TARİKATLARIN ORTAYA ÇIKIŞI

Transkript

1 18 Mehmet Reşit Kızılsoy Tarih Bölümü Öğrencisi TARİKATLARIN ORTAYA ÇIKIŞI İslam tasavvufunun en önemli özelliklerinden birisi, arka planda kalmayıp, tarikatlar yoluyla pratik hayata uygulama sahasına geçirilmiş olmasıdır. Nazariyatta tasavvuf diye adlandırılan bu akımın pratik hayatta aldığı isim tarikattır. Tasavvuf başlangıç pratik yönü ağır basan Zühd hareketinden doğmuştur. Tasavvufun pek çok konularının yeterince kavranabilmesi için nazari bilginin yeterli olmadığı ibadet, zikir, mücadele ve rivayetlerle kalbin o konuları idrak edecek olgunluk ve baraklığa ulaştırılması gerektiği kabul edilmiştir. Tasavvuf kal ilmi (Sözle ifade edilen ilim) değil, hal ilmi (yaşanarak kavranan ilimdir) denilmiştir. Tarikatlar böyle teşekkül edilerek yaşantı ve terbiyenin kurallarını tespit etmiştir. Başlangıçta ferdi bir hareket tarzı görünümünde olan tasavvufi bir hayat, giderek toplumsal bir özellik kazanmaya başlamıştır. Zühd ve ilmiyle meşhur olan şahsiyetler etrafında zamanla sohbet halkaları teşekkül etmiş, onların sohbetlerine iştirak edilir, yaşantılarında da onları örnek almış ve terbiyelerine uymuşlardır. Böylece hicri 4. Yılında meşhur; Zahid ve sofiler etrafında tarikatlar doğmaya başlamıştır. Tıpkı Fıkhı ve İtikadı mezheplerde olduğu bu zatlar da tarikat kurma niyetini taşımadıkları halde onların etrafında zamanla tarikatlar olmuştur. Tarikatların halk arasındaki yayılışı, esas itibariyle, İslam düşünce ve itikadını temsil eden medreselerin kontrolü dışında geliştiği için bu sapmalar yahut karışmalar engellenemez. Ayrıca, İran da pek hareketli olan Şia akımı da, tasavvuf hareketine nüfuz etmeye çalışarak, bu heyecan ve teşkilatlanmaya çalışır. Tarikatlar da Sünni ve Şii olmak üzere iki koldan ayrılır. Tasavvuf hareketinin aynı Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

2 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 19 zamanda bir düşünce biçimi halini almaktadır. Medreselerle arası büyük fikri çekişmeler başlar. Şeriat âlimleri, mutassıfların yer yer zındıklıkla suçlarken, mutasavvıflarda medreseleri dinin özünden habersiz, kabuğu ile uğraşmakla itham ederler. Bu çekişmeler halka kadar yayılmıştır. Ancak Kuşeyri, Gazali gibi aynı zamanda mutasavvıf olan büyük İslam âlimlerinin gayretleri sayesinde Sünni tarikatlarla şeriat âlimleri arasındaki sürtüşmeler asgari seviyelere iner. Medreseler ve Tekkeler bir birini destekleyen eğitim kuruluşları oldukları için cemiyet olarak birleşirler. 1 Tasavvuf un Hicret ten Celalletin Rumi Ünlü Mutasavvıflardandır. Mutasavvıfın amacı, ahlaken en mertebeye ulaşmak her sahada Kuran-ın ve Peygamberin gösterdiği yoldan gidip hakka kavuşmaktır. 2 Tarikatın Manası: Tarikat Arapçada yol anlamında olup, tasavvuf literatüründe Allah Teâlâ ya yaklaşmak ve onun hoşnutluğunu kazanmak maksadıyla takip edilmesi gereken yol demektir. Bu şekilde hususi bir yol takip eden kimseye Salik denir. Salik bu yolculuğu boyunca Allah a ulaşıncaya kadar çeşitli menziller ve makamlar kat eder. Çoğu Salikler bu 110 yıl sonra ölen Hasan Basri ile başladığı rivayet edilir.. İlk tasavvufi tekkeler hicri ikinci asrın sonlarına doğru kurulmuş, daha sonraki asırlarda birçok ünlü mutasavvıflar yetişmiştir. Cüneydi Bağdadi, Bayezidi Bistami, Seyid Ahmed Rufai, Abdülkadir Geylani, Hallacı Mansur, Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Mevlana yolculukları sonuna kadar tamamlayamadan yarı yolda kalır. Bazıları ise bu yolculuğu tamamlayarak Allah a vasıl olurlar ki bunlara da Vasıl adı verilir. Bu yolculuk esnasında menziller kat etmeye Seyr-ü Sülük adı verilir. Tarikatçılara göre tarikat tanrı için tutulan yoldur. İnsanların nefes alıp verdikleri ka- 1 Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s.89 2 Fahri Sakızlıoğlu, Büyük Dinler, Akşam Matbaası, İstanbul, 1964, s.328 Popüler Tarih Dergisi

