aspergillus spp. olduğunu bildirmişlerdir. Benlioğlu vd. (2004), Gürer ve Coşkun (1993) e atfen Zonguldak ve Bartın illerindeki çilek üretim alanlarında Fusarium oxysporum, Fusarium moniliforme ve Rhizoctonia solani etmenlerinin bulunduğunu bildirmişlerdir. Yıldız vd. (2005), 2000 ve 2005 yıllarında, Aydın ili, Sultanhisar ilçesinde çilek üreticilerinin metil bromür alternatiflerini belirlemek amacıyla anket çalışması düzenlemişlerdir yılında yapılan anket çalışmasında ankete katılan 155 üreticiden %10 u metil bromürü toprak kaynaklı hastalık ve yabancı otlara karşı kullandığını, %90 ı ise herhangi bir dezenfeksiyon yöntemi kullanmadığını belirtmişlerdir yılında yapılan anket çalışmasında ise anket yapılan 70 üretici içinde metil bromür 12

23 kullanan bulunmazken, yeni dikim yapılan çilek alanlarının %50 sine sahip üreticilerle görüşülmüş ve bu alanların %77.6 sında solarizasyon uygulandığı görülmüştür. Solarizasyon uygulayan çilek üreticilerinin %94 ü bu uygulamanın hastalık, yabancı ot, zararlıları engellediğini ve verim üzerine olumlu etkileri olduğunu belirtmişlerdir. Eken (2007), Erzurum ili çilek üretim alanlarında yaptığı çalışmada gri küf (Botrytis cinerea), yaprak lekesi (Mycosphaerella fragariae), ve toprak kaynaklı hastalıklar (Rhizoctonia spp., Fusarium spp., Pythium spp., ve Verticillium sp.) bulunduğunu bildirmiştir. Bayözen ve Yıldız (2009), Türkiye de çilek verimini düşüren çeşitli fungal hastalıklar bulunduğunu bildirmişlerdir. Bunlar Aydın İli nde bulunan en önemli toprak kaynaklı fungal patojenler olarak Phytopththora spp., Rhizoctonia solani ve Verticillium dahliae funguslarını tespit etmişlerdir. Aynı araştırıcılar çilekte Rhizoctonia solani nin neden olduğu hastalık şiddetine ve çilek bitkisinin gelişimine mikorizal fungusların etkisini değerlendirmek amacıyla çalışma yapmışlardır. 13

24 3. MATERYAL VE METOT 3.1 Materyal Düzce ilinde çilek ekiliş alanı olan ilçeler bu çalışmanın ana materyalini ve alanını oluşturmuştur. Aynı zamanda sıcaklık, yağış ve nem gibi çevresel faktörlerin hastalığa olan etkisini saptamak amacıyla Düzce Meteoroloji Müdürlüğü nden 2012 yılı içinde survey yapılan ayları da kapsayan meteorolojik veriler alınmıştır (Çizelge 3.1). İzolasyon çalışmalarında kullanılan besi ortamları, %1 lik NaOCl,steril plastik petri kutuları, tuzak çalışmasında kullanılan Golden çeşidi elma meyveleri ve patojenite çalışmalarında kullanılan sağlıklı üç genç yaprakçıklı, saplı çilek yaprakları bu çalışmanın materyalini oluşturmuştur. Çizelge 3.1 İki bin on iki fenolojik gözlem yılına ait iklim verileri Aylar Ortalama sıcaklık ( C) Ortalama nem (% ) Toplam yağış ort (mm) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim

25 3.2 Metot Survey çalışmaları Çileklerde görülen fungal hastalık etmenlerini tespit etmek amacıyla yapılan surveyler; çileklerin fenolojik durumlarını esas alarak 3 kez yapılmıştır. Birinci surveye tarihinde gidilmiş, toplam 9.5 da alan gezilmiş ve 29 adet yaprak, 2 adet gövde örneği, 4 adet meyve örneği alınmıştır., ikinci surveye tarihinde gidilmiş, toplam 14 da alan gezilmiş ve 12 adet meyve, 20 adet yaprak örneği, 6 adet sap örneği, 9 adet kök ve kök boğazı örneği, üçüncü surveye tarihinde gidilmiş, 22 da alan gezilmiş 25 adet kök örneği, 16 adet yaprak örneği, toprak patojenlerinin (Phythophythora spp.) tespiti için 21 adet toprak örnekleri de alınmıştır. Tarlada hastalığın bulunma durumları incelenerek her hastalığın yaygınlık oranları belirlenmeye çalışılmıştır. Alınan örnekler kağıt ve plastik torbalara konularak buz kutularında kısa sürede laboratuvara getirilmiştir. İlçelerdeki ekiliş alanları yanında ulaşım durumları ve hastalık şikayeti olan alanlar dikkate alınarak örnek alınacak tarlalar belirlenmiştir. İmkanlar ölçüsünde daha fazla tarla incelemek amacıyla her surveyde aynı tarla olma koşulu aranmamıştır. Örnek alınan ilçeler çilek ekiliş alanları ile örnek alınan tarla sayıları çizelge 3.2 de verilmiştir Anket çalışması Bu tez çalışmasında bölgede tespit edilen çilek fungal hastalıklarının yorum ve açıklamalarına ışık tutması düşünülerek, 29 tarla sahibi ile görüşülerek çizelge 3.3 de verilen sorulara yanıt almak amacıyla anket çalışması yapılmıştır. 15

