Türkiye de çocuk sa lı ının durumu

Transkript

1 Çocuk Sa lı ı ve Hastalıkları Dergisi 2012; 55: Yorum Türkiye de çocuk sa lı ının durumu Sema Özba, Ba ak Tezel, irin Aydın, Hilal Bolat, M. Rifat Köse Sa lık Bakanlı ı Ana-Çocuk Sa lı ı ve Aile Planlaması Genel Müdürlü ü SUMMARY: Özba S, Tezel B, Aydın, Bolat H, Köse MR. (General Directorate of Mother and Child Health and Family Planning, Ministry of Health, Ankara, Turkey). The situation of children s health in Turkey. Çocuk Sa lı ı ve Hastalıkları Dergisi 2012; 55: Infant and child mortality rates are among the most significant indicators of the development and prosperity of a society. During the 1990s, the infant mortality rate in our country was 53 per thousand, while today this rate is 9.2 per thousand. A variety of special programs are being carried out to reduce infant and children mortality rates and foster healthier babies and children. In this article, these programs are described together with the progress that has been achieved in reducing infant and child mortality as a result of the programs. Key words: child health, Turkey, governmental programs. ÖZET: Bir toplumun geli mi li i ve kalkınmı lı ının en önemli göstergelerinden biri bebek ve çocuk ölüm hızlarıdır lı yıllarda ülkemizde bebek ölüm hızı binde 53 (1993-TNSA), bugün geldi imiz noktada bebek ölümü binde 9.2 dir. Bebek ve çocuk ölüm hızlarını dü ürmek ve bebek ve çocuklarımızı sa lıklı ya atabilmek için pek çok özel program yürütülmektedir. Bu yazıda bu programlardan söz edilmi ve geldi imiz nokta programlar bazında aktarılmaya çalı ılmı tır. Bir toplumun geli mi li i ve kalkınmı lı ı ne olursa olsun toplumun bazı bireyleri sa lık açısından özel riskler ta ımaktadır. Biyolojik bir bütün olu turan kadınlar ve çocuklar bu grupların ba ında gelmektedir. Çocuklar çevresel olumsuzluklardan en fazla etkilenen, kendi imkânları ile pek çok hastalık ve beslenme yetersizli i gibi olumsuzluklarını gideremeyen, çevreden özel yardım ve ilgi bekleyen ki ilerdir. Bu nedenledir ki dünyada oldu u gibi, ülkemizde de anne ve çocuk sa lı ı hizmetlerinin di er sa lık hizmetlerine göre, ku kusuz özel önem ve önceli i bulunmaktadır. Günümüzde ula tı ımız noktada ana-çocuk sa lı ına yönelik programların temel hedefi artık yalnızca ölümleri önlemekten çıkıp giderek sa lık sorunlarının yarattı ı di er olumsuzlukları da önlemek ve gidermek olmaktadır. Bakanlı ımız bu gerçekleri dikkate alarak programlarını revize etmi, bu amaçla sa lık hizmet sunumuna eskiye oranla daha farklı bir bakı la ve kapsamlı olarak yakla mı tır. Çocuk sa lı ı alanında yürütülmekte olan programlar unlardır; Yenido ana Temel Yakla ımın Sa lanması Yenido an Canlandırması Yenido an Temel Bakım Yenido an Yo un Bakım Bebek ve Çocuk zlemleri Yenido an Taramaları Fenilketonüri, Kongenital Hipotroidi, Biyotinidaz itme Ana ve Çocuk Beslenmesi Anne Sütünün Özendirilmesi, Sürdürülmesi, Desteklenmesi ve Bebek Dostu Sa lık Kurulu ları Emzirmenin Korunması, Özendirilmesi, Desteklenmesi le Demir Yetersizli i Anemisinin Önlenmesi ve Kontrolü Demir Gibi Türkiye Bebeklerde D Vitamini Yetersizli inin Önlenmesi ve Kemik Sa lı ının Geli tirilmesi