3 20 dar tarikat ve yol vardır. Bazı İslam bilginleri tarikatçılığı Hz. Muhammed in ölümünden hemen sonra başlatılır. Uhud savaşında iki dişini kaybeden Karenli Üveysin Hz. Peygamberin ölümünden sonra bütün dişlerini çıkartmasıyla ona inanların da türlü işkenceleri yapması tarikatçılığın başlangıcı olarak gösterilir. Fakat büyük tarikatlar on birinci asırlarda kurulmuştur. 3 Tarikatların Tasnifi: Sofiler, insanı Allah a ulaştıran yol anlamında olan tarikatların belli sayılarda sınırlandırılmayacağını kabul etmişlerdir. Bu anlamda Necmüddin Kübra usulü Aşere adlı risalesine Allah a ulaşan yollar yaşattıkların nefesleri sayısıncadır. Diyerek başlar. İlk sofilerden Ebu Bekri Tamestan;(ö.951) Allah a ulaşan yollar yarattıkların sayısıncadır. Derken Ebu l Hasanı Müzeyyin (ö.939) ise bu yolların Yıldızların sayısınca olduğunu söyler. 3 Sakızlıoğlu, s.329 Bu yolda esas olan teveccüh, yani halis niyetle hakka yönelmektir. Bu tarikatlar tasnif yapılırken kriterleri farklı olabilir. Tarikatların genel olarak tasnifi bu şekilde yapılır. Zikir Şekillerine Göre : 1.Kıyami Tarikatlar (Turuk-ı Kıyamiyye) : Zikirlerini daha çok ayakta yapan tarikattır. Kadıriyye tarikatı örnek gösterilebilir. 2. Kuudi Tarikatlar (Turuk-i Kudiyye) : Zikirlerini oturarak yapan tarikattır. Nakşıbendiyye tarikatı buna örnek gösterilebilir. 3. Hufi Tarikatlar ( Turuk-i Huffiyye) : Zikirlerini sessiz olarak yapan tarikatlardır. Nakşıbendiyye tarikatı örnek gösterilebilir. 4. Cehri tarikatlar ( Turuk-i Cehriye) : Zikirlerini sesli olarak yapan tarikattır. Halvetiyye tarikatı örnek gösterilebilir. B) Takip Ettikleri Yol : 1. Tariki Ahyar (Hayırların Yolu) : Muamele erbabının yolu olup, farz ve sünnetleri ifade Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

