ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Didem YİĞİTOĞLU KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA FARKLI BİTKİ SIKLIKLARININ KIŞLIK VE YAZLIK EKİLEN BAZI NOHUT ÇEŞİTLERİNDE (Cicer arietinum L.) VERİM VE VERİM İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERE ETKİSİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA FARKLI BİTKİ SIKLIKLARININ KIŞLIK VE YAZLIK EKİLEN BAZI NOHUT ÇEŞİTLERİNDE (Cicer arietinum L.) VERİM VE VERİM İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERE ETKİSİ Didem YİĞİTOĞLU DOKTORA TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu Tez.../.../2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/ Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza. İmza.. İmza. Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza. Prof Dr. Veyis TANSI ÜYE İmza.. Yrd. Doç. Dr. B. Tuba BİÇER ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma, Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2004D18 Not : Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA FARKLI BİTKİ SIKLIKLARININ KIŞLIK VE YAZLIK EKİLEN BAZI NOHUT ÇEŞİTLERİNDE (Cicer arietinum L.) VERİM VE VERİM İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERE ETKİSİ Didem YİĞİTOĞLU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. A.Emin ANLARSAL Yıl : 2006, Sayfa: 163 Jüri : Prof. Dr. A.Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof. Dr. Veyis TANSI Yrd. Doç. Dr. B. Tuba BİÇER Bu araştırma, Kahramanmaraş bölgesinde nohutta (Cicer arietinum L.), en uygun ekim zamanı, çeşit ve ekim sıklığını saptamak amacıyla, Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında ve yıllarında erken ilkbahar ve erken kış ekimleri halinde bölünmüş parseller deneme desenine göre, dört tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Araştırmada, iki ekim zamanı (Erken Kış ve Erken İlkbahar) ve sıklığının (15, 25, 35 ve 45 bitki/m 2 ) dört nohut çeşidinde (İzmir-92, Menemen-92, Akçin-91 ve Diyar-95) verim ve verimle ilgili özelliklere etkisi incelenmiştir. Araştırma sonucunda her iki yılda ele alınan farklı ekim zamanı ve sıklıkların tane verimi üzerine istatistiksel olarak önemli etkide bulunduğu saptanmıştır. Ele alınan çeşitlerde tane verimi değerleri yılında erken kış ekimlerinde kg/da, erken ilkbahar ekimlerinde kg/da; yılında erken kış ekimlerinde kg/da, erken ilkbahar ekimlerinde kg/da; iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise erken kış ekimlerinde kg/da, erken ilkbahar ekimlerinde kg/da arasında değişmiştir. İki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, en yüksek tane verimi Menemen-92 ve Diyar-95 çeşitlerinden ve m 2 de 45 bitki ekim sıklığından elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Nohut (Cicer arietinum L.), çeşit, ekim zamanı, ekim sıklığı, verim I

4 ABSTRACT PhD THESIS RESEARCH ON THE EFFECT OF DIFFERENT SOWING DENSITIES ON THE YIELD AND YIELD COMPONENTS OF SOME CHICKPEA (Cicer arietinum L.) CULTIVARS THAT SOWN IN WINTER AND SPRING IN KAHRAMANMARAŞ REGION Didem YİĞİTOĞLU DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor: Prof.Dr. A.Emin ANLARSAL Year : 2006, Pages : 163 Jury : Prof. Dr. A.Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof. Dr. Veyis TANSI Yrd. Doç. Dr. B Tuba BİÇER This study was carried out to aim to determine the most suitable sowing time, cultivar and density in chickpea (Cicer arietinum L.) at the Kahramanmaraş Agricultural Research Institute Research Land, and years, as early winter and early spring sown, according to the split plot experiment design with four replications. In the study, the affects of two different sowing times (Early Winter and Early Spring), and plant densities (15, 25, 35 and 45 plant per m 2 ) on the yield and yield components of four chickpea cultivars (İzmir-92, Menemen-92, Akçin-91 and Diyar-95) were investigated. As a result of this study, it was determined that different sowing times and densities had statistically important effect on the seed yield. The values of the seed yields of the varieties were changed between and kg/da in early winter sowing, and kg/da in early spring sowing in ; and kg/da in early winter sowing, and kg/da in early spring sowing in ; and as combined results of two years values were changed between kg/da in early winter sowing, kg/da in early spring sowing. The means of two years, the highest seed yields were obtained from Menemen-92 and Diyar-95 cultivars and 45 plant/m 2 plant density. Key Words: Chickpea (Cicer arietinum L.), cultivar, sowing time, plant rate, yield II

5 TEŞEKKÜR Araştırma konusunun seçiminden tezin tamamlanmasına kadar desteğini esirgemeyen, bilgi ve deneyimleri ile bana yardımcı olan değerli hocam Sayın Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL a, her zaman yardımlarını gördüğüm değerli hocalarım Sayın Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN ve Sayın Prof. Dr. Hasan GÜLCAN a, değerli hocam Sayın Prof. Dr. Aydın AKKAYA ya, değerli hocalarım Sayın Prof Dr. L. Sezen TANSI ve Sayın Prof Dr. Veyis TANSI ya, doktora çalışmalarım esnasında daima yanımda olan değerli arkadaşlarım Dr. Ali MUNGAN a, Ziraat Yüksek Mühendisi Bekir ÇİÇEK e, Su Ürünleri Mühendisi Orhan BÜLBÜL e, Dr. Merve SEZAL a, Ziraat Yüksek Mühendisi Ayşe KUŞÇU ya, Ziraat Mühendisi Avni ÇAKALLIOĞLU na, Ziraat Yüksek Mühendisi Bekir Bülent ARPACI ya, Ziraat Mühendisi Alaaddin ÖZDEMİR e, Araştırma Görevlisi Ziya DUMLUPINAR a, Araştırma Görevlisi Burhan KARA ya, ders dönemimde bilgisayar desteği sağlayan kardeşim Mustafa Oluş ÖZYEŞİLDAĞ a, Hayati YİĞİTOĞLU ve Yiğitoğlu matbaası çalışanlarına, Kahramanmaraş Tarım İl Müdürlüğü Ç.E.Y. Şube Müdürü Sayın Halim UZMAN a, çalışma esnasında her türlü desteği sağlayan Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü çalışanlarına, projeyi destekleyen Çukurova Üniversitesi Araştırma Fonuna, anneme ve eşim Halis YİĞİTOĞLU na teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ. I ABSTRACT. II TEŞEKKÜR III ÇİZELGELER DİZİNİ...VI ŞEKİLLER DİZİNİ....X 1. GİRİŞ 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 4 3. MATERYAL VE METOT Materyal Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Toprak Özellikleri Metot Deneme Metodu İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR VE TARTIŞMA Çıkış Süresi Metrekaredeki Bitki Sayısı Bitki Boyu İlk Bakla Yüksekliği Ana Dal Sayısı Çiçeklenme Süresi Bakla Sayısı Tane Sayısı Tane Ağırlığı Tane Verimi Tane Ağırlığı Olgunlaşma Süresi 134 IV

7 4.13. Hasat İndeksi Soğuk Zararı Gözlemleri Antraknoz (Ascochyta rabiei (Pass.) Labr.) Gözlemleri SONUÇLAR VE ÖNERİLER..147 KAYNAKLAR.151 ÖZGEÇMİŞ..163 V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Araştırmanın Yürütüldüğü 2003,2004 ve 2005 Yılları ve Uzun Yıllara İlişkin Bazı İklim Değerleri...37 Çizelge 4.1. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Çıkış Süresine (gün) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 46 Çizelge 4.2. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Çıkış süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar...47 Çizelge 4.3. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Çıkış Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..51 Çizelge 4.4. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Metrekaredeki Bitki Sayısına (adet) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.53 Çizelge 4.5. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Metrekaredeki Bitki Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar...54 Çizelge 4.6. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Metrekaredeki Bitki Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar 57 Çizelge 4.7. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Bitki Boyuna (cm) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 59 Çizelge 4.8. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..60 Çizelge 4.9. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar...62 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan İlk Bakla Yüksekliğine (cm) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 63 VI

9 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan İlk Bakla Yüksekliğine (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar 64 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan İlk Bakla Yüksekliğine (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..68 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Ana Dal sayısına (adet/bitki) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...70 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Ana Dal sayısına (adet/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.71 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Ana Dal sayısına (adet/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Çiçeklenme Süresine (gün) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 80 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Çiçeklenme Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar 81 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Çiçeklenme Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...89 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar...90 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar 93 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Tane Sayısına (adet/bitki) İlişkin Varyans VII

10 Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Tane Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..101 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Tane Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.104 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Tane Ağırlığına (g/bitki) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları..109 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Tane Ağırlığına (g/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..110 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Tane Ağırlığına (g/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Tane Verimine (kg/da) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları..116 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.117 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar 121 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan 100 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları..126 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan 100 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.127 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan 100 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.130 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum VIII

11 L.) Çeşitlerinde Saptanan Olgunlaşma Süresine (gün) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları..135 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Olgunlaşma Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..136 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Olgunlaşma Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Hasat indeksine (%) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları..142 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Hasat indeksine (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..143 Çizelge Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Saptanan Hasat indeksine (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar 145 IX

12 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Denemede Kullanılan Menemen-92 Çeşidinin Erken İlkbahar Ekimine İlişkin Bir Görünüm 35 Şekil 3.2. Denemede Kullanılan Diyar-95 Çeşidinin Erken İlkbahar Ekimine İlişkin Bir Görünüm 36 Şekil 3.3. Erken İlkbahar Ekiminde Çıkışlara İlişkin Deneme Görünümü..39 Şekil 3.4. Erken Kış ve Erken İlkbahar Ekimlerine İlişkin Olgunlaşma Görünümü 40 Şekil 4.1. Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Farklı Ekim Zamanlarında Elde Edilen Çıkış Süresi (gün) 49 Şekil 4.2. Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Farklı Çeşitlerde Elde Edilen Çıkış Süresi...49 Şekil 4.3. Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Çıkış Süresine (gün) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu...50 Şekil 4.4. İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Metrekaredeki Bitki Sayısına İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu Şekil 4.5. Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Farklı Ekim Zamanlarında Elde Edilen İlk Bakla Yüksekliği (cm) Şekil 4.6. Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda İlk Bakla Yüksekliğine (cm) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu..67 Şekil Yılında ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda İlk Bakla Yüksekliğine (cm) İlişkin Ekim Zamanı x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu..68 Şekil 4.8. Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Farklı Ekim Zamanlarında Elde Edilen Ana Dal Sayısı (adet/bitki) 72 Şekil 4.9. Birleşik Ortalamalarda Ana Dal sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu...74 Şekil Yılında ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Ana Dal sayısına (adet/bitki) İlişkin Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu...76 Şekil Birleşik Ortalamalarda Ana Dal sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu.78 X

13 Şekil Her İki Yıl ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda farklı Ekim Zamanlarında Elde Edilen Çiçeklenme Süresi (gün)...83 Şekil Her İki Yıl ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Farklı çeşitlerde Elde Edilen Çiçeklenme Süresi (gün)...83 Şekil Her İki Yıl ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Çiçeklenme Süresine (gün) İlişkin Ekim zamanı x Çeşit İnteraksiyonu..84 Şekil Her İki Yıl ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda farklı Ekim Sıklıklarında Elde Edilen Çiçeklenme Süresi..85 Şekil Yılında Çiçeklenme Süresine (gün) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu..87 Şekil Her İki Yılda ve İki Yılıklı Birleştirilmiş Ortalamalarda Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu...92 Şekil Yılında ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu.94 Şekil İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu...94 Şekil Yılında Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu...96 Şekil Yılında Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu...97 Şekil İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Bakla Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu.98 Şekil Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Tane Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu 103 Şekil Yılında Tane Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu. 106 Şekil İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Tane Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu.107 Şekil Her İki Yılda ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Tane Ağırlığına (g/bitki) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu.113 Şekil Yılında Farklı Tane Ağırlığına (g/bitki) İlişkin Çeşit x Ekim XI

14 Sıklığı İnteraksiyonu Şekil Yılında ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu Şekil Yılında ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ekim Zamanı x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu Şekil Yılında ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Tane Verimine (kg/da) İlişkin Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu. 122 Şekil İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu Şekil İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda 100 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu Şekil Yılında ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda 100 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ekim Zamanı x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu.131 Şekil Yılında 100 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu.132 Şekil İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda 100 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu Şekil Her İki Yıl ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Farklı Ekim Zamanlarında Elde Edilen Olgunlaşma Süresi (gün) 138 Şekil Her İki Yıl ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Farklı Çeşitlerde Elde Edilen Olgunlaşma Süresi (gün) 139 Şekil Her İki Yıl ve İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalamalarda Olgunlaşma Süresine (gün) İlişkin Ekim Zamanı x Çeşit İnteraksiyonu 139 XII

15 1. GİRİŞ Didem YİĞİTOĞLU 1. GİRİŞ Gen merkezinin Güneydoğu Anadolu olduğu bildirilen nohut (Cicer arietinum L.), Leguminosae familyasından tek yıllık bir bitkidir (Auckland ve Measen, 1980). Nohut kuru tane olarak yemeklerde kullanılan, kaynatılarak çerez yapılan veya şekerlemecilerde leblebi yapılarak tüketilen, süt olum döneminde firik olarak yenilebilen bir baklagil bitkisidir. Nohudun diğer baklagillere olan üstünlüğü yaygın kullanımıyla da sınırlı değildir. Aynı zamanda içerdiği yüksek orandaki protein, nohudu düşük gelir kaynağına sahip olanlar veya hayvansal gıda tüketmeme yolunu seçenler için protein ihtiyaçlarını karşılayacak bir kaynak olarak da çok önemlidir. Taneleri oldukça yüksek düzeyde protein içeren nohut, özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde önemli bir gıda maddesidir. Nohut tanelerinde %16,4-31,2 protein, %38,1-73,3 karbonhidrat, %1,5-6,8 yağ, %1,6-9,0 selüloz bulunmaktadır. Nohut yemeklik tane baklagiller içinde yağ oranı bakımından en zengin olanıdır. Proteini özellikle isoleucine, leucine ve lysine gibi insan beslenmesinde büyük önemi olan amino asitlerce zengin; ancak tryptophan, methionine ve cystine yönünden fakirdir (Şehirali, 1988). Tüm baklagil tohumları kalsiyum, fosfor, magnezyum ve potasyum bakımından zengindir. Nohut soya hariç diğer önemli yemeklik tane baklagillerden daha fazla kalsiyum ve demir içerir. Nohudun, Rhizobium ciceri bakterisi ile azot bağlayan derin ve yayılıcı kökleri, hiç durmadan yaşlanan dünyamızın toprakları için ıslah kaynağıdır. Günümüzde üstün özelliklere sahip yüksek verim beklentisi ile yetiştirilen çeşitli bitkilerin, toprak yorgunluğundan kaynaklanan verim kayıplarının, vejetasyonu süresince toprağa 5-8 kg/da saf azot bırakan nohutla (Engin, 1980) münavebeli ekilmesiyle kazanacağı fayda göz ardı edilemez. Sulamasız tarım alanlarına uyum sağlaması, makineli hasada uygun çeşitlerin ıslah edilmesi, taşıma ve depolamasının kolaylığı, ucuz ve kaliteli bir besin kaynağı olması ve kendinden sonra yetiştirilen bitkilere olan faydası nohudu günümüzde en önemli bitkilerden biri haline getirmiştir. Sanayileşme ile tarım topraklarının başka amaçlı kullanılması devam ettikçe geleceğin vazgeçilmez bitkisi olmaya da devam edecektir. 1