26 Çizelge 3.2 Düzce ilinde örneklemenin yapıldığı yerler ve alınan örnek sayıları İlçeler Ekiliş alanı (da) Tarla sahibi Survey dönemlerine göre alınan örnek sayısı 1. dönem 2. dönem 3. dönem Akçakoca Tepeköy 1 da İsa Baskın 2 Tepeköy 1 da Hayati Ceylan 3 Altunçay 4 da Harun Öztürk 2 Çilimli Kiraztarla 1 da Emrehan Kaya 2 Mahirağa mah. 1 da Hakan Öztürk 2 Merkez 0.5 da Mustafa Öztürk 2 Merkez 1 da Kadriye Yazıcı 2 Sarımeşe 1 da Sevdiye Türkmen 4 Sarımeşe 1 da Hakan Türkmen 2 Sarımeşe 1 da Mahmut Taşkıran 3 Sarımeşe 1 da Üzeyir Öz 2 Söğütlü 1 da Süleyman Sak 2 Topçular 1 da Ahmet Arslan 2 Yenivakıf 1 da Ali Fidan 2 Kaynaşlı Üçköprü köyü 0.5 da Hayrettin Acarel 1 Merkez Beyköy 0.5 da Mehmet Baş 1 2 Çakırlar mah. 1 da Nurettin Yıldırım 1 2 Çamköy 0.5 da Ali Kütük 1 Darıcı 2 da Ali Gel 1 1 Darıcı 0.5 da Mustafa Demir 1 3 Değirmenbaş 0.5 da Cemile Fatih 3 Düzköy 0.5 da Şaban Yavuz 4 Düzköy 0.5 da Ziynet Yavuz 2 Durak Köyü 0.5 da Nejdet Varol 1 Kaymakçı Köyü 0.5 da Yüksel Öztürk 1 Konuralp 0.5 da Semih Balcı 1 1 Konuralp 0.5 da Hüseyin Akgün 1 Konuralp 0.5 da Ömer Akyıldız 1 Osmanca Köyü 1 da Hikmet Sönmezoğlu 3 Otluoğlu 1 da Vural Çatıkkkaya 1 1 Otluoğlu 4.5 da Vural Çatıkkaya 1 1 Yeni Karaköy 0.5 da Emrah Şelale 1 Yörük 1 Saffet Şen 2 Toplam

27 Çizelge 3.3 Düzce ilinde çilek üretimi yapan üreticilerle yapılan ankette sorulan sorular Çiftçi adı-soyadı Mevki- Yer Hangi çeşit çilek yetiştiriciliği yapılıyor? Çilek ekiliş alanı ne kadardır? Kaç yıldır çilek yetiştiriciliği yapılıyor? Malçlama dikim öncesi mi, dikim sonrası mı yapılıyor? Damla sulama var mı, yok mu? Dikim ve hasat tarihi nedir? Dikimden sonra herhangi bir hastalık ve zararlıyla karşılaşıldı mı? Eğer kullanıldıysa hangi ilaçlar kullanıldı? Şu anda ki ürün kaçıncı yılında? Fide kaçıncı boy? Fide kendi üretiminiz mi dışarıdan mı? İzolasyon çalışmaları Alınan örnekler Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Fitopatoloji Laboratuarları na getirilerek burada %1 lik NaOCl de kök gibi sert dokular için 3 dakika, meyve ve yaprak için 2 dakika yüzeysel dezenfeksiyona tabi tutulmuştur. Yaprak ve meyve örnekleri dezenfeksiyondan sonra lekeli kısımlarının olduğu yerden birer parça alınarak steril nemli hücreye, su agarına (g/l olarak; agar 20, su l), antibiyotikli su agarı (g/l olarak; agar 20, streptomycin 0.2), PDA (g/l olarak; Merck marka hazır PDA 39) ve antibiyotikli PDA (PDA, streptomycin 200 mg) ortamına aktarılmışlar ve kültürler, 24 28±2 C de, 12 saat ışıklı 12 saat karanlık dönemleri olan inkubasyon odasında tutulmuşlardır. 17