2 72 Özba ve ark. Çocuk Sa lı ı ve Hastalıkları Dergisi Nisan-Haziran 2012 yot Yetersizli inin Önlenmesi ve Tuzun yotlanması 6-24 ay bebek ve küçük çocuk beslenmesi programı: Tamamlayıcı Beslenme Çocuk Enfeksiyonlarını Önleme shalli Hastalıkların Kontrolü Alt Solunum Yolu Enfeksiyonlarının Kontrolü ASYE Çocuklarda Ayaktan Sı k Görülen Enfeksiyonlarda Akılcı Antibiyotik Kullanımı Mezuniyet Sonrası E itim Kursu Çocukluk Ça ı Acil ve Yo unbakım E itim Bebek Ölümlerini zleme Hemoglobinopati Kontrol Neonatal Resüsitasyon Bebek Ölümlerinin % 71.5 i (2007, 2008, 2009 yılı ortalaması, Sa lık Bakanlı ı Kayıtları) yenido an döneminde olmaktadır ( ekil 1). Yenido an ölümlerinin azaltılması, yenido ana uygun yakla ım ve etkili resüsitasyonun sa lanması amacıyla 1998 yılından bu yana yürütülmekte olan Neonatal Resüsitasyon son yıllarda daha da hızlandırılmı tır. n ba langıcından 2003 yılına kadar sa lık personeli e itilmi ken, 2003 yılında bu sayı e çıkmı tır. n ba langıcından bu yana ülke genelinde sa lık personelinin e itimleri tamamlanmı tır (Tablo I). Yo un bakıma ihtiyaç duyan bebeklerin uygun artlarda tedavilerinin sa lanması amacıyla yo un bakım merkezlerin fiziki yapıları ve tıbbi donanımında çok önemli geli meler sa lanmı tır. Tablo I. Neonatal Resüsitasyon Kurslar ında e itilen ki i sayıları. Yıl E itilen ki i sayısı Toplam ekil 1. Bebek ölümlerinin ya am süresine göre da ılımı. Yenido an yo un bakım merkezlerinin kurulması ile halen hizmet verenlerin personel ve cihaz yönünden desteklenmesine yönelik çalı malarımız sürdürülmektedir. Özellikle kinci Düzey Yenido an Bakım Hizmetleri nde görev alan çocuk hekimlerinin Türk Neonatoloji Derne i i birli inde e itimleri sürmektedir. Yenido an Yo un Bakım Kursları nın ba langıcından bugüne 139 çocuk hekimi otuz günden olu an pratik ve be günlük teorik e itimlerini tamamlamı tır. Temel Yenido an Bakımı kapsamında ise yenido ana hizmet sunan Birinci, kinci ve Üçüncü Basamak Sa lık Hizmetleri nde görevli hekim dı ı sa lık personeline yönelik iki günlük teorik ve uygulamalı e itim verilmesi planlanmaktadır. Nisan 2010 dan beri hazırlık çalı maları yürütülmekte olan kurs için 22 ilde Birinci, kinci ve Üçüncü Basamak Sa lık Hizmetleri nde görev yapan 903 sa lık personeli ile anket çalı ması gerçekle tirilmi tir ve sonuçları do rultusunda planlaması yapılmaktadır. Gebe ve Bebek zlemleri Özellikle riskli gebeliklerin uygun ekilde izlenmesi ve acil durumlarda uygun giri imlerin yapılması ve aynı ekilde yenido an döneminden ba lanarak bebeklerin yakından izlenmesi pek çok anne ve bebe in hayatını kurtarmaktadır. Bebek ve Çocuk zlem Protokolleri nin kullanımı için Birinci Basamak Sa lık Hizmetleri nde görev yapan sa lık personeli e itimleri tamamlanmı olup, yeni göreve ba layan ve görev de i ikli i olan personel için bu e itimler sürdürülmektedir. Ayrıca bu verilerin izlenebilmesi için Sa lık Bakanlı ı nda veri sistemleri olu turulmu tur.