16 1. GİRİŞ Didem YİĞİTOĞLU Nohut, kumlu-killi veya killi, nötr den alkaliye kadar değişen (PH 6-9) toprakları tercih eder. Kumlu ve asit fazlalığı olan topraklar nohut yetiştirmek için uygun değildir. Taşlı, zayıf drenajlı topraklarda yetiştirilmemelidir ve fazla toprak suyuna toleransı zayıftır. Optimum gelişme sıcaklığı 20 o C dir. Yüksek sıcaklığa karşı toleransı bezelye ve baklaya göre daha yüksektir. Soğuk ve nemli çevre koşulları yapraklara etki eden enfeksiyonları mümkün hale getirir. Dona karşı toleranslıdır. Yetiştiricilikte Desi tip için ortalama 375 mm, Kabuli tip için ise 450 mm yıllık yağışa ihtiyaç duyulmaktadır (Horsham, 1994). Dünya nohut ekiliş alanı 1961 yılında 12.8 milyon hektarla en yüksek olmuş, daha sonra yetiştirilmeleri avantajlı bulunan diğer tarla bitkileri ekilişlerinin artmasıyla nohut ekim alanları giderek azalmıştır yılında dünya nohut ekiliş alanları ha, üretimi ton, verimi ise 818 kg/ha dır (Anon., 2005a). Ülkemizde 1960 yılında 86 bin ha olan nohut ekim alanları 1980 yılında dış isteklerin artışıyla genişleme göstermiştir (272.9 bin ha) yılında Türkiye nohut ekiliş alanları, ha olan yemeklik tane baklagil alanlarının % 50.1 ini oluşturmaktadır ( ha). Üretimi ise yemeklik tane baklagiller içindeki % 41.9 payla tondur (Anon., 2003a). Kahramanmaraş İlinde yemeklik tane baklagiller ha ile toplam tarla bitkileri ekim alanı içinde % 10 paya sahiptir. Nohudun ise ha ekiliş ile yemeklik tane baklagiller içindeki payı % 54.5 dir. İlin nohut üretimi ton, verimi ise kg/da dır (Anon., 2005b). Kahramanmaraş İlimizde elde edilen verim Dünya ve Türkiye ortalamasına göre yüksektir. Bitkilerde verim kompleks bir yapıya sahip olup, genetik yapı, kültürel uygulamalar ve çevre faktörleri tarafından büyük ölçüde etkilenmektedir. Islah edilmiş, yüksek verim potansiyeline sahip çeşitlerin, genetik bünyelerinde sahip oldukları bu potansiyelin ortaya çıkabilmesi için, onların mümkün olduğunca ideal koşullarda yetiştirilmesi ve en doğru yetiştirme tekniklerinin uygulanması gerekmektedir. Bitki yetiştirmede ekim sıklığı ve ekim zamanı en önemli kültürel uygulamalardan olup; her çeşide ve her yöreye uygun ekim sıklığı ve zamanının belirlenmesi verim yönünden büyük önem taşımaktadır. Nitekim nohut, bölgelere 2

17 1. GİRİŞ Didem YİĞİTOĞLU göre çok farklı yağış, sıcaklık, toprak verimliliği ve uzun gün koşullarında yetiştirilebilen bir bitkidir. Kahramanmaraş ovasında nohut, yaygın olarak ilkbaharda ekilmekle birlikte, soğuğa dayanıklı çeşitlerin kışlık ekimleri de görülebilmektedir. İklim koşullarının uygun olması nedeniyle yetiştiriciler, ekim zamanının belirlenmesinde oldukça rahat davranmakta ve bu konuya gereken önemi vermemektedir. Bu kadar geniş bir döneme yayılan ekim zamanı uygulamalarının ve çeşitli ekim zamanları için kullanılması gereken bitki sıklıklarının verimi ne ölçüde etkilediği konusunda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bu nedenle, nohudun kış ve ilkbahar ekimlerinde bitki sıklıklarının verimi ne ölçüde etkilediğinin ortaya konulması önem göstermektedir. Bu araştırmada yörede daha önceki denemelerde ümitli görülen dört nohut çeşidi Aralık ayı başları ve Şubat ayı ortalarında m 2 de 15, 25, 35 ve 45 bitki olmak üzere ekilmiş ve yöre için en uygun çeşit, ekim sıklığı ve ekim zamanının belirlenmesine çalışılmıştır. 3

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Dünyada ve Ülkemizde yörelere göre nohut için en uygun ekim zamanı ve ekim sıklığını belirlemek üzere çok sayıda araştırma yapılmıştır. Yapılan bu araştırmalardan bazıları kronolojik bir sıra izlenerek aşağıda özetlenmiştir. Van Der Maesen (1972), ekoloji ve kültürel çalışmalar üzerine yazdığı bildirisinde, nohut üretiminde ekim zamanının çok önemli olduğunu ve erken ekimin tercih edilmesi gerektiğini, nohudun bir uzun gün bitkisi olduğunu, ışık miktarı ve hava neminin nohudun çiçeklenme ve bakla bağlaması üzerine etkili olduğunu, çiçeklenmenin yüksek oransal nemde geciktiğini, çiçeklenme ve bakla bağlama döneminde ışık yoğunluğunun % 25 oranında azalmasının bitkide bakla sayısını %25-56 arasında azalttığını, çeşitlere göre optimum sıcaklığın vejetatif gelişim için C ile C (gece-gündüz) arasında, çiçeklenme için C ile C (gecegündüz) arasında değiştiğini bildirmiştir. Siddique ve ark. (1984), Avustralya da ekim sıklığının nohut (Cicer arietinum L.) gelişimi, hasat indeksi ve dal yapısına etkisini değerlendirdikleri çalışmada, m 2 de 23, 33 ve 50 bitki sıklıklarını kullanmışlar ve tane veriminin tüm ekim sıklıkları için benzer olduğu, ancak en yüksek tane veriminin en yüksek ekim sıklığından elde edildiği, ekim sıklığındaki artış ile birlikte biyolojik verimin arttığı, hasat indeksinin ise azaldığı, yüksek ekim sıklığında her biri benzer kuru madde içeren bir ana gövde ve üç ana dalın oluştuğu, fakat kuru madde oranının gövdeden en son oluşan dala kadar gittikçe azaldığı, düşük ekim sıklığında, hasat indeksinin, farklı dallar arasında genellikle daha düşük ve daha üniform olduğu sonucuna varılmıştır. Akdağ (1985), Tokat yöresinde ekim sıklığının nohudun verim ve verim unsurları üzerine etkilerini araştırdığı çalışmasında, ILC 482, Yerli İspanyol ve Yerli Sıra çeşitlerini 40 cm sabit sıra arası mesafe ve 10, 15 ve 20 cm sıra üzeri mesafesi kullanarak ekmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, bitkide bakla sayısı ve bitkide tane sayısı açısından çeşitler ve ekim sıklıkları arasındaki fark önemli olmuş ve ekim sıklığındaki artışla birlikte azalmış; 100 tane ağırlığı açısından çeşitler arasındaki farklar önemli olmuş, bitki başına tane veriminin ekim sıklığı arttıkça azalmış 4

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU olmasına rağmen m 2 deki bitki sayısının artması bu açığı kapatmış ve parsel verimleri bitki sıklığına bağlı olarak artmış, en yüksek tane verimi 10 cm sıra üzeri mesafesi ile elde edilmiştir. Islam ve Solh (1987), Lübnan'da, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde nohudun gelişme ve verim performansını belirlemek amacıyla 4 nohut çeşidi ile yaptıkları araştırmada, tane verimi ve biyolojik verimde önemli farklılıkların olmadığını, buna karşın hasat indeksi bakımından hem çeşitler hem de yetişme dönemleri arasında önemli farklılıkların oluştuğunu saptamışlardır. Aynı araştırıcılar, ilkbahar ekimlerinde uygulanan yeterli sulamadan sonra bile iyi verim alınamadığını ve bu nedenle yüksek verim açısından nohudun kışlık sezonda yetiştirilmesinin daha uygun olacağını belirtmişlerdir. Muehlbauer ve Singh (1987), nohudun genetik özelliklerini inceledikleri çalışmalarında tane sayısı az olan çeşitlerin daha iri tane oluşturabileceğini bildirmişlerdir. Anonymous (1989), Diyarbakır koşullarında ekim sıklığının nohudun verimine etkisini belirlemek amacıyla yapılan bir araştırmada, orta büyüklükte tane iriliğine sahip (100 tane ağırlığı 29 g) ILC 482 çeşidi kullanılmış, optimum ekim sıklığının 15 x 12 cm ve 15 x 15 cm olduğu sonucuna varılmıştır. Beech ve Leach (1989), Avustralya da, ekim sıklığı ve sıra arası mesafenin nohudun verimine etkisini araştırdıkları çalışmada, tane veriminin 18.0 ve 71.0 cm sıra arası mesafede, kurak veya yağışlı yılda çok etkilendiği, kurak yılda tane veriminin bitki sıklığı ile önemli oranda arttığı, yağışlı yılda daha yüksek değere ulaştığı fakat ekim sıklığı yönünden farkın istatistiksel açıdan önemsiz olduğu, yüksek tane verimi için m 2 de en az 40 adet bitkinin olması gerektiği ve sıra arası mesafenin bitkinin gelişmesine yardım edecek şekilde olması gerektiği sonuçlarına varmışlardır. Engin (1989), Çukurova koşullarına uygun yüksek verimli antraknoza dayanıklı kışlık nohut (Cicer arietinum L.) çeşitlerinin belirlenmesi amacıyla yürüttüğü araştırmasında, erken ilkbahar yerine kış başlarında ekildiğinde nohuttan daha yüksek verim alındığını, fakat kışın şiddetli soğuklar nedeniyle bitkilerde ölümler görüldüğünü, bu nedenle soğuğa dayanıklı çeşitlerin kullanılması 5

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU durumunda ortalama kg/da tane verimi alınabileceğini bildirmiştir. Orhan ve Özkan (1989a), Diyarbakır koşullarında ilkbahar mevsimi başlarında, 3 yıl süre ile, ekim sıklığının Güney Sarısı 482 (ILC-482) çeşidinin verimine etkisini inceledikleri araştırmalarında, 5 sıra arası (15, 25, 35, 45, 55cm) ve 5 sıra üzeri (3, 6, 9, 12, 15) mesafe kullanılmış ve en yüksek tane veriminin 15 cm sıra arası x 12 cm sıra üzeri mesafe ekim sıklığından sağlandığı sonucuna varılmıştır. Orhan ve Özkan (1989b), Diyarbakır koşullarında 3 yıl süre ile nohut çeşitlerinin farklı ekim tarihlerine göre performanslarını değerlendirdikleri araştırmalarında, Diyarbakır çevresinde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinin benzer iklim koşullarına sahip diğer alanlarında antraknoza dayanıklı nohut çeşitlerinin ekimlerinin en geç Şubat ayı sonlarında veya Mart ayı başlarında olmak üzere mümkün olduğunca erken yapılması gerektiği, geleneksel nisan ayı ekimleri ile karşılaştırıldığında erken ekimin çiftçi için çok daha karlı olduğu sonucuna varılmıştır. Kamel (1990), İspanya da 6 yıl boyunca kışlık nohut çeşitlerini belirlemek amacıyla yürüttüğü seleksiyon çalışmasında, kışlık (10 ve 30 Kasım) ekimlerin (2.0 t/ha) yazlık ekimlere göre (0.6 t/ha) ortalama %210 oransal kar sağladığını, 25 gün ile 45 gün arasında değişen erkencilik düzenlemelerinin ekim zamanına ve çeşit özelliğine bağlı olarak değiştiğini, bunun yanında genetik potansiyelin çevre koşullarından önemli derecede etkilendiğini bildirmiştir. Kidambi ve ark. (1990), Amerika Birleşik Devletlerinde (Portland) nohudun tarımsal özelliklerinin istatistik açıdan değerlendirilmesi amacıyla 3 çaprazlanmış nohut hattında yaptıkları araştırmada, ikincil dal sayısı, çiçeklenme gün sayısı ve olgunlaşma özellikleri arasında digenik interaksiyon saptamış, bitki başına tane verimi ve verim özellikleri arasında interaksiyon ve/veya linkage önemli olmuştur. Ayrıca heterosis ve ıslah depresyonu gözlemlenmiştir. Bitki başına tane verimi ile bitkide bakla sayısı, baklada tane sayısı, 100 tane ağırlığı ve yaprak alanı arasında pozitif korelasyon saptanmıştır. Orhan ve Özkan (1990), Diyarbakır koşullarında bazı nohut çeşitlerinde uygun ekim zamanlarının belirlenmesi amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, antranoza dayanıklı olan nohut çeşitlerinin Aralık ayında ekilmesinin en uygun ve karlı ekim 6

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU zamanı olduğu sonucuna varmışlardır. Plancquaert ve ark. (1990), Fransa da çiftçilerin yüksek verim elde etmek için özel ürün düzenlemeleri geliştirmeleri gerektiğini belirtmişler; bu amaçla 2 nohut çeşidini (ILC-482 ve ILC-3279) farklı zaman (1. denemede normal-3 Mart ve geç-2 Nisan tarihlerinde, 2. denemede kışlık-4 Aralık ve yazlık-5 Mart tarihlerinde) ve farklı sıklıklar (30, 60, 90 bitki/m 2 ) kullanarak ekmişlerdir. Çalışmaların sonucunda, ekimin erken yapılması halinde nohudun potansiyel veriminin yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Ekimin erken yapılması, çeşidin dik büyümesi ve suyun yeterli olması halinde optimum bitki sıklığının arttığını, tane veriminin hasat zamanında m 2 deki tane sayısına ve tane ağırlığına bağlı olduğunu, ekim sıklığının her iki deneme için bitki yapısını etkilediğini, bitki başına bakla sayısının düşük ekim sıklığında yüksek bulunduğunu belirtmişlerdir. 2. denemede kışlık ekimle birlikte çiçeklenme zamanının gün daha erken olduğunu saptamışlar, 1.denemede mart ayı ekilişinin nisan ayı ekilişine göre 5-10 gün daha erken çiçeklenme sağladığını, bahar ekimlerinde hasat zamanının çok az etkilendiğini ancak 2. denemede kışlık ekimde hasat zamanının 8-10 gün daha erken ve denemenin yapıldığı bölge koşulları için en uygun ekim sıklığının bitki/m 2 olduğunu bildirmişlerdir. Pramanik ve ark. (1990), Bangladeş te, kış döneminde bitki sıklığının nohutta büyüme, verim ve verim unsurlarına etkisini saptamak için yürüttükleri araştırmada, m 2 ye 10 dan 50 adet bitkiye kadar değişen sıklıkta ekim yapmışlar, bitki boyu hariç tüm birincil ve ikincil verim unsurlarının bitki sıklığının artması ile azaldığını, tane verimi ve biyolojik verimin bitki sıklığı arttıkça artmasına rağmen m 2 'de 30, 40 ve 50 adet bitki sıklıkları arasındaki verim farklılığının önemsiz olduğunu saptamışlardır. Sonuç olarak, dekara yaklaşık 6 kg tohumluk kullanımı ile m 2 de 30 adet bitki sıklığının nohudun optimum yetiştirilmesi ve maksimum verim için uygun olduğunu bildirmişlerdir. Karasu (1991), Isparta ekolojik koşullarında, yıllarında, 4N-91/1-3 ve ILC 195 hatları ile 4 farklı sıra arası mesafesi (17, 34, 51 ve 68 cm) kullandığı çalışmasında, sıra arası mesafesi arttıkça bitkide bakla sayısı, 1000 tane ağırlığı ve bitkide tane veriminin arttığını ve bu artışların istatiki olarak önemli olduğunu, en yüksek tane veriminin (82.7 kg/da) 34 cm sıra arası mesafede elde edildiğini, 51cm 7