4 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 21 etmek, sünnetleri ifade etmek, çokça namaz kılmak, oruç tutmak, Kur-an okumak, hakka vasıl olmayı esas alır. Bu yol hem çok zaman ister. Hem de bu yolla maksada ulaşanlar azdır. Zahitlerin yolu budur. Buna Zühd ve ibadet Yolu da denir. 2. Tarık-i Ebrar (Kalbi Saf Olanların Yolu) : Buda Riyazet ve Mücadele Yolu olarak bilinir. Riyazet ve mücadele yolu ile ahlakı güzelleştirmek, nefsi terbiye ve kalbi tavsiye etmenin yollarını esas alır. Riyazetten maksat nefsin istediği şeyleri yapmamaktır. Oldukça zordur. Nefsin isteklerine karşı kalben mücadele etmektir. Bu sayede kalp kötü ahlaklardan temizlenir. 3. Tarik-i Şuttar (Aşk ve Cezbe Ehlinin Yolu) : Bu ise Aşk, muhabbet ve cezbe yolu dur. Bu yolda giden salik, bir halden diğerine bir makamdan başka bir makama intikal etmek suretiyle manevi bir seyir takip eder. Bu yolun şartı ise insanın kendi iradesiyle ölümü kabul etmesidir. 4 C)Tarikatların Müşterek Unsurları: Burada klasik anlamda bir tarikat özelliği taşımadan halktan ayrı yâda özellikler içine girmeden, kalben daimi Allah2la beraber olmayı ve riyadan şiddetle kaçınmayı esas alan ilk melâmetiler hariç belli tarikatları ve prensipleri tekkeleri olan bütün İslami tarikatların müşterek olduğunu beyan etmektedir. Tarikatların sosyo-dini konularını aşağıda belirteceğim.,ü 1. İnsani Unsurlar a) Pir- Pir-i Sani: Farsçada yaşlı, ihtiyar anlamında olan pir, tarikatlarda, bir tarikat terimi olarak tarikatın kurucusu olan mutasavvıfa denir. Mesela Nakşıbendiyye nin pir i Bahaud- 4 Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, s Popüler Tarih Dergisi

5 22 din-i Nakşibendî, Kadiriye nin pir i ise Abdulkadir geylani dir. Pir in bulunduğu dergâha Pir evi denir. b) Şeyh- Halife: Şeyh Arapçada ihtiyar anlamına gelmektedir. Tarikata giren kimseleri o tarikatın yoluna göre yetiştirme, onları denetleme yetkisine sahiptir. Bunlara Murid de denilir. Tarikat geleneğinde, bir Şeyhe bağlanmadan hakka vasıl olmanın mümkün olmadığı kabul edilir. Ey iman edenler! Allah tan korkun. Ona yaklaşmaya vesile arayın ve yolunda cihad edin ki kurtuluşa eresiniz. Şeyh tarikata giren ve kendisine intisaba eden kimse için her haliyle ideal ve örnek insanı temsil eder. Şeyhlilik son derece önemli bir mevkidir. Şeyh te bulunması gereken özellikler şunlardır; 1. İlim, irfan ve manevi zevk sahibi olmak. 2. Şeri ilimleri, yani İslami iyi bilmek. 3. Belli bir tarikatın usulüne göre; Seyr-i Sülükunü tamamlamış ve irşatla vazifeli kılınmış olmak. (Hem veli hemde Mürid olmak). 4. Kötü ahlaklardan arınmış, iyi ahlaklarla donanmış, şefkat sahibi ve hizmeti yüce olmak. 5. Mürid yetiştirmeye, yani insanları terbiye etmeye kabiliyetli olmak. 6. Dini konularını yerine getirmekte titiz ve canlı olmak. Bu gibi özellikler halife ve şeyh müsalesinde olduğu için, aynı hususlar halife içinde geçerlidir. c) Mürid, Derviş ve Salik: Herhangi bir tarikat şeyhine bağlanan ve seyr-ü Sülük ünü devam ettiren kimselere denir. Bu kimselere tarikatlara göre farklı isimler verilir. Derviş, fakir, ihvan, ashaba gibi isimler verilir. Sufi hareketinin gelişimi birçok bakımdan fıkıh mezheplerinin gelişimine paralel olarak ortaya çıkmıştır. Onuncu yüzyıldan itibaren ondördüncü yüzyıla kadar süfilik bir toplumsal hareket olarak olgunluğa ulaştığı ve bir sufi metafiziğinin gelişimine süfiliğin düşünce ve pratiğini diğer islam inanç ve ibadetle bütünleştirmesi tamamlanmış oldu. Bu hareket tarikatlarda Müslüman grupların tutarlı bir kimlik edinme- Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