3 Cilt 55 Sayı 2 Türkiye'de Çocuk Sa lı ının Durumu 73 gerekli rehabilitasyon çalı malarının yapılmasını sa lamak üzere Yenido an itme Taraması ba latılmı tır. Program kapsamında, 81 ilde 584 tarama merkezine ula ılmı tır. Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlü ü i birli inde 240 tarama cihazı daha alınmı ve sahaya da ıtımı planlanmı tır. itme taraması yapılan çocuk oranı %79.9 a ula mı tır (Tablo III). ekil 2. Yıllara göre tarama oranları. Yenido an Taramaları Yenido an bebeklerin ya ama sa lıklı ba layabilmelerini sa lamak amacıyla ülke düzeyinde yenido an tarama programları yürütülmektedir. Yenido an Tarama (fenilketonüri, konjenital hipotroidi ve biyotinidaz eksikli i) kapsamında do an her bebekten sa lık personeli tarafından do duktan sonraki ilk saat içinde topuk kanı alınarak, tarama merkezine ula tırılmakta, web tabanlı sistemli tarama sonuçlarının ve bebe in aldı ı kesin tanının izlemi yapılmaktadır ( ekil 2, Tablo II). Yenido an itme Taraması Yenido an her bin bebekten 1-3 ü ileri derecede i itme kaybı ile do maktadır. Çocukluk döneminde geçirilen hastalıklar, kulak enfeksiyonları, kazalar ve kullanılan bazı ilaçlar nedeniyle bu oran %6 ya çıkmaktadır. itme engeli ile do an bebeklerin erken dönemde tespit edilmesi amacı ile i itme taramalarının yapılması, kesin tanı, i itme cihazı uygulaması ve Çocuk Beslenmesi Programları Bebek ölümlerinin yarısından fazlasında temel neden beslenme yetersizlikleridir. Bakanlı ımız bunu dikkate alarak beslenme programlarına özel bir önem vermektedir. Bebek beslenmesinde ilk altı ay sadece anne sütü yeterli olmaktadır. lk altı aydan sonra uygun ek besinlere geçilmesi, vitamin ve mineral eksikliklerine özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede Anne Sütünün Te viki ve Bebek Dostu Hastaneler, Demir Gibi Türkiye, Bebeklerde D Vitamini Yetersizli inin Önlenmesi ve Kemik Sa lı ının Geli tirilmesi ve yot Yetersizli i Hastalıkları ve Tuzun yotlanması, Tamamlayıcı Beslenme gibi bir dizi program yürütülmektedir. Anne Sütünün Te viki ve Bebek Dostu Hastaneler Bu program kapsamında, do um yapılan bütün hastanelere tek tek ula ılması hedeflenmi tir. n amacı e itimli sa lık personeli yardımıyla annelerin bebeklerini erken emzirmeye ba lamalarını sa lamak ve emzirmeyi sürdürmeleri için desteklemektir. Bu amaçla üniversiteler ve di er sa lık kurulu ları ile özel sektör ve gönüllü kurulu larla i birli i yapılmı tır. Bu güzel i birli inin sonuçları da son derece olumlu olmu tur. Do umların %92 si artık Bebek Dostu Hastaneler de yapılmaktadır. lk altı ay sadece anne sütü ile beslenme oranı %41.6 dır (2008 TNSA) yılında 78 ilimiz bebek dostu il, 847 hastane Bebek Dostu Hastane, 41 ilimiz ise Altın Bebek Dostu l dir. Ayrıca bu kapsamda Tablo II. Yıllara göre tespit edilen fenilketonüri, konjenital hipotiroidi ve biyotinidaz eksikli i vaka sayıları. Yıl Fenilketonüri Konjenital hipotiroidi Biyotinidaz eksikli i