28 Kök hastalık etmenleri bu besi ortamları dışında HS (g/l olarak; havuç 40, agar 20, Beta-sterol 30 mg, Triptofan 20 mg, Tiamin 1 mg), HA (g/l olarak; havuç 40, agar 20, su 1000 ml) ve P5 (g/l olarak; PCNB % mg, havuç 40, agar 20, Pimaricin 10 mg, Ampicilin 250 mg, Rifampicin 10 mg, %65 lik Nystatin 80 mg, %36 lık 140 ml Hymexazol) bulunan seçici ortamlara ekilmiştir. Gelişen fungusların hif ucundan alınarak saf kültürleri elde edilmiş ve bunlar Booth (1977), Sutton (1980), Ellis (1971), Erwin (1996) literatürlerine göre teşhis edilmiştir Tuzaklama çalışması Toprak kaynaklı Phytophthora ların ve bazı fungusların tespit edilmesi amacıyla araziden alınan toprak örnekleri kullanılarak tuzaklama çalışması yapılmıştır. Tuzaklamada kullanılacak olan toprak örnekleri üçüncü arazi çalışması sırasında alınmıştır. Bu dönemde alınmasının sebebi kök hastalıklarının bu dönemde daha bariz bir şekilde ortaya çıkmasıdır. Arazide kurumuş, hastalıklı olduğundan şüphe edilen bitkilerin kök kısmı kazılarak hastalıklı ince kökleri de içerecek şekilde örnekleme yapılmıştır. Alınan toprak örnekleri plastik poşetlere konulup, etiketlenerek muhafaza edilmiştir. Tuzak olarak Golden Delicious Elma çeşidi kullanılmıştır. Alınan her bir toprak örneği için bir elma kullanılmıştır. Elma alkollü pamukla silinerek dezenfekte edilmiştir. Dezenfekte edilen elmaların üzerinde bistüri ile 3 adet üçgen şeklinde yara açılmıştır. Açılan yaraların içine ince homojen toprak örneğinden (eğer varsa çürümüş ince kök örnekleriyle birlikte) bistüri yardımıyla konulmuştur (Şekil 3.1). Yaraların üzeri bantlanarak elmalar ışıklı ortama konulmuştur. Tuzak çalışması yapıldıktan 2 3 gün sonra hızlı çürüme belirtisi gösteren elmaların çürümüş kısımlarından PDA ya ve Phytophthora gibi fungusları saptayabilmek için P5 seçici ortamına olmak üzere ikişer petriye üçer örnek olacak şekilde konulmuştur. 18

29 Şekil 3.1 Phytophthora izolasyonunda elma tuzaklaması Patojenite Bulunan funguslarınn gerçekten patojen olup olmadıklarını saptamak için patojenitee çalışması yapılmıştır. Patojenitee çalışmasında sağlıklı 3 genç yaprakcıklı saplı çilek yapraklarıı kullanılmıştır. Kök patojenleri için yüzde yüz hastalıksız olduğuna emin olunan uygun çilek fidesi temin edilemediğinden, çalışmada izole edilen kök ve kökk boğazı fungal etmenlerin patojeniteleri de yaprak testleri ile yapılmıştır. Çilek fidelerinden kesilen yaprak örnekleri %1 lik NaOCl de 3 dakika dezenfeksiyona tabi tutulmuştur. Daha sonra kurutma kağıdına alınarak fazla suyu alınmıştır. Steril plastik petri kapları içine 2 kat kurutma kağıdının ıslatılmasıyla nemli hücre (Blotter) hazırlanmıştır. Yaprak örneklerinin her birinin orta kısmına steril hale getirilen ok uçluu iğne ile 3-4 adet yara açılarak, PDA besi yerindee geliştirilmiş olan 7-10 günlük funguslar mantar delici ile disk şeklinde çıkartılmış, iğne ile açılan yaraların üzerinee fungal gelişme yüzeyi yapraklaa temas edecek şekildee konmuştur. Çilek yapraklarınınn sapları pamukla sarılmıştır. Hem pamuklar, hem de agar konulan yaralar steril saf su ile ıslatılmıştır. Petri kapları ışıklı bölmeye konulmuştur. 2 günde bir kez petri kapları steril su ile sulanarak yapraklar üzerinde patojen oluşumu gözlenmiştir (Şekil 3.2.a).. 19

30 Patojenite testleri ikişer tekerrürlü yürütülmüş; kontrol olarak yapraklarda açılan yaralara temiz agar (PDA) diskleri yerleştirilmiştir (Şekil 3.3.b). a b Şekill 3.2 Çilek yapraklarına agar diski konarak yapılan patojenite çalışması a. PDA da patojen etmen gelişmiş disklerin konduğu yaprak, b. Temiz agar (PDA) disklerinin konduğuu kontrol denemesi 20

31 4. BULGULAR 4.1 Düzce İli Çilek Yetiştiriciliğinin Durumu Düzce ili çilek yetiştiriciliğinin durumunu ortaya koymak için anket çalışmaları yapılmıştır. Bu ankette sorulan sorulara karşı verilen cevaplar aşağıda grafikler halinde verilmiştir (Şekil ) Seri 1 Şekil 4.1 Düzce ilinde yetiştirilen çilek çeşitlerinin sütun grafiğiyle gösterilmesi 21