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU (67.9 kg/da), 17 cm (58.19 kg/da), 68 cm (57.9 kg/da) sıra arası mesafelerinden daha düşük verim elde edildiğini, 4N-91/1-3 hattının diğer hatta göre daha yüksek tane verimi ve bitkide tane verimi verdiğini ve sonuçta Isparta ekolojik koşullarında en uygun sıra arası mesafenin 34 cm olduğunu bildirmiştir. Özdemir ve ark. (1992), Çukurova koşullarında kışlık ekime uygun, iri taneli nohut çeşitlerinin tespiti amacıyla yürüttüğü çalışmasında, bitki boyunun cm, ilk bakla yüksekliğinin cm, 100 tane ağırlığının g ve tane veriminin kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Kapar (1993), Orta Karadeniz Geçit Bölgesinde nohut yetiştiriciliğinde geleneksel yetiştirme teknikleri ile çiftçiye tavsiye edilen yetiştirme paketini kıyaslayarak gerçekleştirdiği çalışmasının sonucunda, en yüksek verimin erken ekim zamanında, sıraya ekim metoduyla ve gübresiz parsellerden sağlandığını bildirmiştir. Mart (1993), Çukurova koşullarında bazı nohut (Cicer arietinum L.) çeşitlerinde ekim sıklığının verim ve verimle ilgili karakterlere etkisini araştırmıştır. Araştırmada FLIP 85-54C, FLIP ve ILC 48 çeşitleri 5, 10, 15 cm sıra üzeri mesafesi kullanılarak ekilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, bitki boyu açısından çeşitler arasındaki fark önemli, ekim sıklıkları arasındaki farklar önemsiz olmuş; ilk bakla yüksekliği açısından ekim sıklıkları arasındaki farklar önemli olmuş; ekim sıklıkları yan dallanmayı önemli ölçüde etkilemiş ve ekim sıklığındaki artışla birlikte yan dal sayısında azalma görülmüştür. Ortalama bitki ağırlığı açısından çeşitler ve ekim sıklıkları arasındaki farklar önemli olmuş ve ekim sıklığındaki azalmaya bağlı olarak bitki ağırlığı artış göstermiştir. Bitkide bakla, dolu bakla ve boş bakla sayıları açısından ekim sıklıkları arasındaki farklar önemli olmuş ve ekim sıklığı azaldıkça bu unsurlar için artış gözlenmiş, hasat indeksi açısından ise yalnız çeşitler arasındaki farklar önemli bulunmuştur. Siddique ve Pritchard (1993), Avustralya da buğday yetiştirilen alanlarda yapılan nohut üretimi ile ilgili olarak düzenledikleri tarım notunda, nohudun dik büyüyen, cm boylanan, bileşik yaprağa ve odunsu dallara sahip bir bitki olduğunu; desi ve kabuli adı altında iki gruba ayrıldığını bildirmişlerdir. Ayrıca yıllık yağış miktarı yüksek alanlarda yüksek verim sağlandığını belirtmişlerdir. Çiçeklenme zamanındaki yüksek sıcaklıklara bakla, bezelye ve fasulyeden daha 8

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU dayanıklı olduğunu, üretimi için optimum sıcaklığın gündüz o C, gece o C olduğunu, toprak sıcaklığının 15 o C olmasını tercih ettiğini ancak 5 o C ye kadar olan toprak sıcaklıklarına tolerans gösterdiğini, iyi drene olmuş nötrden alkaline kadar değişen toprak tiplerinde yetiştiğini ve su tutan tuzlu topraklara toleransının olmadığını belirtmişlerdir. Erken ekimle birlikte tanenin çimlenip gelişmesinin daha da iyileştiğini, ancak çıkışın yavaş olduğunu ve gün sürebildiğini; ekimdeki gecikmeyle çiçeklenme periyodunun kısaldığını ve bitki gelişimi ile tane veriminin azaldığını; nohut fertilizasyonu için çiçeklenme ve bakla oluşturma dönemlerinde 15 o C nin üzerinde sıcaklık isteği olduğunu, erken çiçeklenen bitkilerde ekimin çok erken yapılmasıyla çiçeklenme ve bakla oluşturma dönemlerindeki don zararı nedeniyle verim kaybının meydana geleceğini; geçci çeşitlerde ekimin çok geç yapılmasıyla çiçeklenme zamanındaki su stresi ve yüksek sıcaklıklar nedenleriyle tohum doldurmanın zayıf olacağını, desi tip çeşitler için geleneksel ekim sıklığının 45 bitki/m 2, kabuli tip için ise 30 bitki/m 2 olduğu bildirmişlerdir. Şakar ve Orhan (1993), Diyarbakır da kışlık olarak yetiştirilen ILC 482 nohut çeşidinde sıra arası mesafe ve bitki sıklığının tane verimine etkisini belirlemek amacıyla yılları arasında üç yıl süre ile yürüttükleri çalışmalarında, bitki sıklıklarının verimde önemli farklar sağladığı ve yüksek verim için 45 ve 60 bitki/m 2 bitki sıklığının en kazançlı bitki sıklıkları olduğu sonucuna varılmıştır. Anonymous (1994), Filistin de yapılan bir araştırmada Akdeniz Bölgesi koşullarında nohut ekiminin geleneksel olarak ilkbaharda, Mart ayından Nisan ayı sonuna kadar yapıldığı, son yıllarda yapılan araştırmalarla elde edilen çeşitler sayesinde ekimin kış aylarında yapılmaya başlandığı, kış aylarında yapılan ekimle tane veriminin iki katına çıktığı, bitki boyunda artış görüldüğü ve bitkilerin makineli hasada daha uygun olduğu, ancak kışlık ekimle Ascochyta blight hastalığının tüm ürüne zarar verecek kadar etkide bulunabildiği, soğuk zararının meydana geldiği ve kış yağışlarının bol olması sebebiyle yabancı ot zararının arttığı, uygun bitki sıklığının ise kg/da olduğu bildirilmiştir. Geletu ve ark. (1994), Etiyopya da, ve yıllarında iki nohut çeşidinin verim ve verimle ilgili özellikler üzerine ekim zamanı, ekim sıklığı ve ekim zamanı x ekim sıklığı interaksiyonunun etkilerini belirlemek amacıyla yürüttükleri 9

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU çalışmada, ekim zamanları arasında önemli farklılıkların olduğunu, Ağustos ayı sonundan Eylül ayı başına kadar yapılan ekimlerde verimin arttığını, geç ekimlerde verimin düştüğünü bildirmişlerdir. Ayrıca, ekim sıklıkları arasında önemli farklılıkların olmadığını, ekim zamanının çeşitlerin performanslarını etkileyen en önemli faktör olduğunu ve iki çeşit arasında sadece yıllarında önemli farklılığın olduğunu belirtmişlerdir. Aynı araştırıcılar, ekim zamanları arasında çiçeklenme süresi, olgunlaşma süresi, bitki boyu ve bitki başına bakla sayısı hariç diğer tüm karakterler arasında önemli farklılıkların bulunmadığını; çiçeklenme süresi, olgunlaşma süresi ve bakla sayısı bakımından çeşitler arasında önemli farklılıkların olduğunu, olgunlaşma zamanı ve bitki başına bakla sayısı için çeşit x ekim zamanı hariç tüm interaksiyonların önemsiz olduğunu belirtmişlerdir. Horsham (1994), Avustralya da desi ve kabuli nohut tiplerinde optimum ekim sıklığını belirlemek amacıyla yürüttüğü çalışmada, çimlenme oranı %80 ve 100 tane ağırlığı 18 g olan desi çeşitlerde 100 kg/ha ekim sıklığının, çimlenme oranı %75 ve 100 tane ağırlığı 38 g olan kabuli çeşitlerde 150 kg/ha ekim sıklığının uygun olduğunu ve ekimden önce 100 tane ağırlığı ve çimlenme testlerinin yapılması gerektiğini bildirmiştir. Kumar ve ark. (1994), İngiltere Rabi bölgesi sulamasız koşullarında nohudun verimliliği ve nohut genotiplerinin ekim sıklığına gösterdiği tepkileri inceledikleri çalışmada, yeni geliştirilen 4 nohut genotipi (PDG 8413, H 208 Avrodhi, ve GNG 146) 2 ekim sıklığı (45 ve 30 cm) ve 2 gübre dozunu (50 ve 100 kg/ha diamonyum fosfat) 2 yıl süre ile denemişlerdir. Araştırmada adı geçen ilk genotipin ikinci genotipe göre %7.6, üçüncü genotipe göre %19.2, dördüncü genotipe göre %42 daha fazla tane verimi sağladığı belirlenmiştir. İkinci yıl için 45 cm sıra arası mesafe ile 100 kg/ha gübre uygulamasının 30 cm sıra arası mesafe ve 50 kg/ha gübre uygulamasına göre verimi daha fazla artırdığı sonucuna varmışlardır. Tekin (1994), Çukurova Bölgesinde yabancı kaynaklı bazı nohut çeşitlerinin agronomik, fizyolojik ve teknolojik özelliklerinin belirlenmesi için yürüttüğü araştırmasında, ilk bakla yüksekliği, bitkide yan dal sayısı, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, 100 tane ağırlığı ve tane verimi açısından çeşitler arasındaki farklar önemli olurken, bitki boyu, bitkide ana dal sayısı, çift tohumlu bakla sayısı, 10

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU bitkide tohum ağırlığı ve hasat indeksi değerlerinde istatistiki olarak farkların önemli olmadığı saptanmıştır. Tane verimini bitkide bakla sayısı ve bitkide tane sayısının olumlu, bitki boyu ve 100 tane ağırlığının olumsuz etkilediği belirlenmiştir. Tane kabuk oranı ve tanedeki toplam protein oranları açısından tüm çeşitlerin birbirine yakın değerde olduğu, denemenin yürütüldüğü dönemdeki yüksek yağış nedeniyle antraknoz hastalığının geliştiği ve ILC-482 çeşidinin bu hastalıktan daha çok etkilendiği, en yüksek tane veriminin FLIP 84-79C (502 kg/da) çeşidinden sağlandığı sonucuna varılmıştır. Akdağ ve Şehirali (1995), Tokat ta bakteri (Rhizobium ssp) aşılama, azot dozları ve ekim sıklığının nohut (Cicer arietinum L.) un verim ve verim unsurlarına etkilerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, iki yıl süre ile (1987 ve 1988) bakteri aşılaması, dört azot dozu (0.0, 2.5, 5.0 ve 7.5 kg N/da), üç sıra arası mesafesi (20, 30 ve 40 cm) ve bir yerli nohut çeşidi kullanmışlardır. Sıra arası mesafenin artışı ile bitkide bakla ve tane sayısı, bitkide tane verimi, biyolojik verim ve dekara tane veriminin her iki yıl için önemli ve olumlu etkilendiğini bildirmişlerdir. McKenzie ve Hill (1995), Yeni Zelanda'da, nohudun gelişim ve verimini belirlemek için iki üretim sezonunda ( ve ) yürüttükleri çalışmada, üretim sezonunun nohut yetiştirilmesi için çok uygun ve elde edilen tane veriminin yüksek (345.0 kg/da) olduğunu, üretim sezonunun ise uygun olmadığını ve daha düşük tane verimi (187.0 kg/da) sağlandığını, bitki sıklığını arttırmanın verimi arttırmadığını ve bu durumun her şeyden önce, daha yüksek bitki sıklıklarında bitki başına bakla sayısındaki azalmanın nedeni olduğunu, ekim zamanları bakımından ise en yüksek tane veriminin yazlık ekimlerden alındığını, kışlık ekilen bitkilerin 700 kg/da'ın üzerinde kuru madde verdiğini ancak, hasat indeksi değerinin düşük ve sadece 0.25 olduğunu, yazlık ekimlerin ise da a 200 kg tane, 410 kg/da kuru madde ve 0.51 hasat indeksi değeri verdiğini bildirmişlerdir. Brinsmead ve ark. (1996), Avustralya da dört lokasyonda dik ve yarı dik desi nohut çeşitlerinin sıra arası mesafe ve bitki sıklığına gösterdiği tepkiyi inceledikleri çalışmada, her lokasyon için optimum bitki sıklığının bitki/m 2 olduğu, geniş sıra arası mesafenin yüksek verim alınan alanlarda verim düşüşüne neden olduğu ve 11

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU çeşit x sıra arası interaksiyonun bulunmadığı bildirilmiştir. Felton ve ark. (1996), Avustralya da, yılları arasında sıra arası mesafe ve bitki sıklığının nohudun verimine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında 4 sıra arası mesafe (25, 50, 75 ve 100 cm) ve 2 tohum miktarı kullanılmış ( kg/da) ve verimdeki azalmaların sıra arası mesafesiyle ilgili olmadığı, ekim oranını arttırmanın verimi arttırdığı, ekim oranı x sıra arası interaksiyonunun önemli olmadığı sonucuna varmışlardır. Mühür (1996), Çukurova bölgesi koşullarında bazı nohut (Cicer arietinum L.) çeşitlerinde farklı ekim zamanlarının verim ve verimle ilgili bazı özellikler üzerine etkilerini araştırmış ve dört nohut çeşidini (Akçin-91, FLIP 84-19C, FLIP 85-46C VE FLIP 90-4C) dört farklı zamanda (2 Ekim, 17 Ekim, 2 Kasım, 17 Kasım ve 2 Aralık) ekmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, ekim zamanındaki gecikmeye bağlı olarak çıkış süresi uzamış, buna karşılık çiçeklenme süresi, bakla bağlama süresi ve olgunlaşma süresi kısalmış; en yüksek verime 2. ekim zamanında FLIP 84-19C çeşidiyle ulaşılmış; erken ekimlerin antraknoz hastalığını artırdığı görülmüştür. Orhan (1996), Diyarbakır da bazı nohut çeşitlerinin ekim zamanı ve ekim şekillerinin tane verimine ve verim unsurlarına etkisini belirlemek için yaptığı araştırmada, Ocak ve Şubat aylarında yapılan ekimlerin geleneksel yazlık ekime göre %100 e varan verim artışı getirdiğini, daha erken ekimlerin ise risk taşıdığını ve yabancı ot probleminin arttığını, ilk bakla yüksekliğinin yıl, ekim şekli, çeşit, ekim zamanı, yıl x çeşit ve yıl x ekim zamanı interaksiyonlarından önemli derecede etkilendiğini, olgunlaşma süresinin ekim zamanlarına göre gün arasında değiştiğini ve ekim zamanı geciktikçe bitkilerin çıkıştan hasat olgunluğuna kadar geçen gün sayısının azaldığını bildirmiştir. Özdemir ve ark. (1996), Çukurova da iki nohut çeşidi (ILC 482, FLIP C) ve ICARDA'dan sağlanan FLIP C çeşidi ile nohutta en uygun ekim sıklığını saptamak amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Araştırmada, sıra arası mesafesi 45 cm sabit tutularak, 5, 10, 15 cm sıra üzeri ekim sıklıklarında m 2 de 44.4, 22.2 ve 14.8 bitki olacak şekilde ekim yapmışlar, birim alandan en yüksek tane verimini her üç çeşitte 45 cm x 5 cm ekim sıklığında saptadıklarını, dekara 12