4 74 Özba ve ark. Çocuk Sa lı ı ve Hastalıkları Dergisi Nisan-Haziran 2012 Tablo III. Yıllara göre i itme taraması sonuçları Taranan çocuk sayısı Sevk edilen çocuk sayısı Tanı konan çocuk sayısı birçok sivil toplum kurulu umuza Anne Destek Grubu e itimleri verilerek anne sütü desteklenmesi ile ilgili mesajlarımızın ortak bir dille di er sektörler tarafından iletilmesi sa lanmı tır. Bugün 49 ilimizde Anne Destek Grupları bulunmaktadır Ay Bebek ve Küçük Çocuk Beslenmesi Birinci Basamak Sa lık Hizmetleri nde görev yapan sa lık personelinin 6-24 Ay Bebek ve Küçük Çocuk Beslenmesi - Tamamlayıcı Beslenme konusunda e itimleri tamamlanmı olup, sahada yeni göreve ba layan ve görev de i ikli i olan personel için bu e itimler sürdürülmektedir. Demir Yetersizli i Anemisinin Önlenmesi ve Kontrolü : Demir Gibi Türkiye Bütün bebeklerin demir yetersizli i yönünden taranması, 4-12 ay arası anemisi olmayan bebeklere koruma amaçlı ücretsiz demir deste i, 4-24 ay arası anemisi olan bebeklere demir tedavisi sa lanması gibi amaçlarla Nisan 2004 te Demir Gibi Türkiye projesi ba latılmı tır. Ülkemizde bebeklerde demir eksikli inin %30 ların üzerinde oldu u bilinmekteydi yılında gerçekle tirilen ve 2007 yılında analizleri biten Demir Ara tırması sonuçlarına göre, demir eksikli inin %7.8 oldu u saptanmı tır (Tablo IV). Bebeklerde D Vitamini Yetersizli inin Önlenmesi ve Kemik Sa lı ının Geli tirilmesi D vitamininin ba ta vücudun kalsiyum dengesinin korunması, kemik ve kas sa lı ı olmak üzere, otoimmün hastalıkların önlenmesi ve hücre ço almasının düzenlenmesi (kötü huylu hücre artı ının önlenmesi) gibi görevleri vardır. Subklinik yetersizli i yaygın olarak gözlenmekte ve yetersizli inin yarattı ı sonuçlar bebek ve çocuk sa lı ını olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle 2005 yılında Bebeklerde D Vitamini Yetersizli inin Önlenmesi ve Kemik Sa lı ının Geli tirilmesi ba latılmı tır (Tablo V). Ayrıca 2011 yılı ilk altı aylık dönemde Gazi Üniversitesi i birli inde Türkiye 6-17 Ay Bebek ve Çocuklarda Demir ve D Vitamini Eksikli i Durum Belirleme ve Yeni Müdahale Programları Geli tirme Ara tırması gerçekle tirilmi tir (Tablo VI ve VII). yot Yetersizli i Hastalıkları ve Tuzun yotlanması Ülkemizde de önemli bir halk sa lı ı sorunu olan iyot yetersizli i hastalıklarının önlenmesine yönelik olarak, 1994 yılından beri Bakanlı ımız, UNICEF i birli inde yot Yetersizli i Hastalıklarının Önlenmesi ve Tuzun yotlanması nı yürütmektedir yılında programın ba langıcında iyotlu tuz tüketim oranı %18.2 iken, 2008 Türkiye Nüfus ve Sa lık Ara tırmasına göre, aynı oranın %85.3 e ula tı ı görülmü tür. Tablo IV. Yıllara göre demir deste i sa lanan bebek sayıları. Yıl Demir deste i Tablo V. Yıllara göre D vitamini deste i sa lanan bebek sayıları. Yıl D vitamini damlası da ıtılan bebek sayısı

5 Cilt 55 Sayı 2 Türkiye'de Çocuk Sa lı ının Durumu 75 Tablo VI. ncelenen çocukların demir eksikli i anemisi bulunma durumlarının da ılımı. Demir eksikli i anemisi bulunma durumu (n = 2.363) Sayı Yüzde Var Yok Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji Anabilim Dalı i birli inde 30 il merkezinde 9-12 ya okul çocuklarında gerçekle tirilen ara tırmada; 1997 yılında ortanca idrar iyot konsantrasyonu 36 g/l olarak saptanırken, 2002 yılında bu de erin yükselerek 80 g/l ye ve 2007 de 130 g/l ye ula tı ı tespit edilmi tir. ve 73 çocuk hekimi teorik ve pratik e itimlerini tamamlamı tır. Hemoglobinopati Kontrol Hemoglobinopati Kontrol ile; kalıtsal bir hastalık olan hemoglobinopatilerin, toplum taraması, genetik danı ma (rehberlik), Tablo VII. ncelenen çocukların D vitamini düzeylerinin da ılımı. D vitamini düzeyleri (n = 2.504) Sayı % ng/ml ng/ml