32 Seri ,5 da 1 da 2 da 4 da Şekil 4.2 Düzce ilinde çilek ekiliş alanlarının sütun grafiğiyle gösterilmesi Seri yıl 2 yıl 3 yıl 4 yıl 5 yıl 6 yıl Şekil 4.3 Düzce ilinde çilek üreticisinin ne kadar zamandır çilek yetiştiriciliği yaptığınınn sütun grafiğiyle gösterilmesi 22

33 Seri Malçlama Damla sulama Şekil 4.4 Düzce ilinde çilek yetiştirme alanlarında malçlama ve damla sulama sistemlerinin hangi oranda yapıldığının sütun grafiğiyle gösterilmesi Seri 1 Şekil 4.5 Düzce ilinde çilek yetiştirme alanlarında daha önce hangi ürünlerin yetiştirildiğinin sütun grafiğiyle gösterilmesi 23

34 Seri Ekim 2009 Ağustos 2009 Eylül 2009 Ekim 2009 Kasım 2010 Eylül 2011 Ağustos 2011 Eylül Şekil 4.6 Düzce ilinde çilek dikim tarihlerinin sütun grafiğiyle gösterilmesi Seri 1 0 Şekil 4.7 Düzce ilinde çilek yetiştirme dönemleri boyunca üreticilerin hangi hastalıklarla karşılaştığının sütun grafiğiyle gösterilmesi 24

35 Seri 1 Şekil 4.8 Düzce ilinde çilek yetiştirme dönemi boyunca görülen hastalıklara karşı hangi ilaçların kullanıldığının sütun grafiğiyle gösterilmesi Seri boy 2. boy 3. boy Şekil 4.9 Düzce ilinde çilek üreticilerinin kaçıncı boy fide kullandığının sütun grafiğiyle gösterilmesi 25

36 Seri Dışarıdan Kendisi Tarım İl Müdürlüğü Şekil 4.10 Düzce ilinde çilek üreticilerinin kullandıkları fideyi nereden temin ettiklerinin sütun grafiğiyle gösterilmesi 4.2 Düzce İli Çilek Üretim Alanlarında Belirlenen Fungal Hastalıklar ve Yaygınlıkları Düzce ilinde çilek üretim alanlarında yapılan surveyler sonucunda patojen olan 10 fungal hastalık etmeni saptanmıştır. Bunlardan bazıları çok yaygın iken bazıları ise sadece bir tarlada bulunmuştur. Düzce ilinde çileklerde belirlenen hastalık etmenleri ve yaygınlıkları 3 dönem halinde yapılmıştır ve sırasıyla çizelge de sunulmaktadır. Çizelge 4.1 Düzce ili çilek üretim alanlarında birinci surveyde ( ) tespit edilen hastalık etmenleri ve yaygınlıkları Hastalık etmenleri İncelenen Hastalık bulunan Yaygınlık alan (da) alan (da) yüzdesi (% ) Botrytis cinerea Mycosphaerella fragariae Alternaria spp Fusarium oxysporum ,6 Phoma sp ,6 26

37 Çizelge 4.2 Düzce ili çilek üretim alanlarında ikinci surveyde ( ) tespit edilen hastalık etmenleri ve yaygınlıkları Hastalık etmenleri İncelenen alan (da) Hastalık bulunan alan (da) Yaygınlık yüzdesi (% ) Botrytis cinerea Mycosphaerella fragariae Alternaria spp Fusarium oxysporum Rhizoctonia sp Phoma sp Çizelge 4.3 Düzce ili çilek üretim alanlarında ikinci surveyde ( ) tespit edilen hastalık etmenleri ve yaygınlıkları Hastalıklar İncelenen Hastalık bulunan Yaygınlık alan (da) alan (da) yüzdesi (% ) Botrytis cinerea Mycosphaerella fragariae Fusarium oxysporum Rhizoctonia sp Macrophomina phaseoli Alternaria spp Hainesia lythri Phomopsis sp Phytophthora sp

38 4.3 Düzce İlinde Çileklerde Görülen Fungal Hastalıklar Düzce ilindeki çilek yetiştirme alanlarında saptanan fungusların arazide oluşturdukları belirtiler, yaygınlıkları, kültürel özellikleri ve patojeniteleri aşağıda alfabetik sıraya göre sunulmuştur Kurşuni küf (Botrytis cinerea) Botrytis cinerea, çilek bitkisinin yaprak, meyve ve yaprak saplarında bulunmuştur. Düzce ilinde survey yapılan birinci, ikinci ve üçüncü dönemde bütün alanlarda gözlenmiştir. Bu dönemlere ait yaygınlık oranı %100 dür. Botrytis cinerea yapraklarda daha çok kenardan başlayan ve sektörler şeklinde ilerleyen ve sonunda tüm yaprağı kurutan kahve renkli lekeler oluşturmuştur (Şekil 4.11.a, b). Bu lekelerde çoğu kez etmenin sporulasyonuna rastlanmıştır. Yapraklardan yapılan izolasyonlarda Botrytis cinerea kültürlerde sarımtırak gri renkte, kabarık yapıda bir gelişme göstermiştir (Şekil 4.11.c). Bu yapıda fungusun demetler şeklinde konidiofor ve konidileri oluşmuştur. Hiflerin bölmeli, dallanmış ve şeffaf olduğu gözlenmiştir. Her bir konidioforun uca yakın kısmında siyah koyu renkte kısa bölmeli birkaç spor üretebilen dalların oluştuğu gözlenmiştir (Şekil 4.11.d). Botrytis cinerea ile enfekteli bitkilerde, meyvede gri bir örtüyle kaplanmış gibi bir çürüklük hakim olduğu belirlenmiştir. Bu etmen ile enfekteli meyvelerin şeklini kaybetmeden çürüyüp kaldığı görülmüştür. Aynı bitki üzerinde hem sağlıklı hem de hastalıklı meyve bulunabildiği gözlenmiştir (Şekil 4.11.e). Etkilenmiş bitki parçalarında küçük siyah sklerotiler meydana gelmiştir (Şekil 4.11.f). Sklerotiler siyah renkte 28