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU tane veriminin kg arasında değiştiğini, ekim sıklıklarının birim alanda ki tohum verimi, bakla ve tohum sayısını önemli ve olumlu düzeyde etkilediğini, çeşitlerden ise en yüksek verimin ILC-482 çeşidinden elde edildiğini bildirmişlerdir. Özdemir ve Engin (1996), Çukurova da değişik ekim sıklığı uygulamasının üç nohut çeşidinde verim ve verim unsurları üzerine etkilerini inceledikleri çalışmalarında, 14 nohut çeşidini beş yıl süre ile yetiştirmişler ve yıllara göre çeşitlerin ortalaması olarak kg/da arasında tane verimi elde etmişlerdir. Araştırıcılar, bitkinin bakla doldurma dönemindeki kuraklık ve ani yüksek sıcaklıkların tohum bağlamayı olumsuz etkilediğini ve verimin düşmesine neden olduğunu bildirmişlerdir. Singh ve Saxena (1996), Suriye de yürüttükleri çalışmalarda, kışlık ekilen nohudun yazlık ekilenlere göre daha uzun yetişme süresi, daha bol yağış ve optimal sıcaklık bulduğunu, bundan dolayı kışlık ekimle biyolojik veriminin arttığını, makineli hasada uygun daha uzun boylu bitkilerin oluştuğunu; daha uzun süre generatif dönemde kaldığından daha yüksek tane verimi sağladığını; su kullanım etkinliğinin %100 daha fazla olduğunu ve kışlık ekim nedeniyle erken gelişen yeşil alanın topraktan buharlaşma şeklinde su kayıplarını azalttığını bildirmişlerdir. Araştırmacılar ayrıca, kışlık ekilen nohudun kg/ha, yazlık ekilen nohudun ise kg/ha azot fiske ettiğini; böylece kışlık ekilen nohudun ihtiyacı olan nitrojenin %90 ının simbiyotik yaşam sayesinde karşıladığını ve kendinden sonra ekilen bitkilere yazlık ekilen nohuda göre daha iyi özellikte toprak bıraktığını bildirmişlerdir. Araştırmacılar hasat indeksi konusuna da değinmişler, ilave sulama yapıldığında (%38) sulamasız koşullara göre (%46) hasat indeksinin azaldığını bildirmişlerdir. Nohudun antraknoz hastalığı ve soğuk zararından kaçınmak için yazlık ekildiğini belirten araştırmacılar, antraknoz hastalığına karşı ilaçlamanın ve dayanıklı çeşit kullanmanın yararları üzerine durmuşlardır. Erken sonbaharda (1 Ekim) yapılan ekimlerin soğuk ve orobanş zararlarını artırması nedeniyle uygun olmadığı da ayrıca belirtmişlerdir. Toker ve Çağırgan (1996), Akdeniz havzasında geleneksel olarak yazlık ekilen nohut bitkisinde kışlık ekim ve ıslah yaklaşımları ile ilgili bir araştırma yapmışlardır. Araştırma sonucunda, kışlık ekim geleneksel ekim ile karşılaştırıldığında verimin iki 13

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU katına çıktığı, kışlık ekimlerin makineli hasada daha uygun olduğu ve kışlık ekimle toprağa daha fazla azot bağlandığı; ancak kışlık ekilen bitkilerin yabancı ot sorununun daha fazla olduğu, kışlık çeşitlerin tanelerinin daha küçük olduğu bildirilmiştir. Anonymous (1997), Suriye de yıllarında yapılan bir araştırmada, yabani nohut çeşitleriyle (C. bijugum, C. reticulatum, C. echinospermum) kültür çeşidi (C. arietinum) soğuğa dayanıklılık ve tane verimleri açısından kıyaslanmıştır. Üzerinde çalışılan 78 çapraz ve 3 kontrol hattı sonbaharda (Ekim ayı başları) ve kışın (Aralık ayı ekimleri) ekilmiş, yüksek tane verimine soğuğa toleransı yüksek 10 hatla ulaşılmıştır (tane verimleri 4467 ve 5711 kg/ha). Bu verim durumunun hatların agronomik ve kalite eğilimlerinin yüksek olması ile sağlandığı bildirilmiştir. Bejiga ve ark. (1997), Etiyopya da toprak yüzey drenajı ve ekim zamanının nohut verimine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri araştırmalarında, 2 lokasyonda (Debre Zeit ve Akaki), 3 üretim sezonu boyunca ( ) üç tohum yatağı tipi (geniş tohum yatağı ile karığa, sırt ile karığa ve düz araziye) ve üç ekim zamanı (Ağustos ayı başlarından itibaren 14 günlük aralıklarla) üzerinde çalışmışlar, en yüksek tane veriminin iki lokasyon için de ilk ekim zamanından sağlandığı ( ve kg/ha), ilk ve son ekim zamanları kıyaslandığında ilk ekim zamanının birinci lokasyonda %9.5-48, ikinci lokasyonda % daha fazla verim sağladığı, tane verimi açısından tohum yatağı tipleri arasındaki farkların önemli olmadığı sonucuna varmışlardır. Erman ve ark. (1997), Van koşullarında, nohutta bazı özelliklerin birbirleri ile olan ilişkileri ve aynı özelliklerin path analizi ile birim alan tane verimi üzerine doğrudan ve dolaylı etkilerinin belirlenmesi amacıyla yürüttükleri araştırmalarında, 3 nohut çeşidi ile 8 nohut hattı kullanılmıştır. İncelenen özellikler arası ilişkilerde, dekara tane verimi ile biyolojik verim (r=0.548**), bitkide tane verimi (r=0.548**)ve bitkide bakla sayısı (r=0.830**) arasında olumlu ve istatistiki olarak %1 seviyesinde önemli, bin tane ağırlığı arasında ise olumsuz yönde ve istatistiki olarak %1 düzeyinde önemli (r=-0.691**) bir ilişkinin bulunduğu, yapılan path analizinde bağımlı değişken olarak ele alınan dekara tane verimine olumlu yönde en yüksek doğrudan etkiye sahip özelliğin bitkide bakla sayısı olduğu (0.3468) ve bunu 14

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU hasat indeksinin (0.2421) izlediği, olumsuz yönde doğrudan etkiye sahip özelliğin ise bitkide yan dal sayısı olduğu ( ) ve bunu bitkide tane veriminin ( ) izlediği sonuçlarına varılmıştır. Saini ve Faroda (1997), Hindistan'da, ve kış sezonlarında, bir nohut çeşidi (H ), üç ekim zamanı (Ekim ayının 3. haftası, Kasım ayının 1. ve 3. haftası) ve üç ekim sıklığı (20 cm ve 30 cm sıra aralıklı ve çift sıralara (20:40 cm) 5, 7.5 ve 10 kg/da tohumluk miktarı) kullanarak yaptıkları araştırmada, optimum ekim zamanının Kasım ayının 1. haftası ve en yüksek tane veriminin 276 kg/da olduğunu, ortalama tane veriminin çift sıralı ekimlerde dekara 263 kg, 30 cm sıra aralığında 256 kg ve 20 cm sıra aralığında 240 kg olduğunu, 7.5 ve 10 kg/da ekim sıklığına ait tane veriminin 5 kg/da ekim sıklığına ait verimden önemli miktarda yüksek, 7.5 ve 10 kg tohum/da ekim oranlarının verim bakımından benzer olduğunu bildirmişlerdir. Singh (1997), nohudun Güneydoğu Anadolu ve buraya yakın Suriye toprakları orijinli, kendine döllenen çok eski bir baklagil bitkisi olduğunu bildirdiği çalışmasında, nohut ıslahında önemli hedefin, çeşitlerin genetik potansiyelini artırarak hastalık, zararlı, soğuk ve kurak etkilerini elimine ederek üretimi artırmak olduğunu, seleksiyon tekniği ile hastalıklara dayanıklılığın ve agronomik karakterlerin geliştirilmesi gerektiğini, çeşitli gelişmelerin sağlanması için F 2 populasyonu, bulkpedigri metodu ve ikincil seviyedeki ıslah metotlarının kullanılması gerektiğini, Güney Asya da çeltikle münavebeye girecek ve Akdeniz koşullarına uygun 50 nin üzerinde çeşidin ıslah edildiğini, bu çeşitlerin yüksek biyolojik verime ve uzun generatif döneme sahip olma, çoklu-strese dayanıklı, erken olgunlaşan ve çiftçilerin isteklerini karşılayacak düzeyde özelliklere sahip olduğunu belirtmiştir. Brandon ve ark. (1998), Avustralya da ekim sıklığının nohudun gelişimi ve verimine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, 7 lokasyonda 3 ü eski çeşit olmak üzere 5 çeşit ve kg/ha arasında değişen ekim sıklıkları kullanılmıştır. Çalışma sonucunda Tyson çeşidinde optimum ekim sıklığının 50 bitki/m 2, yeni çeşitlerden Heera ve Sona da ise 40 bitki/m 2 olduğu, en düşük ekim sıklığından (15 bitki/m 2 ) optimum ekim sıklığına kadar m 2 deki bakla sayısı, bakladaki tane sayısı ve tane veriminin arttığı, ortalama tane ağırlığının ise azaldığı 15

30 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU bildirilmiştir. Cinsoy ve Yaman (1998), İzmir de nohut için bazı özellikler arası ilişkilerin path analizi ile değerlendirmesini yaptıkları çalışmada, 125 nohut çeşidinden oluşan materyali 17 özellik yönünden inceleyerek, bitkide tane ağırlığı ile ikili ilişkileri ve path analizi ile bu özelliğe olan katkı paylarını saptamışlardır. Çalışma sonucunda bitkide bakla sayısının bitki tane ağırlığı ile gerek ikili ilişkisi gerekse doğrudan katkı payı en yüksek bulunmuş, bitkide tane ağırlığına doğrudan katkı payı yüksek olan diğer özellikler ise yaprakçık boyu, bakla boyu ve baklada tohum sayısı olarak sıralanmıştır. İncelenen özelliklerden çiçeklenme süresi ve kanopi yüksekliği, bitki tane ağırlığının oluşumunda olumsuz yönde katkıda bulunmuş, incelenen diğer özelliklerin ise daha az oranda fakat farklı yönlerde bitkide tane ağırlığına doğrudan etki payına sahip olduğu bildirilmiştir. Çiftçi ve Türk (1998), Güneydoğu Anadolu koşullarında 2 üretim sezonunda 9 çeşit ile ekim zamanlarının bazı nohut çeşitlerinde verim ve verim öğelerine etkisini incelemek için yaptıkları çalışmalarında, bitki boyu, bitkide yan dal sayısı, bitkide bakla sayısı, ilk bakla yüksekliği, bin tane ağırlığı ve tane veriminin kışlık ekimlerde yazlık ekimlere göre daha yüksek olduğu sonucuna varmışlardır. Özveren (1998), Çukurova koşullarında, yılında, üç nohut çeşidi ile dört farklı ekim derinliğinin (4, 8, 12 ve 16 cm) tane verimi ve verimle ilgili özelliklere etkisini incelemiştir. Araştırma sonucunda, tane veriminin çeşitlere göre kg/da, ekim derinliklerine göre ise kg/da arasında değiştiğini, bitki boyu ile ilk bakla yüksekliği, dolu bakla sayısı ile tane sayısı arasında önemli ve olumlu bir ilişkinin olduğunu bildirmiştir. Srinivasan ve ark. (1998), Hindistan da nohudun erken generatif dönemde soğuğa toleransını belirlemek için baklada genetik varyasyon ve stresin tanımlanmasına çalıştıkları araştırmalarında, birçok nohut çeşidinin sıcaklığın 10 0 C ye kadar düşmesiyle gelişmesine ve çiçeklenmesine devam ettiği ancak bakla bağlamada başarısız olduğu saptanmıştır. Tarla koşullarında ve kontrollü çevre koşullarında çeşitlerin soğuğa karşı gösterdiği tepkilerin farklı olduğu, erken olgunlaşan iki ıslah hattının soğuk hava koşullarında bakla bağladığı ancak tane verimlerinin sınırlı olduğu belirlenmiştir. Araştırmacılar, kontrollü çevre 16

31 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU koşullarındaki denemelerde baklanın gündüz sıcaklığın 20 0 C olması durumunda C gece sıcaklığına rağmen oluştuğu, tohum gelişimi için bakla gelişiminden daha yüksek bir sıcaklık eşiğinin olduğu sonuçlarına varmışlardır. Anlarsal ve ark. (1999), Çukurova koşullarında bazı nohut (Cicer arietinum L.) hatlarının verim ve verimle ilgili özelliklerinin saptanması amacıyla kıraç koşullarda ICARDA'dan sağladıkları 23 hatla yürüttükleri araştırmalarında, iki yıllık ortalamalara göre, hasat indeksi dışındaki diğer özellikler için hatlar arasında istatistiksel olarak önemli farklılıklar olduğunu saptamışlardır. Hatlara göre çiçeklenme süresinin gün, olgunlaşma süresinin gün, bitki boyunun cm, toplam bakla sayısının adet/bitki, dolu bakla sayısının adet/bitki, tane sayısının adet/bitki, tane ağırlığının g/bitki, hasat indeksinin % , 100 tane ağırlığının g ve tane veriminin ise kg/da arasında olduğunu, ele alınan hatlarda tane verimi ile bitki başına dolu bakla, tane sayısı, tane ağırlığı ve hasat indeksi arasında önemli ve olumlu, bitkideki tane sayısı ile 100 tane ağırlığı arasında olumsuz ve önemli bir ilişkinin bulunduğunu bildirmişlerdir. Azkan ve ark. (1999), Bursa ekolojik koşullarında farklı ekim zamanlarının nohut hat ve çeşitlerinde verim ve verim öğeleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, materyal olarak 8 tescilli çeşit (Eser-87, Canıtez-87, ILC 482 (Güney Şarısı), Aydın-92, Menemen-92, İzmir-92, Akçin-91 ve Diyar-95), 2 üretim izinli nohut çeşidi (ILC 195/2 ve Ak ), bölgede yapılan önceki çalışmalarda kışa dayanıklı olarak seçilen 7 nohut hattı (226, 211, 127, 114, 157, 160 ve 135) ve l köy populasyonu ile kışlık (1 Kasım, 5 Kasım, 5 Kasım) ve yazlık (27 Mart, 11 Mart, 2 Mart) olmak üzere iki ekim zamanı kullanmışlardır. Araştırmada ekim zamanlarının verim öğeleri üzerine etkisinin farklı olduğunu, ekim zamanı x çeşit interaksiyonunun bitkide ana dal sayısı dışında tüm özellikler için önemli olduğunu saptamışlardır. Bitki boyu (59.9 cm), ilk baklanın yerden yüksekliği (35.9 cm), bitkide bakla sayısı (24.4 adet), bakla boyu (2.6 cm), bitki verimi (7.7 g), 1000 tane ağırlığı (414.6 g), bitkide tane sayısı (23.2 adet), baklada tane sayısı (1.1 adet) değerlerinin kışlık ekimlerde en yüksek değeri verirken, bitkide yan dal sayısı (4.3 adet), bakla eni (1.2 cm) ve hasat indeksi 17