ng/ml ng/ml Ayrıca 2007 yılında tüm Türkiye genelini temsil eden Türkiye Durum Belirleme Ara tırması yine aynı bölüm i birli inde gerçekle tirilmi ve ortanca idrar iyot konsantrasyonu 107 g/l olarak saptanmı tır yılında idrarda iyot ara tırmasının tekrar yapılması planlanmaktadır. Çocukluk Ça ı Enfeksiyonları Akılcı antibiyotik kullanımı konusunda Pediatrik Enfeksiyon Hastalıkları Derne i i birli inde Çocukluk Ça ı Enfeksiyonları E itim Modülü hazırlanmı tır. E itimler 2011 yılında bölgesel olarak devam edecektir. Uzun yıllardır yürütülen shalli Hastalıkların Kontrolü ve Akut Solunum Yolu Hastalıklarının Kontrolü programları bu programa entegre edilerek düzenlenmi tir ve 2011 yıllarında 299 çocuk hekimi bu e itimlere katılmı ve belgelerini almı lardır. Çocukluk Ça ı Acil ve Yo un Bakım E itim Çocukluk ça ı ölümlerini azaltmak, çocuk sa lı ı ve hastalıkları uzmanlarının çocuk yo un bakım hizmetlerine yönelik bilgilerini desteklemek amacıyla; 2010 yılında Çocuk Acil Tıp ve Yo un Bakım Derne i i birli inde ba latılan e itimlerde bugüne dek sırasıyla 46 halk e itimi ve do um öncesi tanı yöntemleri kullanılarak anormal hemoglobin hastası do umunun uygun strateji ile önlenmesi, mevcut hemoglobinopati hastalarının ya am sürelerinin uzatılması ve ya am kalitelerinin artırılması amaçlanmakta ve evlenen çiftler taranmaktadır yılı ilk dokuz aylık hemoglobinopati tarama oranı %87 dir. Sonuç Yürütülen bu programların sonucu olarak anne ve bebek ölümlerinde dikkat çekici Tablo VIII. Türkiye de yıllara göre bebek ölüm hızları. Yıl Bebek Ölüm Hızı (Binde) TNSA TNSA TNSA TNSA TÜ K Projeksiyonu Bakanlık Kayıtları TNSA Bakanlık Kayıtları Bakanlık kayıtları * Bakanlık kayıtları 9.2 *Ön sonuçlardır.

6 76 Özba ve ark. Çocuk Sa lı ı ve Hastalıkları Dergisi Nisan-Haziran 2012 Tablo IX yılları arasında be ya altı çocuk ölümlerindeki de i im. Ülke Nüfus (2009; X 1000) Farkı Farkın 1990 yılına oranı (%) Maldivler San Marino Umman Liechtenstein Türkiye Birle mi Milletler IGME (Inter-agency Group for Child Mortality Estimation) Estimates - Trend Table, Final, azalmalar sa lanmı tır (Tablo VIII). Anne ve bebek ölümleri daha önce 5 yılda bir yapılan Türkiye Nüfus ve Sa lık Ara tırmaları (TNSA) ve di er ara tırmalarla takip edilmekte iken bugün artık rutin izlem programları kapsamına alınmı tır. Her bir anne ve bebek ölümünün göre bebek ölümlerini en hızla dü üren ülkeler arasında San Marino ve Maldivler den sonra ülkemiz üçüncü sıradadır (Tablo IX ve X) yılı ön sonuçlarına göre bebek ölüm hızımız binde 9.2 olarak gerçekle mi tir. Bundan sonraki çalı malarımızın ana eksenini, Tablo X yılları arasında bebek ölümlerindeki de i im. Ülke Nüfus (2009; X 1000) Farkı Farkın 1990 Yılına Oranı (%) San Marino Maldivler Türkiye Liechtenstein Umman Birle mi Milletler IGME (Inter-agency Group for Child Mortality Estimation) Estimates - Trend Table, Final, nedenleri ara tırılarak aynı nedenle ba ka anne ve bebeklerin ölmemesi için tedbirler alınmaktadır. Bu geli meler uluslararası örgütlerin kayıtlarına da yansımı tır. Dünya da 1990 daki düzeyine bu ba arılı sonuçları almamızı sa layan iyi uygulama örneklerini bölgemizdeki di er ülkelerle nasıl payla abilece imiz olu turacaktır. Ülkemizin bebek ölümlerini dü ürmede gösterdi i ba arı di er ülkelerle payla maya de er bir niteliktedir.