39 düzensiz şekilde 1-5 mm boyutlarında olup PDA da ve zarar görmüş meyve ve diğer bitki kısımları üzerinde tarlada meydana gelmektedir. Etmen yaprak sapında da bulunmuştur. Yaprak sapında uzunumsu, kahverengi lezyonlar şeklinde enfeksiyon yaptığı gözlenmiştir (Şekil 4.11.g, h). Botrytis cinerea koparılmış yapraklarda çok hızlı gelişen tarlada görülen belirtilerine benzer tipte lekeler oluşturmuştur (Şekil 4.11.i). Patojenite çalışması sonucu, Botrytis cinerea ile enfekteli yapraklarda 7. günün sonucunda oluşan lekelerin boyutları, sırasıyla her bir yaprak için 12x7, 9x4, 19x8 mm dir. Aynı yaprak için 14. günün sonunda oluşan lekeler ise iki yaprakta bütün yaprağı kaplamış, üçüncü yaprakta ise hemen hemen bütün yaprağı kaplamıştır (Şekil 4.11.j). 29

40 a b c d e f g h i j Şekil Çileklerde Botrytis B cinereea nın çeşitli görüntüleri a, b. Yappraktaki belirrtileri, c. PDA A da gelişimii, d. Oluşan konidi ve ko onidioforlarınn stereomikrooskoptaki görrüntüsü, e, f. Meyvelerdee oluşturduğuu gri küf bellirtileri, g, h.. Yaprak sappındaki belirtilleri i. patojenitede 7. gün soonu, j. 14. günn sonunda olu uşan lezyonlar 30 3

41 4.3.2 Mycosphaerella yaprak lekesi (Mycosphaerella fragariae, anamorph Ramularia tulasnei) Mycosphaerella yaprak lekesi, çilek bitkisinde yapraklardan izole edilmiştir. Etmen Düzce ilinde birinci, ikinci ve üçüncü dönem survey yapılan bütün alanlarda görülmüştür. Bu dönemlerde hastalığın yaygınlık oranı %100 dür. Bu hastalık etmeni çileklerde tarlada yaygın bir şekilde yer yer yaprak sararması ve kızarması şeklinde dikkat çekmiştir (Şekil 4.12.a). Lekelerin çapları 3 6 mm kadardır. Merkezi beyazımsı gridir (Şekil 4.12.b). Belirgin kırmızımsı mordan paslı kahverengi lekelerin nekrotik bölgenin etrafını sardığı gözlenmiştir (Şekil.4.12.c). Hastalığın kuş gözüne benzeyen bu belirtileri nedeniyle hastalığa Kuş Gözü Yaprak Lekesi" adı da verilmektedir. Bu etmenin yaprak lekeleri üzerinde, ilk dönemlerde herhangi bir sporulasyona rastlanmamıştır. Lekeli yapraklardan SA ve PDA ortamına yapılan izolasyonlarda, agar ortamı üzerinde herhangi bir gelişme görülmemiş, fakat lekeler üzerinde fungusun konidili dönemine ait bol miktarda sporulasyon oluşmuştur. Bu sporulasyonlardan yapılan preparatlarda fungusun konidili dönemi olan Ramularia sporları görülmüştür. Bu sporlar silindirik, şeffaf, 0-4 bölmeli, bazen kısa zinciler halinde, mikroskopta µm boyutlarında görülmüştür (Şekil 4.12.e). Fungusun nemli hücrede yaprak lekelerinden gelişen konidilerinden stereoskobik mikroskop altında preparatı yapılıp mikroskopta incelenmiş ve resimleri çekilmiştir. Bu şekilde etmenin teşhisi teyid edilmiştir. Mycosphaerella fragariae konidileri eliptikten silindiriğe kadar değişmekte, şeffaf ve bölmesizden 4 bölmeliye kadar konidilere rastlanılmaktadır (Şekil 4.12.f). 31