32 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU (%39.7) değerlerinin ise yazlık ekimlerde en yüksek değerlere sahip olduğunu, bitkide ana dal sayısı ve biyolojik verim üzerine ekim zamanlarının önemli etkisinin bulunmadığını, tane verimi yönünden yazlık ekimlerin (185.9 kg/da), kışlık ekimlere (168.2 kg/da) göre daha yüksek değerler verdiğini bildirmişlerdir. Eyüpoğlu ve ark. (1999), Ankara'da, yılları arasında, üç farklı tip nohutta uygun sıra arası mesafesi ve tohum miktarının verime etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri araştırmalarında, Orta Anadolu koşullarına uygun, gelişme tipleri farklı üç nohut genotipi (dik tip; AK-71114, yan dik; Akçin-91 ve yatık tip; ILC-86172), 2 sıra arası mesafe (17.5 ve 35 cm) ve 6 ekim sıklığı (15, 25, 35, 45, 55 ve 100 tane/m2) kullanmışlardır. Çalışmada, AK ve ILC nohut çeşitlerinde sıra arası mesafenin istatistiki olarak önemli olmadığı, bununla birlikte 35 cm sıra arası mesafede verimlerin daha yüksek olduğu, Akçin-91 çeşidinde 35 cm sıra arası mesafenin 17.5 cm sıra aralığına karşılık istatistiki olarak önemli olduğu, tohumluk miktarları açısından 45 tane/m 2 ekim sıklığının diğerlerine göre daha uygun olduğu sonucuna varılmıştır. Kulaz ve Çiftçi (1999), yıllarında Van koşullarında bitki sıklığının nohudun (Cicer arietinum L.) verim ve verim öğelerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, 3 nohut hattını ile m 2 de 28, 42 ve 56 tohum sıklığında ekmişler ve en yüksek tane veriminin 42 tohum/m 2, en düşük tane veriminin ise 28 tohum/m 2 sıklığından elde edildiğini bildirmişlerdir. Regan ve ark. (1999), Avusturalya da, 4 yıl süre ile, 11 lokosyonda, kabuli nohutun (Kaniva çeşidi) büyüme ve tane verimi üzerine ekim sıklığının etkisini ( kg/da) belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmada, tüm yıl ve lokasyonların ortalaması alındığında, bitki sıklıklarının dekara 6.0 kg tohum ekilmesiyle m 2 de 10 adet bitkiden, 32.0 kg tohum ekilmesiyle m 2 de 43 adet bitkiye kadar değiştiğini, genel olarak ekim sıklığı ve tane verimi arasında pozitif bir ilişkinin olduğunu, yüksek ekim sıklıklarında tane veriminin artmasının temelde birim alanda daha fazla sayıda bitki olmasıyla ilişkili olduğunu, yüksek ekim sıklıklarında bitki başına daha az sayıda bakla olmasına rağmen birim alanda daha fazla bakla olduğunu, ekim sıklığını değiştirmenin ortalama tane ağırlığı ve bakla başına tane sayısı üzerine çok az etkisi olduğunu, ekonomik optimum bitki sıklığının lokasyona göre m 2 de 8 den 18

33 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU 68 adet bitkiye kadar değiştiğini, fakat Avustralya için (25-35 bitki/ m 2 de) ortalama 27 bitki/ m 2 önerdiklerini, düşük oranda bitki çıkışları nedeni ile, bu sıklığı elde etmek için önerilenden daha fazla tohum kullanılması gerektiğini, ekonomik optimum bitki sıklığı ve tane verimi arasında güçlü bir ilişkinin olduğunu (r 2 = 0.66 P0.01), Avustralya'da yüksek verimin alındığı bitki sıklığının 35 bitki/m 2 den fazla olduğu durumlarda en fazla kazancın elde edilmesine rağmen, verimin yaklaşık 100 kg/da olduğunu, 25 bitki/m 2 'lik bitki sıklığının kazançlı olduğunu bildirmişlerdir. Verghis ve ark. (1999), Yeni Zelanda da ışığın ve toprak neminin nohudun verim ve verim unsurları üzerine etkisini belirlemek için yürüttükleri çalışmada, 2 toprak nemi seviyesi (yağmur ve sulama) ve 2 ışık miktarı (tam ışıklanma ve %40 gölge) kullanılmıştır. Araştırma sonunda gölge koşulları ve toprak nemi arasında önemli oranda etkileşim olduğu, en yüksek kuru madde üretiminin (838 g/m 2 ) gölge almayan ve sulanan bitkilerden sağlandığı, günlük bitki gelişme oranının gölge koşullarında 14 g/m 2, ışık koşullarında 27 g/m 2 olduğu saptanmıştır. Üzerinde durulan her iki faktörün tane verimine etkide bulunduğu, en yüksek tane verimine (389 g/m 2 ) tam ışıklanma koşullarında ve sulama sonucunda ulaşıldığı, gölgeli koşullarda yetiştirilen ve sulanan bitkilerden yalnız 139 g/m 2 verim alınabildiği, gölgeli koşullarda ve sulama sonucunda tane verimindeki azalmayla birlikte hasat indeksinin de büyük oranda azaldığı bildirilmiştir. Cassells ve Caddick (2000), Avustralya da hasat zamanının desi tip nohudun verimi ve tane kalitesine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, Amethyst çeşidini iki lokasyonda ve iki yıl süre ile erken, zamanında ve geç hasat etmişlerdir. Verim açısından geç yapılan hasatta, hasat öncesi bakla dökülmesi, dal kırılması ve hasat esnasında dal kırılması sebepleriyle %20 nin üzerinde tane kaybı meydana gelmiş ve en yüksek verime erken hasat uygulamasıyla ulaşılmıştır. Geciken hasatla tanede kalite kaybı yağışlarla tanede meydana gelen zarardan kaynaklanmıştır. En yüksek tane kalitesine erken hasat ile ulaşılmıştır. Araştırmacılar, %13 oransal nemde, serin ve kuru bir ortamda depolama ile tanede istenilen kalitenin devam edebileceğini bildirmişlerdir. Mart (2000), Çukurova Bölgesinde bazı özellikler yönünden nohutta genotip x 19

34 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU çevre interaksiyonları ve uyum yeteneklerinin saptanması amacıyla yürüttüğü çalışmasında, 2 yıl süre ile 5 farklı lokasyonda 24 nohut çeşidini denemiş, nohut çeşitlerinin incelenen özellikler yönünden farklı çevrelerde farklı uyum yetenekleri gösterdiklerini ve tane verimlerinin kg/da, ham protein oranının % arasında değiştiğini bildirmiştir. Saccardo ve ark. (2000), İtalya da nohudun yazlık ve kışlık ekimini kıyasladıkları bir araştırmada, kışlık ekimin İtalya nın kurak alanlarında, yazlık ekimin ise verim farkını kaliteli ürünle kapatabilen erkenci çeşitleri kullanmak şartıyla İtalya nın serin ve yağışlı alanlarında yapılması gerektiğini belirtmişlerdir. Ayrıca, kışlık ekilen bitkilerin bol vejetatif aksam geliştirebildiği, fakat kışlık ekimde temel ihtiyacın Ascochyta rabiei ye ve soğuğa dayanıklılık olduğunu, bu yüzden İtalya da kışlık ekime uygun nohut çeşitlerinin tespiti için 15 yıldan bu yana araştırmaların yapıldığını, bu çalışmaların sonunda istenilen özelliklere sahip 7 lokal kışlık çeşidin elde edildiğini, bu çeşitlerin tamamının Ascochyta rabiei ye ve soğuğa dayanıklı, yüksek verimli (2.5 t/ha) ve makineli hasada uygun olduğunu, büyük tohuma sahip çeşitlerin Ascochyta rabiei ye daha dayanıklı olduğunu, mekanize kültürel işlemlerin de dahil edilmesiyle nohudun diğer kültürel bitkiler ile rekabet edebilir duruma geldiğini bildirmişlerdir. Yürürdurmaz (2000), Kahramanmaraş koşullarına uygun yazlık ve kışlık nohut çeşitlerini belirlemek amacıyla yürüttüğü araştırmasında, 7 çeşit (Diyar-95, ILC-482, İzmir-92, Canıtez-87, Menemen-92, Koçbaşı yerel çeşidi ve Aydın-92) kışlık ve yazlık olarak ekilmiş ve bitki boyu, ilk meyve yüksekliği, bitkide meyve sayısı, bitkide tane ağırlığı, 100 tane ağırlığı ve tane veriminin kışlık ekimle arttığı, bitki boyu, ilk meyve yüksekliği, bitkide meyve sayısı, bitkide tane ağırlığı, 100 tane ağırlığı ve tane veriminde ekim zamanı x çeşit interaksiyonunun önemli olduğu sonucuna varılmıştır. Anonymous (2001), Avustralya da yapılan bir araştırmada, ideal ekim zamanının optimum sıcaklık ve gün uzunluğu koşullarını sağlayan Mayıs ayı başlarından ortasına kadar olan süre (erken) olduğu, böylece tanenin Ekim/Kasım aylarında (yağmur sezonu başlamadan önce) olgunlaştığı, ekimde gecikme olduğu takdirde çiçeklenme ve bakla oluşturma zamanlarının sezon sonundaki olumsuz 20

35 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU sıcaklığa rastlaması sebebiyle tane veriminde önemli bir azalma görüldüğü, Ayrıca ortalama tane ağırlığının 0.50 g/tohum ve çimlenme oranının %80 olması durumunda optimum ekim oranının kg/ha (17 bitki/m 2 ) olduğu bildirilmiştir. Haq ve ark. (2001), nohudun Pakistan da 1 milyon hektar yıllık ekilişe sahip önemli bir baklagil bitkisi olasına rağmen, veriminin çok düşük olduğunu (0.5 t/ha), verimdeki düşüklüğün asıl sebebinin mevcut çeşitlerin hastalıklara ve özelikle de Ascochyta rabieie ye dayanıklı olmaması ve özel üretim tekniklerine uygun olmamasından kaynaklandığını, yüksek verimli çeşitler elde etmek için tercih edilecek yollardan birinin de mutasyon ıslahı olduğunu, mutasyon ıslahı ile elde edilen çeşitlerden NIFA-95 in ebeveynine göre 6.5 kat daha fazla verim sağladığı ve tanedeki protein oranının 1.25 kat daha fazla olduğunu bildirmiştir. Liu ve Gan (2001) yarı-kurak çevre koşullarında nohudun su kullanım etkinliği ve morfolojik elastikiyetini belirlemek için yürüttükleri çalışmada kabuli ve desi tip nohut çeşitlerini farklı bitki sıklıklarında buğday anızına ve nadas alanına ekmişlerdir. Çalışmada nohut fidelerinin çıkış oranı sırasıyla düşük (20 bitki/m 2 ) ve yüksek (50 bitki/m 2 ) bitki sıklıkları için kabuli tipte %90-72, desi tipte ise %81-70 arasında değişmiş, yüksek bitki sıklığında karşılaşılan düşük çıkış oranının zayıf tohum-toprak ilişkisinden kaynaklanmış olabileceği kanısına varılmıştır. Düşük su varlığında buğday anızına ekim yapıldığında, kabuli tip çeşidin verimi ekim sıklığı metrekarede 20 bitkiden 45 bitkiye doğru arttıkça artmış, metrekarede 45 bitki sıklığından sonraki artışlar verimi etkilememiştir. Su kullanım etkinliği yüksek olduğunda ve nadas toprağına ekim yapıldığında desi tip nohut çeşidinin verimi ekim sıklığı arttıkça artış göstermiştir. Kabuli tip nohut düşük ekim sıklığında bitki başına 28 adet bakla, yüksek ekim sıklığında ise 13 adet bakla oluşturmuş, aynı zamanda yüksek ekim sıklığında üretilen fertil bakla sayısının (670 adet) düşük ekim sıklığına göre %12 daha fazla olduğu saptanmıştır. Benzer şekilde desi tip nohut düşük ekim sıklığında bitki başına 63, yüksek ekim sıklığında 30 adet bakla oluşturmuş; düşük ekim sıklığında toplam 1130, yüksek ekim sıklığında ise 1450 fertil bakla sağlamıştır. Ekim sıklığı arttıkça bitki başına bakla sayısının azalmasına rağmen birim alandaki yüksek bakla sayısı, tane verimini artırmıştır. Kabuli tip Sanford ve CDC Xena çeşitleri yüksek oranda (%17-23) fertil olmayan baklaya sahipken küçük tohumlu 21

36 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU desi tip B-90 ve CDC Chico çeşitlerinde bu oran daha düşük olmuş (%9-12) ve aralarındaki fark istatistiksel açıdan önemli bulunmuştur. Çalışmanın sonunda nohudun bitki rekabetinden kaynaklanan potansiyel verim kaybını telafi eden büyük bir morfolojik elastikiyete sahip olduğu bildirilmiştir. Nielsen (2001) tarafından Avustralya da nohut, fasulye ve mercimeğin üretim fonksiyonlarının değerlendirildiği çalışmada, baklagiller uygun sulama koşullarının tespiti için bir sulama sistemi dahilinde yetiştirilmişler; su kullanımı ile verim arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla toprak su içeriği, bitki su kullanımı ve tane verimi ölçülmüştür. Verim, bu ilişkiler ve lokal yağış kayıtları kullanılarak hesaplanmıştır. Denemede yer alan baklagillerden nohut artan su kullanımına göre en yüksek verim artışını sağlamış (10.6 kg/ha/mm), bunu sırasıyla fasulye (8.0 kg/ha/mm) ve mercimek izlemiştir (3.3 kg/ha/mm). Özçelik ve ark. (2001), Amasya'da, farklı ekim zamanı ve bitki sıklığında yetiştirilen nohut çeşitlerinin tane verimi ve bazı özelliklerinin tespiti amacıyla 2 yıl süre ile 2 çeşit (Damla-89 ve İzmir-92), 2 ekim zamanı (Mart-Nisan ve Mayıs), 2 sıra arası (25 cm ve 37.5 cm) ve 2 sıra üzeri mesafe (5 cm ve 7.5 cm) kullanarak yürüttükleri çalışmalarında, iki yıllık birleştirilmiş verilerin analizlerine göre, yılların tüm özelliklere, çeşitlerin tanede kabuk oranı hariç diğer özelliklere, ekim zamanı faktörünün bitkide bakla sayısı ve tanede kabuk oranı hariç diğer özelliklere, sıra arasının bitkide bakla sayısı ve tane verimine ve sıra üzeri mesafenin ise sadece tane verimine etkisinin istatistiki olarak önemli olduğunu saptamışlardır. Tane verimi bakımından Damla-89 çeşidinden (119.7 kg/da) İzmir- 92 (105.1 kg/da) çeşidine göre daha yüksek tane verimi elde edildiği, erken ekimin (92.8 kg/da) daha yüksek verim sağladığı, 25 cm sıra arası ve 5 cm sıra üzeri mesafede yapılan ekimin kg ile en yüksek verim verdiği sonucuna varmışlardır. Togay ve Togay (2001), Van ekolojik koşullarında farklı sıra arası mesafelerinin nohudun bazı tarımsal özelliklerine etkisini inceledikleri araştırmalarında, ILC-482 çeşidini dört farklı sıra arası mesafe (15, 20, 25, 30 cm) ile ekmişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre; ekim sıklığının 100 tohum ağırlığı ve baklada tohum sayısına etkisi önemli olmuş, geniş sıra arası mesafe ile bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, ana ve yan dal sayısı ve tane veriminde artış görülmüş, en 22

37 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU yüksek tane verimi 30 cm sıra arsı mesafeden en düşük tane verimi ise 15 cm sıra arası mesafeden elde edilmiştir. Altınbaş (2002), İzmir de kışlık nohutta tane verimi, biyolojik verim, ve tane iriliği için genotipik değişkenlik ve adaptasyonu ile ilgili olarak 3 sezon boyunca ( ) yeni geliştirilen 8 kabuli nohut hattı ve iki nohut çeşidi kullanarak yapmış olduğu çalışmasında, 3 üretim sezonu için çeşit x yıl interaksiyonunun önemli olduğu, iki nohut çeşidi ve 8 nohut hattının kışlık ekime en iyi uyum sağladığı değerlendirmesini yapmıştır. Altınbaş ve Sepetoğlu (2002), İzmir de kışlık ekime uygun nohut geliştirmede bazı tarımsal özellikler için genotipik ve çevresel etki değerlendirmesi konularında 4 yıl süre ile ( ) araştırma yapmışlardır. Araştırma sonucunda yıllar arası etkinin bitki başına birincil dal ve bakladaki tane sayısı dışındaki tüm faktörler için önemli, genotip x yıl interaksiyonunun bitki boyu ve 100 tane ağırlığı dışındaki tüm faktörler için önemli olduğu bildirilmiştir. Biswas ve ark. (2002), Bangladeş te ekim sıklığının blackgram ın gelişme ve verimi üzerindeki etkisini incelemek amacıyla 2 çeşidi (BARImash-3 ve BINAmash- 1) 25, 33 ve 50 bitki/m 2 sıklığında ekmişlerdir. Çalışma sonunda çeşitlerin her ikisi de yaprak alanı indeksi, bitki büyüme oranı, net asimilasyon oranı, nispi büyüme oranı ve tane verimi açısından benzer tepki vermiştir. Ekim sıklığının incelenen özellikler arasındaki etkisi farklı olmuş, yaprak alan indeksi ile bitki büyüme oranına önemli oranda etki etmiştir. Yüksek bitki sıklığı yüksek yaprak alanı indeksi ve yüksek bitki gelişme oranı sağlarken, en yüksek tane verimine birim alanda en yüksek bakla sayısına ulaşılması nedeniyle orta ekim sıklığında ulaşılmıştır. Net asimilasyon ve nispi büyüme oranlarında bitki sıklığının etkisi görülmemiştir. Erdoğan (2002), Hatay bölgesinde bazı nohut (Cicer arietinum L.) çeşitlerini değişik Rhizobium ırkları ile aşılamanın nodül oluşumu ve tane verimine etkilerini araştırdığı çalışmasında, 3 Rhizobium ırkı ve 3 nohut çeşidini (İzmir-92, Aydın-92 ve Menemen-92) kullanmış, üstün verim için çiçeklenme/bakla tutma dönemlerinde nohudun azota önemli derecede ihtiyacı olduğunu bildirmiştir. Kazi ve ark. (2002), Pakistan da ekim zamanının nohudun tane ağırlığı ve tane verimine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, 5 ekim zamanı (15 23

38 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU Ekim, 30 Ekim, 15 Kasım, 30 Kasım ve 15 Aralık) ve 4 çeşit (DG-92, Chhola, DH-89 ve Sanyasi) baz alınmıştır. Araştırma sonunda tane ağırlığı ve tane verimi ekim zamanı ve çeşit faktörlerinin her ikisinden de önemli derecede etkilenmiş, maksimum 1000 tane ağırlığı (224,83 g) ve tane verimine (2320 kg/ha) 15 Kasımda yapılan ekimlerle ulaşılmış, bunu 30 Ekim tarihindeki ekimler izlemiştir. DG-92 çeşidi en yüksek 1000 tane ağırlığına (263,93 g) sahip olmuş, bunu DG-89 ve Chhola çeşidi izlemiştir. En yüksek 1000 tane ağırlığı (274,33 g) ve tane verimi (3333,33 kg/ha) için Dg-92 x 15 Kasım ekimi interaksiyonu bildirilmiştir. Whish ve ark. (2002), Avustralya da ekim sıklığı ve yabancı ot yoğunluğunun nohut verimine etkisini inceledikleri çalışmalarında, 6 bitki sıklığındaki (0, 2, 4, 8, 16, 32 bitki/m 2 ) yabani yulaf (Avena sterilis ssp. Ludoviciana) ve şalgam otu (Rapistrum rugosum) nu 2 bitki sıklığındaki nohutla (32 ve 64 sıra arası mesafe) karışım halinde ekmişlerdir. Araştırma sonucunda, her iki yabancı ot yoğunluğunun artmasıyla parsel verimlerinin azaldığı, yabancı otsuz parseller kıyaslandığında 32 cm sıra arası mesafenin daha çok verim getirdiği, ancak sıra arasının genişlemesiyle yabancı ot zararının büyük oranda artmadığı ve geniş sıra arası mesafe kullanımı ile nohudun minimal düzeyde yabancı ot rekabeti gösterdiği görülmüştür. Akhtar ve ark. (2003), İspanya, Hindistan Suriye ve Mısır da 41 nohut genotipi ile yürüttükleri çalışmalarında, FLIP C genotipinin yüksek fizyolojik etkinliği sayesinde %41.5 ile maksimum hasat indeksi sağladığı, bunu FLIP 97-28C genotipinin %39.1 ile izlediği, biyolojik verim ve hasat indeksi arasında olumsuz (r 2 = ), verim ile hasat indeksi arasında olumlu (r 2 =+0.698) bir ilişkinin olduğu, verimin hasat indeksindeki gelişmeye bağlı olarak artacağı sonucuna varmışlardır. Altınbaş (2003), İzmir de kışlık yetiştirme koşullarında dört yıl süreyle denenen yeni geliştirilmiş F 5 kökenli bazı kabuli tip nohut hatlarında, bitki tane verimi ve tane iriliği ile biyolojik verim ve hasat indeksi arasındaki ilişkiler çoklu regresyon ve korelasyon analizleriyle incelenmiştir. Basit ve çoklu korelasyon değerleri 100 tane ağırlığına oranla, biyolojik verim ve hasat indeksiyle bitki tane verimi arasında daha güçlü ilişkilerin bulunduğunu ortaya koymuştur. Dört yıllık analiz sonuçlarına göre; biyolojik verim ve hasat indeksinin birlikte bitki veriminde gözlenen değişkenliğin %97,8-99,8 i ve 100 tane ağırlığında da %3,1-26,6 sından sorumlu oldukları 24

39 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU belirlenmiştir. Biyolojik verim 2. ve 4. deneme yıllarında; hasat indeksi diğer iki yılda bitki verimine daha fazla katkıda bulunmuştur. Kışlık koşullarda yüksek verimli ve iri taneli genotiplerin geliştirilmesinde biyolojik verimi fazla olan bitkiler arasından yüksek hasat indeksine sahip bitkilerin seçilmesinin daha etkili olabileceği sonucuna varılmıştır. Barary ve ark. (2003), 1996 üretim sezonunda İran da sıra aralığı ve ekim sıklığının yeni yarı dik bir kabuli nohut hattının ( ) gelişim ve verimi üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yürüttükleri araştırmada, sıra arası ve sıra üzeri aralığın verim üzerine etkisinin istatistiki olarak önemli olmadığını, fakat interaksiyonun (P<0.05) önemli olduğunu, en yüksek tane veriminin sıra arası 40 ve 50 cm, sıra üzeri 5 ve 7.5 cm den elde edildiğini, 100 tane ağırlığı, bakladaki tane sayısı ve tanenin protein oranı üzerine sıra arası, sıra üzeri ve sıra arası x sıra üzeri interaksiyonunun önemsiz olduğunu (P>0.05) belirtmişlerdir. Hasat indeksi değerinin ise farklı sıra arası, sıra üzeri ve sıra arası x sıra üzeri interaksiyonlarında önemli derecede değiştiğini, nispi büyüme oranı ve bitki büyüme oranındaki eğilimlerin birbirleriyle çakışacak biçimde benzerlik gösterdiğini ve sonuç olarak 40 x 7,5 cm veya 50 x 5 cm ve sıcak koşullarda yarı dik çeşit yetiştirmenin uygun olacağını bildirmişlerdir. Gan ve ark. (2003), Kanada da yılları arasında yarı kurak çevre koşullarında optimum bitki sıklığını belirlemek amacıyla yürüttükleri araştırmada, bezelye ile kıyaslamalı olarak, desi ve kabuli tip nohudun ekim sıklığının tane verimine, tane kalitesine ve hasat edilebilirliğine etkisini araştırmışlardır. Geleneksel yazlık ekimde ekim sıklığının artmasıyla verimin arttığı, en yüksek tane verimine kabuli tip nohutta bitki sıklığı/m 2 ile, desi tipte ise bitki sıklığı/m 2 ile ulaşılmıştır. Ekim buğday anızına yapıldığında kabuli tip nohutta bitki/m 2, desi tip nohutta ise bitki/m 2 ekim sıklığında optimum tane verimine ulaşılmıştır. Buğday anızına yapılan ekimde, ekim sıklığı arttıkça bitkide tohum büyüklüğü azalmıştır. Ekim sıklığındaki artış olgunlaşmayı gün uzatmış ve ilk bakla yüksekliğini cm artırmıştır. Birim alanda canlı tohumdan bitki meydana gelme oranı her iki nohut tipi ve bezelyede bitki sıklığı arttıkça azalmıştır. Jackson ve Miller (2003), Conrad da sulamasız koşullarda 6 nohut çeşidi ile 25

40 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU yürüttükleri çeşit performans çalışmasında, tane veriminin ( lbs/a), 100 tane ağırlığının ( g) ve çiçeklenme zamanının (26 Haziran-2 Temmuz) çeşitlere göre değiştiğini bildirmişlerdir. Khan ve ark. (2003), Pakistan da nohudun vejetatif gelişimi esnasında biçilmesinin yeşil yem ve tane verimi açısından etkisini belirlemek için bir araştırma yapmışlardır. Araştırma Aralık ve Ocak aylarında yeşil yem bulamayan çiftçilerin bu açığı nohutla kapatmak istemeleri üzerine, faaliyetin hayvan yemi ve tane verimi olarak kar ve zararını tespit etmek amacını hedeflemiştir. Bu amaçla ve üretim sezonlarında tarla denemesi kurulmuş ve NIFA-88 çeşidinde farklı seviyelerde biçim ile biçim yapılmayan parseller kıyaslanmıştır. Bitkilerin 1/2 seviyeden kesildiği muamele 4137 ve 2095 (1. yıl tane verimi ve 2. yıl tane verimi) kg/ha ile en yüksek verimi sağlamıştır. 2/3 seviyeden kesim dışındaki muameleden 3543 ve 2072 (1. yıl tane verimi ve 2. yıl tane verimi) kg/ha verim alınırken kontrol muameleden (kesim yapılmamış) 3201 ve 1973 (yıllar sırasıyla) kg/ha verim sağlanabilmiştir. Bitki boyu ve dal sayısı kesim seviyesinden etkilenirken bitkide bakla sayısı ve 1000 tane ağırlığında önemli bir fark oluşmamıştır. Verimdeki artışın bitki başına daha fazla dal ve bakla sayısı oluşmasından kaynaklanmış olabileceği düşünülmüştür. Yer seviyesinde aşırı kesim sonucunda her iki yılda da maksimum yeşil yem sağlamasına rağmen, üretim sezonunda en düşük tane verimi elde edilmiş, üretim sezonunda ise kesimden sonra Aralık ayı sonlarından Ocak ayı ortalarına kadar bulutlu ve soğuk havanın hüküm sürmesi sebebiyle sezon sonunda bitkiler tane verimi açısından tamamıyla başarısız olmuştur. Liu ve ark. (2003), Kanada da yarı kurak iklim koşullarında nohudun morfolojik açıdan beklenen seviyeye getirilmesi amacıyla 4 ekim sıklığı kullanarak yürüttükleri araştırmalarında, denemeye alınan iri tohumlu kabuli tip nohudun küçük tohumlu kabuli ve desi nohut tiplerine göre birim alan için % 90 fazla verim sağladığı, bitki sıklığının m 2 de 20 den m 2 de 50 bitkiye yükselmesiyle verimin desi tip nohut çeşitlerinde % 20, küçük tohumlu kabuli tip nohut çeşitlerinde % 27, iri tohumlu kabuli tip nohut çeşitlerinde ise % 17 oranında arttığı sonucuna varmışlardır. Machado ve ark. (2003), Amerika da (Oregon) 2 nohut çeşidini farklı ekim 26

41 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU zamanı, sıra arası mesafe ve ekim oranlarında yetiştirdikleri çalışmada, denemenin yapıldığı tüm alanlar için (Moro, Pendleton, Milton), Nisan ayı başlarındaki ekimle en yüksek tane verimine ulaşılmış, bu tarihten geç yapılan ekimler verimde azalmaya yol açmıştır. Denemeye alınan çeşitlerden Dwelley yalnız bir lokasyonda ve ekim Nisan ayı başlarında yapılmak koşuluyla yüksek verim sağlarken, kurağa daha dayanıklı olan Sinola çeşidi diğer 2 lokasyonda, her ekim zamanı ve ekim sıklığında daha yüksek verim sağlamıştır. Fusarium ve virüs hastalıkları görülmesine rağmen en yüksek tane verimine Nisan ayı başlarında yapılan ekimle ulaşılmıştır. Nisan ayının ilk haftasında yapılan ekimlerle Dwelley çeşidinin tohum büyüklüğü azalmış, Sinola çeşidi ise az miktarda etkilenmiştir. Her iki çeşit için verim ekim sıklığının 1.5 tohum/ft 2 den 3.0 tohum/ft 2 e çıkmasıyla artmıştır. Ekim sıklığının 1.5 tohum/ft 2 den 4.5 tohum/ft 2 e çıkmasıyla Sinola çeşidinde önemli verim artışı kaydedilirken, Dwelley çeşidinde 3.0 tohum/ft 2 den sık ekimlerde verim artışı olmamıştır. Ayrıca sıra arası mesafenin tüm lokasyonlarda tane verimine etkide bulunmadığı sonucuna varılmıştır. Oweis ve ark. (2003), Akdeniz koşullarında ilave sulama ile kışlık ekilen nohudun su kullanım etkinliğini belirlemek için 4 yıl süre ile ( ) yürüttükleri çalışmalarında, üç ekim zamanı (Kasım sonu, Ocak ortası ve Şubat sonu) ve iki çeşit kullanmışlardır. Araştırma sonunda, erken ekim ve artan ilave sulama uygulamalarıyla birim alanda nohut veriminin arttığı, erken ekim tarihlerinde evapotranspirasyon miktarında meydana gelen büyük artış ve ilave sulamadaki azalmalar sebepleriyle su kullanım etkinliğinin azaldığını bildirilmişlerdir. Özdemir ve Karadavut (2003), Ilıman iklim koşullarında Kuzeybatı Türkiye'de iki yıl süre ( ) ile 21 farklı nohut genotipinde kışlık ve yazlık nohut ekiminin verim ve verim karakterlerine etkisini inceledikleri araştırmada, ilk yıl 2.1 o C sıcaklık ve iki kez (2 ve 4 gün) kar örtüsüne ikinci yıl 7.6 o C sıcaklık ve 3 kez (8, 14 ve 6 gün) kar örtüsüne maruz kalan genotipler fide döneminde soğuğa dayanmış yalnız FLIP 98-33C ve FLIP 98-36C üretim sezonunda vejetatif gelişmelerinin son zamanlana denk gelen soğuklardan etkilenmiş ve verimleri düşmüştür. Kışlık ekimle birlikte bitki boyu, bitkide dal sayısı, bitkide bakla sayısı, bakla tutan dal uzunluğu ve 100 tane ağırlığının arttığını ve sonuçta tane veriminin 27