42 Bu etmeniin kültürde gelişmemeesi nedeniylle, biotrophh bir funguss olduğu kabul edilmişş ve patojenite çalışması yappılamamıştır. Bunun nedeni kontaminaasyondan doolayı geliştiirilememesidir. a b c d e f Şekil 4.12 Çileklerde Ç Myccosphaerella fragariae nın f değişik görünnümleri a,, b.yaprak lekkelerinin yayggın olduğu arazzinin genel göörünüşü, c,, d. Yaprak lekkesinin doğal görünümü, e,, f. Konidili döönemin (Ramularia tulasneei) sporları 32 3 etmenin besiyerinde b e

43 4.3.3 Fusarium solgunluğu (Fusarium oxysporum) Fusarium solgunluğu, Düzce ilinde survey yapılan alanlarda birinci dönemde toplam 0.5 da lık alanda bulunarak bu dönemdeki yaygınlığı %5.6 dır. İkinci dönemde toplam 5.5 da alanda bulunmuş ve yaygınlığı %39.3 olarak hesaplanmıştır. Üçüncü dönemde toplam 12 da alanda bulunarak yaygınlığı %54.5 tir. Çileklerdeki Fusarium solgunluğu bitkilerde kuruma şeklinde belirtiler oluşturmuştur (Şekil 4.13.a). Etmenin sebep olduğu solgunlukta bitkide sağlıklı ve hastalıklı yapraklar bir arada görülmüştür (Şekil 4.13.a). Bu etmenin neden olduğu kurumuş bitkilerin kökleri çıkarıldığında, kök kesitlerinde koyu kırmızı renk değişikliği gözlenmiştir (Şekil 4.13.b). Fusarium oxysporum PDA besi yerinde pembe renkli, hafif tozlu görünüşlü ve zonlu bir gelişme göstermiştir (Şekil 4.13.c). Etmenin mikrokonidilerinin boyutları µm iken, makrokonidilerinin ise µm olduğu gözlenmiştir (Şekil 4.13.d). Bu etmen inoküle edilen yapraklarda patojenik bulunmuştur (Şekil 4.13.d, e). Patojenite sonucu oluşan lezyonların boyutları 7. günün sonunda aynı izolatın 2 tekerrürlü yaprak örneklerinde sırasıyla 1. yaprak için 7x10, 10x16, 9x20 mm, 2. yaprak için 14x18, 16x22, 15x21 mm olarak ölçülmüştür. 33

44 a b c d e f Şekil 4.13 Çileklerde Fusarium solgunluğuna ait değişik görüntüler a..tarlada solgun bitkiler, b. Solgunluktan etkilenen bitkilerin köklerindeki kırmızımtırak renk değişikliği, c. PDA da gelişimi, d. Makro ve mikro konidileri, e. Patojenitenin 7. gün sonunda oluşturduğu lezyonlar, f. 14. günün sonunda oluşturduğu lezyonlar 34

45 4.3.4 Siyah yaprak yanıklığı (Alternaria alternata, A. tenuissima) Alternaria spp., çilek bitkisinin yaprak, yaprak sapı ve kök aksamında bulunmuştur. Birinci dönemde toplam 4 da lık alanda bulunmuş olup, yaygınlık oranı %42.1 dir. İkinci dönemde toplam 6 da lık alanda bulunarak, yaygınlık oranı %42.9 dur. Üçüncü dönemde toplam 6 da lık alanda bulunarak yaygınlık oranı %27.3 tür. Alternaria alternata, çileklerde siyah yaprak yanıklık hastalığına neden olmaktadır. Etmenin belirtileri; küçük, düzensiz, siyah kahverengi karışımı lekeler birkaç cm ye genişleyebilen lekeler şeklinde gözlenmiştir. Lekeler genellikle ve tipik olarak birbiri içine geçmiş konsantrik halkalar şeklinde görülmüştür. Lekelerin etrafındaki yaprak dokuları sarıya dönmüş ve leke fazla olunca tüm yaprak sararmış gibi görünmüştür (Şekil 4.14.a). Alternaria tenuissima etmeninin konidileri zincir şeklinde oluşmuştur (Şekil 4.14.b). Hastalık etmeni fungus PDA besi ortamında koyu renkli konsantrik bir gelişme göstermiştir (Şekil 4.14.c). Çilek yapraklarından izole edilen Alternaria alternata nın yaprak testi sonunda tipik Alternaria lekelerini oluşturduğu görülmüştür (Şekil 4.14.d). 35

46 a b c d Şekil 4.14 Çileklerde Alternaria spp. ye ait ait bazı görüntüler a. A. alternata nın yapraktaki lekeleri, b. A. tenuissima yeni oluşmaya başlamış konidilerinn stereomikroskoptan görünüşü, c. PDA daki gelişimi, d. A. alternata nın patojenite yapıldıktan sonra yaprakta oluşturduğu lezyonlar 36