42 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. İki yıllık ortalamalara göre ise, kışlık ekimlerin yazlık ekimlere göre %102'lik verim (164.2 kg/da) artışı sağladığını saptanmışlardır. Bununla birlikte kışlık ekimlerde hasada kadar geçen süre, 100 tane ağırlığı ve çiçeklenmeye kadar geçen sürenin; yazlık ekimlerde ise çiçeklenmeye kadar geçen süre, 100 tane ağırlığı, bitki boyu ve hasada kadar geçen sürenin tane verimine etkisi önemli bulunmuştur. Özgün ve ark. (2003), Diyarbakır koşullarında farklı ekim zamanlarının Gökçe nohut çeşidinde verim ve verim öğelerine etkisini belirlemek için bir araştırma yapmışlardır. Araştırma sonucunda ekim zamanları arasındaki farklılıkların çiçeklenme zamanı, bakla bağlama zamanı, çiçeklenme ile olgunlaşama arasında geçen süre, bitki boyu yönünden 0.01 düzeyinde önemli, alt baklanın yerden yüksekliği, birim alanda tane verimi ölçümleri 0.05 düzeyinde, bakla sayısı, bitkide tane verimi, tane sayısı, biyolojik verim ve sap verimi yönünden 0.01 düzeyinde istatistiksel olarak önemli, birincil dal sayısı yönünden ise ekim zamanları arasındaki farkların ise önemsiz olduğu saptanmıştır. Toker ve Çancı (2003) Antalya da nohut genotiplerini antraknoza (Ascochyta rabiei) dayanıklılık, verim ve verim kriterleri açısından değerlendirdikleri çalışmada, toplam 41 genotipi 2 yıl süre ile yetiştirmişlerdir ( , ). Denemede hastalık kontrolü için hassas olan ILC-263 çeşidini kullanmışlar, hassas çeşitler hastalıktan tamamiyle öldüğü zaman, hastalığı 1-9 skalası üzerinden değerlendirmişlerdir. Denemede kullanılan çeşitlerden FLIP 95-53C ve FLIP 95-68C genotiplerini antraknoza dayanıklılık ve tane verimi açısından, FLIP 97-74C ve FLIP 95-53C genotiplerini antraknoza dayanıklılık ve yüksek biyolojik verim açısından, FLIP C genotipini ise antraknoza dayanıklılık iri tanelilik, tane verimi ve hasat indeksi açısından üstün bulmuşlardır. Üstün ve Gülümser (2003), Antraknoz hastalığı görülen Karadeniz Orta Kuzey Geçit Bölgesinde nohudun uygun ekim zamanının belirlenmesi ve bitkisel karakterlerde meydana gelen değişimlerin incelenmesi amaçlarıyla 1990, 1993 yıllarında Amasya nın Taşova İlçesinde; 1992, 1993, 1994 yıllarında Göllühöyük TİM de 5 nohut çeşidi ile 6 farklı ekim zamanı kullanarak bir araştırma yapmışlardır. Araştırma sonuçlarına göre ekim zamanı geciktikçe bitki boyu, dal 28

43 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU sayısı, bitkide tane sayısı, tohum indeksi, bin tane ağırlığı ile verimde azalmaların olduğu kaydedilmiştir. Çeşitler arasında antraknoza toleranslı Damla-89 erken ekimler için tavsiye edilmiştir. Anonymous (2004a), Pakistan da yapılan bir araştırmada, nohudun optimum ekim zamanının Kasım ayının 15 inden sonuna kadar bir zaman dilimi olduğu, Ekim ayındaki ekimlerle kıyaslandığında Kasım sonlarında yapılan ekimlerde %50 daha fazla verim sağlandığı, 40 kg/ha tohum miktarına göre 80 kg/ha tohum miktarı kullanıldığında %60 daha fazla verim sağlandığı, bakteri aşılamanın nohut gelişimine olumlu etkisinin olduğu ve verimi %10 oranında artırdığı bildirilmiştir. Anonymous (2004b), Kanada da yazlık ve kışlık ekimin nohudun verim ve verim unsurlarına etkilerinin incelendiği bir araştırmada, desi tip nohut çeşidi Myles ve kabuli tip nohut çeşidi CDC Chico, sonbaharda (28 Ekim 2003) ve ilkbaharda (27 Nisan ve 20 Mayıs 2003) ekilmiştir. Deneme sulamasız koşullarda sürdürülmüş ve çiçeklenme süresi, olgunlaşma süresi, bitki boyu, 100 tane ağırlığı, bitkideki tane sayısı, hasat indeksi ve parsel verimi ölçüm ve gözlemleri yapılmıştır. Araştırma sonunda, bitki boyu açısından ortalamalar dikkate alındığında, CDC Chico çeşidi Myles çeşidine göre; sonbaharda ekilenler ilkbaharda ekilenlere göre daha uzun bitki boyu sağlamıştır. CDC Chico çeşidinin tane ağırlığı Myles çeşidine göre önemli derecede yüksek bulunmuş, geç ilkbahar ekimleri erken ilkbahar ekimlerine göre daha ağır tane sağlamıştır. Verim ortalamaları dikkate alındığında Myles çeşidi önemli derecede yüksek verim getirmiş, erken ilkbahar ekimi geç ilkbahar ekimine göre yaklaşık %40 yüksek verim sağlamıştır. Sonbaharda yapılan ekimler erken ilkbahar ekimine göre 15 gün daha erken çiçeklenme, 28 gün daha erken olgunlaşma sağlanmıştır. CDC Chico çeşidinin daha düşük oranda bitki sıklığı ve tane verimi sağlaması, olumsuz kış koşullarından daha çok etkilenmesine bağlanmış ve kışa dayanıklı nohut çeşitlerine duyulan ihtiyaç üzerinde durulmuştur. Berger ve ark. (2004), Avustralya da yabani ve kültürü yapılan nohut çeşitlerini bir takım özellikler açısından kıyasladıkları çalışmada, çiçeklenme ile bakla bağlama zamanları arasındaki sürenin yabani çeşitlerde ortalama 5-7 gün, kültürü yapılan çeşitlerde ise ortalama 14 gün olduğunu, bu konunun yabani nohudun soğuğa toleransı ile ilgisinin bulunabileceği ve acilen araştırılması 29

44 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU gerektiğini bildirmişlerdir. Biçer ve Anlarsal (2004), Diyarbakır da yerel nohut çeşitlerinin önemli bitkisel ve tarımsal özelliklerini belirlemek amacıyla, 1999 ve 2000 yılları ilkbahar yetiştirme sezonunda yürüttükleri çalışmada, 43 kabuli ve 3 desi tip yerel nohut çeşidi ile iki tescilli nohut çeşidi kullanılmış ve çıkış süresinin gün, metrekaredeki bitki sayısının adet, % 50 çiçeklenme gün sayısının gün, bitki genişliğinin cm, olgunlaşma gün sayısının gün, bitki boyunun cm, bitkide ana dal sayısının adet, bitkide yan dal sayısının adet, bitkide bakla sayısının adet, bitkide tane sayısının adet, bitkide tane veriminin g, 100 tane ağırlığının g ve tane veriminin kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Biçer ve ark. (2004), Güneydoğu Anadolu Bölgesi koşullarında sulamanın yazlık ekilen nohuda etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada 12 nohut çeşidi kullanmışlar (Sarı-98, Diyar-95, Gökçe, Aziziye-94, Uzunlu-99, Küsmen-99, Damla-89, Aydın-92, Akçin-91, Er-99, Menemen-92, İzmir-92), bitki boyu, bitki başına tane verimi, bitkide bakla sayısı, yaprak büyüklüğü, yapraktaki yaprakçık sayısı, tane ve bakla büyüklüğü değerlerinin sulama uygulamaları ile arttığı, tanede protein oranının ise azaldığı sonucuna varmışlardır. Cici (2004), Avustralya da yapmış olduğu çalışmada, nohudun derin kök sistemine rağmen bitkisel gelişiminin yavaş olması ve bitkisel gelişimin ilk dönemlerinde toprağı gerektiği kadar kapatamaması sebebiyle yabancı otlarla rekabetinin zayıf olduğunu, yabancı otların su, bitki besin elementi ve ışık açısından nohutla rekabete girerek verimi önemli oranda azalttığını bildirmiştir. Deshmukh ve ark. (2004), Hindistan da ekim zamanındaki gecikmenin nohut verimi ve membran zararına etkilerini incelemek amacıyla 6 nohut çeşidi ile yürüttükleri çalışmalarında, erken (15 Kasım) ve geç ekimlere (15 Aralık) göre orta zamanda (30 Kasım) yapılan ekimlerde en yüksek tane veriminin elde edildiğini bildirmişlerdir. Geliştirilmiş üç ıslah hattından diğer çeşitlere göre daha yüksek verim sağlanan çalışmada, en düşük biyolojik verimin 15 Aralık ekiminden elde edildiği, biyolojik verim ve tane verimi yönünden çeşitler arasında önemli ölçüde 30

45 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU fark bulunduğu, hasat indeksinin 3. ekim zamanında en yüksek olduğu ve çeşitlere göre önemli farklılıkların belirlendiği sonucuna varılmıştır. Fleet ve ark. (2004), Avustralya da ekim düzenlemelerinin Ascochyta blight yoğunluğuna etkisini belirlemek için yürüttükleri çalışmada, geniş sıra arası mesafenin hastalık yoğunluğunu azalttığı fakat fungusit uygulamasıyla kıyaslandığında bu azalmanın küçük olduğu, fungusit uygulamasıyla verim artışının (%300) daha fazla olduğu sonuçlarına varmışlardır. Gan ve ark. (2004), Kanada da su stresi ve yüksek sıcaklığın nohudun farklı gelişme dönemlerindeki etkilerini belirlemek amacıyla yürüttükleri araştırmada Myles (desi) ve CDC-Xena (kabuli) nohut çeşitleri çiçeklenme ve bakla oluşturma dönemlerinde, 10 gün boyunca, yüksek (35/16 O C) ve düşük (28/16 O C) sıcaklıklara ve benzer şekilde yarayışlı suyun %50 si ve %90 ı oranında yüksek ve düşük su stresine maruz bırakılmıştır. Bitkiler çiçeklenme döneminde 35/16 0 C sıcaklığa maruz kaldıklarında kontrol sıcaklığı olan 20/16 0 C e göre ana dal üzerinde %53, yan dal üzerinde %22 oranında daha az dolu bakla oluşturmuş, %90 su stresinde tamamen boş bakla meydana gelmiştir. Yüksek sıcaklık stresi sebebiyle kabuli tip kontrol sıcaklığına göre %58 oranında daha az bakla doldurabilmiştir. Desi tipten, bakla doldurma döneminde strese uğradığında %54, çiçeklenme döneminde uğradığında ise %33 daha az verim vermiş, kabuli tipten de aynı dönemlerde sırasıyla %50 ve %44 daha az verim elde edilmiştir. Bu bilgiler doğrultusunda araştırıcılar, generatif dönemde meydana gelecek stres periyodunun kısalması ile nohutta verim artışı sağlanabileceği sonucuna varmışlardır. Iqbal ve ark. (2004), Pakistan da 3 yıl süreyle nohudun Ascochyta blight a karşı dayanıklılığını belirlemek amacıyla, sera ve tarla şartlarında sürdürdükleri çalışmada, 824 germplasm kullanmışlardır. Kullanılan genotiplerin hiçbirinin bakla bağlama döneminde hastalığa karşı dayanıklılık gösteremediği, genel olarak fide ve vejetatif dönemlerde ıslah programı sayesinde hastalığa karşı dayanıklılığın oluştuğu, enfeksiyon seviyesinin bakla bağlama döneminde yüksek olması yanında, hastalık oluşumu açısından, fide ve bakla oluşumu dönemleriyle büyük oranda ilişkili olduğu, fide döneminde dayanıklılık gösteren genotiplerin bakla bağlama dönemine de hastalığa daha dayanıklı olduğu, fide dönemindeki dayanıklılığın 31

46 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU bitkiyi ileriki dönemde hastalıktan koruduğu bildirilmiştir. Rubio ve ark. (2004), Akdeniz koşullarında Ascochyta blight hastalığına dayanıklı çeşitlerin kışlık ekilmeleriyle, geleneksel yazlık ekimlere göre tane ve biyolojik verimlerinin daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Akdeniz koşullarında, tohum büyüklüğü, verime etki eden erken/geç çiçeklenme genleri, tekli/çiftli bakla ve dik/çalı formunun nohudun verim stabilitesine etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmada, 6 nohut hattını kışlık (4 yıl) ve yazlık (3 yıl) olarak değerlendirmişlerdir. Çiftli bakla geninin tane verimi ve tohum büyüklüğüne etkisinin olmamasına rağmen yüksek verim stabilitesinin tekli bakla genini taşıyanlara göre daha yüksek olduğu, çalı formundaki hatların verim ortalamalarının dik habituslu bitkilerden daha yüksek olduğunu saptamışlardır (kışlık ekimlerde çalı formlu hatların verimi g/m 2, dik formlu hatların verimi g/m 2 ; yazlık ekimlerde sırasıyla 120 g/m 2 ve g/m 2 ). Ayrıca erkenci hatların verim ortalamalarının geççi olanlara göre daha yüksek olduğu, erkenci olma özelliğinin tane veriminin yüksek olması açısından özellikle yazlık ekimlerde önemli olduğu (erkenci hatların verimi g/m 2 geççi hatların verimi g/m 2 ) belirlenmiştir. Böylece yazlık ekimlerin erken çiçeklenen çalı formlu çeşitlerle, kışlık ekimlerin ise çalı formlu çiftli baklalı ve erkenci çeşitlerle yapılmasının verim ve verim stabilitesi üzerinde önemli etkisi olacağı sonucuna varılmıştır. Soltani ve ark. (2004), İran da nohudun bir uzun gün bitkisi olarak fotoperiyoda karşı tepkisini belirlemek amacıyla, 4 nohut çeşidini, 4 lokasyon ve 11 ekim zamanında değerlendirmişlerdir. Ekimlerin Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım ve Ocak aylarında yapılması sonucunda çiçeklenmenin yaklaşık olarak aynı zamana (10 Mayıs) rastladığı, gün uzunluğunun yaklaşık olarak saate gerilediğinde ise çiçeklenmenin geciktiği ( gün), bu durumun gün uzunluğunun kritik değerin üzerine çıkana dek bitkinin tepkisiz kalmasından kaynaklandığı, bu sebepten nohudun bir uzun gün bitkisi olarak değerlendirilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Yau (2004), Lübnan da kışlık ekilen ve sulamasız koşullarda yetiştirilen nohutta uygun ekim sıklığı ve ekim zamanını belirlemek amacıyla yaygın olarak ekimi yapılan Janta-2 nohut çeşidini kullanarak aynı lokasyonda (Beka Vadisi) iki 32