47 4.3.5 Macrophomina kök çürüklüğü (Macrophomina phaseoli) Macrophomina kök çürüklüğü, çilek bitkisinin köklerinden izole edilmiştir. Düzce ilinde bu hastalık üçüncü dönem surveyinde toplam 7 da lık alanda bulunmuş olup yaygınlık oranı %31.8 dir. Çok yaygın olmamakla birlikte Düzce ilinde bu hastalığa 6 tarlada rastlanılmıştır. Hastalık ilerledikçe bitkiler canlılığını kaybetmiş ve kuru bir hal almıştır (Şekil 4.15.a). Macrophomina phaseoli kökte kırmızımsı kahverengi çürüklük yapmıştır (Şekil 4.15.b, c, d.). Etmen 22 C, günlük değişken (12 sa. ışık, 12 sa. karanlık) florasan ışık altında inkubasyona alındığında 4-5 gün sonra kültürde koyu renkli gelişmiştir (Şekil 4.15.e, f). Etmen PDA besi yerinde birçok, koyu, şekilsiz skleroti üretmiştir. On günlük kültürlerde, sklerotilerin uzunluğu µm, genişliği µm boyutlarına ulaşmıştır (Ortalama µm) (Şekil 4.15.g, h). Enfekteli köklerden izole edilen Macrophomina phaseoli nin yaprak testi sonunda başlangıçta küçük alanlı lekeler zamanla hızlı bir şekilde tüm yaprağı kaplamış ve sklerotial oluşumlar gözlenmiştir (Şekil 4.15.i, j). 37

48 a b c d e f g h i j Şekil 4.15 Ç Çileklerde Maacrophomina phaseolina ye p e ait bazı görüüntüler a Arazide neden a. n olduğu kurumalar, b,, c, d. Kökte yaptığı y kırmızıımsı kahveren ngi çürüklük, e f. PDA da ki görüntüüsü, g. Sklerrotilerinin 400 lık objektiftteki görüntüssü, h. 10 lukk e, o objektifteki g görüntüsü, i. Patojenitenin P 7. gün sonunnda oluşturduğğu lezyonlar, j. 21. gününn s sonunda yapraakta oluşan skklerotiler 38 3

49 4.3.6 Rhizoctania kök çürüklüğü (Rhizoctonia sp.) Bu hastalık çileğin yaprak, sap, kök ve kök boğazı aksamlarında bulunmuştur (Şekil 4.16.a). Ayrıca arazideki hastalıklı çilek köklerinin bulunduğu yerden alınan toprak örneğinin tuzak çalışması yapılarak da bu etmen saptanmıştır. Etmen ikinci dönem surveyinde toplam 4 da lık alanda bulunarak, yaygınlık oranı %28.6, üçüncü dönemde ise 8 da lık alanda bulunarak yaygınlık oranı %36.4 dür. Hastalıklı bitkilerden yapılan izolasyonlar sonucunda fungus, PDA ortamında turuncu renkli gelişmiştir (Şekil 4.16.b). Hastalıklı bitki sap ve köklerinden izole edilen Rhizoctonia spp. nin yaprak testi sonunda pozitif sonuç vermiştir (Şekil 4.16.c, d). 39

50 a b c d Şekil 4.16 Çileklerde Ç Rhizzoctonia sp. yye ait bazı görrüntüler a Enfekteli bitkinin arazideeki görüntüsü a. ü, b. PDA da gelişimi, g c. Paatojenitenin 7.. gün sonundaa oluşturduğu lezzyonlar, d. 21. gün sonundaa oluşturduğu lezyonlar 40 4

51 4.3.7 Phytophthora kök çürüklüğü (Phytophthora sp.) Bu etmen toprak kaynaklı fungusların tespiti için yapılan elma tuzağı yönteminde saptanmıştır. Üçüncü survey döneminde toplam 1 da lık alanda bulunmuştur. Yaygınlık oranı %4.5 tir. Alınan toprak örneklerinden izole edilen fungusun oluşturduğu hastalığın etmeni moleküler tanıları henüz bitmediği için Phytophthora sp. olarak tespit edilmiştir. Etmenin morfolojik özelliklerine göre; sporangiumları papillasız, eliptik, ovoid veya armut şeklindedir (Şekil 4.17.a, b). Phytophthora sp. nin gelişen tipik kolonilerden uca yakın kısımlarından 5 mm ebatlarında alınan parçalar steril küçük petri kutularında toprak solusyonu içinde sporulasyon oluşumu için bırakılmış ve 24 28±2 C de, 12 saat ışıklı 12 saat karanlık dönemleri olan inkubasyon odasında sporangium oluşumunu gözlemek için tutulmuşlardır (Şekil 4.17.c). Her bir sporangiumda adet iki kamçılı zoosporlar bulunduğu gözlenmiştir. 48 adet sporangiumun mikroskobun 40 lık objektifinde sayımı sonucu boyutları, 50x32.5 µm-17.5x12.5 µm arasındadır. Ortalama boyutlar 33.75±2.84 x 22.5±2.23 µm dir. Toprak kaynaklı fungusları tespit etmek için yapılmış olan elma tuzağı yönteminde golden çeşidi elmada hızlı çürümelerden (Şekil 4.17.d) izole edilmiştir. Etmen kültürde şeffaf-beyaz bir görüntüye sahiptir (Şekil 4.17.e). Hastalıklı bitki, kök ve toprak örneklerinden izole edilen Phytophthora sp. nin yaprak testi sonunda pozitif sonuç vermiştir (Şekil 4.17.f). 41