47 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU deneme yürütmüştür. İlk denemede iki yıl süre ile bitkiler metrekarede 20, 40 ve 60 bitki sıklığı ile kışlık (Kasım ayında) ve yazlık (Mart ayında) olarak ekilmiştir. İkinci denemede bitkiler üç yıl süre ile üç farklı zamanda (Kasım/Aralık, Ocak ve Şubat) ekilmiştir. İlk denemenin sonuçlarına göre erken ekim verimi büyük oranda artırmış ancak ekim sıklıkları ile ekim zamanı x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiksel olarak önemli bulunmamış, geleneksel bahar ekiminde kullanılan bitki sıklığının kışlık ekimde de uygun olacağı sonucuna varılmıştır. İkinci denemede Kasım/Aralık ve Ocak ekimleri benzer sonuçlar vermiş ve Şubat ekimine göre daha yüksek verim sağlamıştır. Bu denemeler ışığında, Lübnan Beka Vadisinde nohudun kışlık tahıllar ile benzer zamanlarda geleneksel ekim sıklığıyla ekilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Yücel (2004), Çukurova kıraç koşullarında, kışlık olarak tarımı yapıla nohutta en uygun ekim zamanı ve ekim sıklığını saptamak amacıyla yaptığı çalışmasında, 3 ekim zamanı (Kasım ayı ortası, Aralık ayı başı ve Aralık ayı sonu), 3 ekim sıklığı (30, 40, 50), ve dört nohut çeşidi kullanmış, ekim zamanları ve ekim sıklıklarının tane verimine etkilerinin istatistiki açıdan önemli olmadığı, en yüksek tane veriminin Menemen-92 ve Aydın-92 çeşitlerinden elde edildiği sonucuna varılmıştır. Brinsmead (2005), Avustralya da yılları arasında 4 lokasyonda nohudun sıra arası mesafesi ile bitki sıklığına gösterdiği tepkiyi incelediği çalışmada, cm sıra arası mesafe ve 5-70 bitki/m 2 olmak üzere geniş bir ekim sıklığı yelpazesi kullanmış ve geniş sıra arası mesafe ile dar sıra arası mesafeyi kıyaslamıştır. Lokasyonlardan üçünde geniş sıra arası mesafede 1.5 t/ha verim sağlanmış ve 72 cm sıra arası mesafe 36 cm ile benzer sonuçlar vermiştir. Diğer dördüncü lokasyonda (Nindigully) ise yüksek verim dar sıra arası mesafeden sağlanmıştır. Geniş sıra arası mesafede yetiştirilen bitkilerde bitki boyu daha uzun olmamış ancak daha çok dal oluşturmuşlardır. Geniş sıra arası mesafe nadiren verimde azalmalara sebep olmuştur. Ayrıca geniş sıra arası mesafe Ascochyta hastalığının kontrolüne yardımcı olmuş, bunun yanında en geniş sıra arası mesafenin 20 bitki/m 2 olarak tutulması gerektiği ve optimum ekim sıklığının bitki /m 2 olduğu bildirilmiştir. 33

48 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Didem YİĞİTOĞLU Mohammadi ve ark. (2005), İran da yabancı ot yoğunluğunun nohudun gelişim ve verimine etkisini inceledikleri çalışmada, bir nohut çeşidi 2 lokasyonda (Tabriz ve Kermanshah) yetiştirilmiş ve nohudun çıkış tarihinden 0, 12, 24, 36, 48 ve 60 gün sonra yabancı ot gelişimine izin verilmiştir. Lokasyonların her ikisinde de tane verimi yabancı ot gelişmesine izin verilen gün sayısı azaldıkça artmış, yabancı ot zararı arttıkça azalmıştır. Nohudun tüm gelişimi boyunca yabancı otla rekabet ettiği parseller ile kıyaslandığında yabancı ot bulunmayan parseller için Tabriz de % 66.4, Kermanshah ta ise % 48.3 oranında yüksek tane verimi elde edilmiştir. Tabriz de nohudun 5 yapraklı olduğu dönem ile çiçeklenme sonuna kadar (çıkıştan gün sonra); Kermanshah ta ise 4 yapraklı olduğu dönemden çiçeklenme başlangıcına kadar olan dönemde yabancı ot gelişimine izin verildiği taktirde %10 dan fazla verim kaybı meydana gelmiştir. Yabancı ot gelişimine izin verilen periyot uzadıkça, tane verimi ile birlikte bitki kuru ağırlığı, dal sayısı, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığında azalma olmuş, bu faktörlerle nohut tane verimi arasında önemli ve olumlu korelasyon saptanmıştır. Tane verimi ile baklada tane sayısı arasında önemli bir korelasyon bulunmamıştır. 34

49 3. MATERYAL VE METOT Didem YİĞİTOĞLU 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Bu araştırmada, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü nden sağlanan İzmir-92 ve Menemen-92, Ankara Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü nden sağlanan Akçin-92 ve Diyarbakır Tarımsal Araştırma Enstitüsü nden sağlanan Diyar-95 olmak üzere tescilli dört nohut çeşidi materyal olarak kullanılmıştır. Denemede kullanılan çeşitlerin özellikleri aşağıda verilmiştir. İzmir -92 : Dik gelişme gösteren, 1000 tane ağırlığı 401 g olan, bej-turuncu tane rengine ve koç başı tane tipine sahip bir çeşittir. Menemen-92 : Dik gelişme gösteren, 1000 tane ağırlığı 402 g olan, bejturuncu tane rengine ve koç başı tane tipine sahip bir çeşittir. Akçin-91 : Dik gelişme gösteren, 1000 tane ağırlığı g olan açık krem tane rengine ve koç başı tane tipine sahip bir çeşittir. Diyar-95 : Dik gelişme gösteren, 1000 tane ağırlığı g olan, bejturuncu tane rengine ve koç başı tane tipine sahip bir çeşittir. Denemede kullanılan çeşitler ve aralarındaki farklar Şekil 3.1 ve 3.2 de verilmiştir. Şekil 3.1. Denemede kullanılan Menemen-92 çeşidinin erken ilkbahar ekimlerine ilişkin bir görünüm. 35

50 3. MATERYAL VE METOT Didem YİĞİTOĞLU Şekil 3.2. Denemede kullanılan Diyar-95 çeşidinin erken ilkbahar ekimlerine ilişkin bir görünüm Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü yıl ve aylara ait bazı iklim değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 den izlendiği üzere araştırmanın yürütüldüğü dönemlerde, en düşük ortalama sıcaklık döneminde Ocak ayında (4.9 C), döneminde Aralık ayında (5.4 C) ; en yüksek ortalama sıcaklık değeri ise her iki yılda sırasıyla 25.8 C ve 24.4 C ile Haziran ayında saptanmıştır. Uzun yıllar ortalama değerleri incelendiğinde ise en düşük ortalama sıcaklık 4.9 C ile Ocak ayında, en yüksek ortalama sıcaklığın ise 24.9 C ile Haziran ayında saptandığı görülmektedir. 36

51 3. MATERYAL VE METOT Didem YİĞİTOĞLU Çizelge 3.1. Araştırmanın Yürütüldüğü 2003, 2004, 2005 Yılları ile Uzun Yıllara İlişkin Bazı İklim Değerleri Sıcaklık ( o C) Oransal Toplam Aylar Yıllar Min. Max. Ort. Nem (%) Yağış (mm) Kasım Uzun Yıllar Aralık Uzun Yıllar Ocak Uzun Yıllar Şubat Uzun Yıllar Mart Uzun Yıllar Nisan Uzun Yıllar Mayıs Uzun Yıllar Haziran Uzun Yıllar Kaynak: Kahramanmaraş Meteoroloji İstasyonu 2003, 2004 ve 2005 Aylık iklim Verileri ve Uzun Yıllar Ortalama Değerleri Oransal nem değerlerine bakıldığında ise en düşük değer döneminde Mart ayında (% 48.3), döneminde Haziran ayında (% 52.7) saptanmıştır. En yüksek oransal nem değeri; döneminde % 80.6 ile Ocak ayında, döneminde % 68.0 ile Kasım ayında saptanmıştır. Uzun yıllar ortalama değerlerine bakıldığında; en yüksek oransal nem değeri % 72.6 ile Aralık ayında, en düşük değer ise % 50.7 ile Haziran ayında saptanmıştır. Araştırma süresince gerçekleşen yağışa bakıldığında ise en düşük değer her iki yılda da Haziran ayında (sırasıyla 0 mm yağış yok, 8.1 mm); en yüksek değer ise 37

52 3. MATERYAL VE METOT Didem YİĞİTOĞLU döneminde Ocak ayında (251.6 mm), döneminde Kasım ayında (263.2 mm) saptanmıştır Toprak Özellikleri Denemelerin kurulduğu Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü topraklarının 0-30 cm derinliğinden alınan öneklere ait analizleri İl Özel İdaresi Köye Yönelik Hizmetler Müdürlüğü Toprak Analiz Laboratuarında belirlenmiştir (Anonymous, ). Bunlardan kireçle ilgili analizler Schlicting ve Blume (1966), ph ve tuz Richards (1954) ve tekstür Bouyoucos (1951) tarafından belirtilen yöntemlere göre yapılmıştır. Analiz sonuçlarına göre araştırma yeri toprakları 1. deneme yılında kumlu-killi yapıya sahip, ph: 8.50, % kireç: 21.45, % total tuz: 0.114, Fosfor (P 2 O 5 ): 8.75, % organik madde: 0.89; 2. deneme yılında ise kumlukilli yapıya sahip, ph: 8.81, % kireç: yok, % total tuz: 0.324, Fosfor (P 2 O 5 ): 2.04, % organik madde: 0.87 olarak belirlenmiştir Metot Deneme Metodu Araştırma Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünün araştırma sahası olarak kullandığı Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında, bölünmüş parseller deneme desenine göre 4 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Bu araştırma yetiştirme döneminde 25 Kasım ve 10 Şubat, yetiştirme döneminde ise sürekli yağışlar nedeniyle 14 Aralık ve 20 Şubat tarihlerinde, erken kış ve erken ilkbahar ekimleri halinde, bölünmüş parseller deneme desenine göre kurulmuştur. Araştırmada çeşitler ana parsel olarak ele alınmış, ekim sıklıkları alt parselleri oluşturmuştur. Araştırmada farklı kaynaklardan sağlanan dört nohut çeşidi kullanılmıştır. Ekim sıklıkları m 2 de 15, 25, 35 ve 45 bitki olmak üzere düzenlenmiştir. Deneme alanı pamuk hasadından sonra pullukla derin bir şekilde sürülerek ardından diskaro ve tapan çekilerek tohum yatağı hazır hale getirilmiştir. Denemede 5 kg/da N ve 8.8 kg/da P 2 O 5 gelecek 38

53 3. MATERYAL VE METOT Didem YİĞİTOĞLU şekilde, ekimle birlikte 1. deneme yılında toprak analizi sonuçlarına göre önerilen 5.25 kg/da saf azot; 2. deneme yılında ise 5.01 kg/da saf azot ve 6.9 kg/da saf fosfor tüm deneme alanında uygulanmıştır. Ekimlerden sonra yağışların yeterli olması nedeniyle sulama yapılmamıştır. Ekimler her parsel 5 sıra olmak üzere, sıra arası 45 cm sabit tutularak 5 m uzunluğundaki sıralara elle yapılmıştır. Parsel boyutları 5 x 2.25 =11.25 m 2 olarak belirlenmiştir. Parseller arasında boşluk bırakılmamış, her bloğun baş ve sonlarına kenar tesirini gidermek amacıyla beşer sıra nohut ekilmiştir. Ekim sıklığı olarak 15, 25, 35, 45 bitki/ m 2 olacak şekilde sırasıyla her bitki sıklığı için her sıraya 34, 56, 79 ve 101 adet tohum atılmıştır. Bitki çıkışları, birinci deneme yılında çeşitlere ve ekim sıklıklarına göre değişmekle birlikte, erken kış ve erken bahar ekimlerine göre sırasıyla birinci deneme yılında Aralık 2003 ve 6-8 Mart 2004 tarihlerinde; ikinci deneme yılında ise Ocak 2005 ve Mart 2005 tarihlerinde gerçekleşmiştir. Deneme alanında bitki çıkışları Şekil 3.3 de verilmiştir. Şekil 3.3. Erken ilkbahar ekiminde çıkışlara ilişkin deneme görünümü Araştırmanın yürütüldüğü her iki yetiştirme döneminde, kış mevsiminin soğuk, ilkbahar mevsiminin yağışlı ve ılıman geçmesi sonucu yıllara, ekim zamanlarına, çeşitlere ve ekim sıklıklarına göre değişmekle birlikte antraknoz (Ascochyta ssp) 39

54 3. MATERYAL VE METOT Didem YİĞİTOĞLU hastalığı ve soğuk zararı görülmüştür. Kış süresince yapılan gözlemler sonucu, bitkilerin soğuğa dayanıklılık değerlendirmesi Sing ve ark. (1989) tarafından belirtilen 1-9 skalasına göre, bitkilerin belirli gelişme dönemlerinde (fide, çiçeklenme, bakla ve olgunlaşma) yapılan gözlemler sonucu, bitkilerin antraknoza dayanıklılıkları Sing ve ark. (1981) tarafından belirtilen 1-9 skalasına göre değerlendirilmiştir. Antraknoz hastalığı yalnız bakla oluşturma döneminde, soğuk zararı ise yalnız fide döneminde görülmüştür. Deneme alanında çeşitlere ve ekim zamanlarına göre olgunlaşma durumları Şekil 3.4 de verilmiştir. Şekil 3.4. Erken kış ve erken ilkbahar ekimlerine ilişkin olgunlaşma görünümleri Araştırma alanındaki bitkilerin hasat olgunluğu çeşitlere, ekim sıklıklarına ve ekim zamanlarına göre değişmekle birlikte yetiştirme mevsiminde Haziran; yetiştirme mevsiminde Haziran tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Araştırmanın yürütüldüğü yıllarda fide döneminden bitkiler sıra aralarını kapatıncaya değin 2 şer kez çapa ve el ile yabancı ot kontrolü yapılmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü yetiştirme döneminde yabancı ot miktarının daha fazla olması sebebiyle otlanma olduğunda otların elle çekilmesine hasat dönemine kadar devam edilmiştir. 40