52 a b c d e f Şekil 4.17 Çileklerde Ç Phyytophthora sp. ye ait değişik k görüntüler a..sporangiumuun 40 lık objeektifteki görü üntüsü, b. 10 luk objektifteeki görüntüsü ü, c. Steril vee non- steril toprrak solüsyonuuna alınan agaar kesitleri, d. d Etmenin izoole edildiği ellma tuzağı, e.. E Etmenin HS dde gelişimi, f.. Etmen ile enfekteli e çilekk yaprağında 7. günün son nunda oluşann leezyonlar 42 4

53 4.3.8 Hainesia yaprak lekesi (Hainesia lythri) Bu hastalık etmeni sadece 2 tarlada saptanmıştır. Hastalık etmeni kenarları koyu, ortaları açık renkli lekelerden izole edilmiştir. Fungus kültürde bolca sporulasyon yapmış ve açık kahverengi, konsantrik halkalar şeklinde bir gelişme göstermiştir (Şekil 4.18.a). Fungus hem kültürlerde hem de lekelerin etrafında nemli hücrede piknidyumlar oluşturmuş, piknidyumların uçlarında ise yığınlar şeklinde spor kümeleri görülmüştür (Şekil 4.18.b, c, d). Bu yapılarda fungusun tek hücreli, çok küçük genelde böbrek şeklinde konidileri oluşmuştur (Şekil 4.18.e, f). Çileklerde fazla yaygın olmayan bu hastalık sadece Hindistan da yaprak lekesi olarak bahsedilmiştir Bu hastalık Düzce de survey yapılan alanların iki tanesinde bulunmuştur. Etmenin yapraklarda yapılan patojenitesinde, inokülasyondan bir hafta sonra 2 yaprağın birinin bir yaprakçığında, diğerinin 2 yaprakçığında sırasıyla 7x9, 8x13 ve 9x12 mm çapta lekeler oluşmuştur (Şekil 4.18.g, h). 43

54 a b c d e f g h Şekil 4.18 Çileklerde Ç Haiinesia lythri nin n neden oldu uğu hastalığa ait görüntülerr a. PDA ortam mında etmeninn gelişimi, b, c, d. Piknidyyumların uçlarrında oluşan yığınlarr şeeklinde spor kümeleri, k e, f. f Tek hücrelii, böbrek şekklinde konidileer, g, h. Patojjenite sonucuu yapraklarda oluuşan lezyonlarr 44 4

55 4.3.9 Phomopsis yaprak yanıklığı (Phomopsis sp.) Phomopsis yaprak yanıklığı Düzce ilinde üçüncü dönemde yapılan surveyde 1 da lık alanda bulunmuştur. Yaygınlık oranı %4.5 tir. Yapraklarda özellikle V şeklindekii lezyonlar tipiktir (Şekil 4.19.a). Bazı yapraklarda lekeler tüm yaprağı sarmış ve kurutmuştur. Bazı lekeler Mycosphaerella yaprak lekesine benzer şekilde küçük lekeler halinde görülmüştür (Şekil 4.19.b). Etmen yapraklardaki lezyonlardan preparat yapılıpp mikroskop altında incelendiğinde oluşturduğu alfa ve beta konidilerinin morfolojik olarak incelenmesiylee teşhis edilmiştir. Bu etmen kültürde geliştirilememiş ve bu nedenle patojenitesi de yapılamamıştır. a b Şekil 4.19 Çileklerde Phomopsis yaprak yanıklığına ait bazı belirtiler a, b. Mycosphaerella yaprak lekesi benzeri lekeler ve V şeklinde tipik lezyonlar. 45

56 4.10 Phoma yaprak sapı nekrozu (Phomaa sp.) Phoma yaprak sapı nekrozu sadece 2 tarlada saptanmıştır. Hastalık yaprak saplarındaa uzunumsuu nekrozlar şeklinde gelişmiş bazen bu nekrozlarda kırılmalar görülmüştür. Bu lekeler Botrytis cinerae nın neden olduğuu lekelerden daha küçük görülmüştür. Bu etmenin gerek SA da gerekse nemli hücrede piknidyumları bolca görülmüştür. Bu yapılarda fungusun tek hücreli konidileri oluşmuştur. Etmen kültürlerde koyu renkli konsantrikk halkalar şeklinde gelişmiş ancak bu etmenin kültürlerinde kontaminasyonn olduğu için patojenitesi yapılamamıştır (Şekil 4.20.a,b) ). a b Şekil 4.20 Çileklerde Phoma sp. ye ait bazı belirtiler a. Yaprak sapında oluşturduğu lezyonlar, b. Mikroskopta görülen spor akıntısı 46