6 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 23 sine vesile oldu. Sufiler bireysel olsada, tasavvuf toplantı evlerinde (Tekkeler) kendilerine bir kimlik edinmiş oldu. 5 Tarikat mensubu kimseler bulunduğu mevkiye göre isimler alırlar. Şöyle ki; Talip: Tarikata girme arzusu olan, fakat henüz tarikata kabul edilmemiş olan. Mürid: Bu isteği kabul edilip tarikata alınan kimselerdir. Salik: Seyr-ü Sülük ünü devam ettirmekte şeyhe bağlanmasına Biat denir. Bir kimsenin, birden fazla tarikat şeyhine intisap etmesine mümkündür. Bu sebeple farklı tarikat kurucularında takibe alınmıştır. Ancak bu durum istisnadır. Mesela Salahüddin-i Uşaki ( ö ) şöyle demiştir. Tarikatların sırları bende toplanmıştır. Ben halveti, celveti, Bektaşi, bayrami, kadiri, Nakşibendî, mevleviyim demiştir. 6 olandır. Vasıl: Seyr-ü Sülük ünü tamamlayıp hakka vasıl olandır. Mürit in gerek şeyhe, gerekirse diğer müritlere karşı başlıca görevi şunlardır. 1. Sadakat ve samimiyetle işe başlamak. 2. Tövbe etmek ve küs olduğu Müslüman varsa onlarla arasını düzeltmek. 3. Kalbinden dünya ya ait sevgileri atmak, gönlü Allah a yöneltmek. 4. Başkası kendisini kınasa da meth etsede önemsememek. 5. Dünyevi bir makam elde etmemek, sadece Allah rıza için çalışmak. 6. Kalbende olsa şeyhine itirazda bulunmamak. 7. Dini emir ve yasaklara riayet etmekte titizlik göstermek. Bir kimsenin bu özellikleri taşıdıktan sonra D) Silsile ( Soy) : Hemen her tarikatın kendisini Hz. Peygamber (s.a.v) dayandıran bir silsilesi mevcuttur. Bunlar hakkında pek çok eser kaleme alınmıştır. Hz. Peygamber soyundan gelenlerin içinde bulunduğu silsileler Silsileyi Zehap- Altın silsilesi Seyitler silsilesi diye adlandırılmıştır. Bir şeyhin öncekinden irşat yetkisini aldığını gösteren icazet verme geleneği mevcut kaynaklara göre ilk dönemde değil daha sonraki yüzyıllarda başlamıştır. Özellikle müesseseleşme döneminde icazetin olması her şeyhin gerçekliliğinin delili olarak görülmüştür. Hilafet icazetleri iki çeşittir. Birincisi belli bir bölgede zikri icra etmek, yetkiyi veren ve hilafet diye adlandırılan icazettir. Bu icazet yetkileri şeyhin ölümü veya görevi almasıyla sona 5 Ira M Lapidus, İslam Toplumları Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, s Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s Popüler Tarih Dergisi

7 24 Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

8 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 25 erer. İkincisi ise Hilafet-i tamme dir. 7 Hz. Peygamber den sonra gelen silsileler şeyhler demektir. Tarikatlarda silsilenin önemli bir yeri vardır. Silsileyi oluşturan şeyhlerin, Hz. Peygamberin sahip olduğu ve Hz. Ali, Hz. Ebubekir ve ashap tan belli kişilere talim edildiği ilahi hakikatlerin manevi varisleri olduğu kabul edilmektedir. Silsile, tarikatların meşruluğunu ve güvenliğini gösteren bir senet durumundadır. Bundan dolayı, tarikatlarda posla yani oturacak şeyhe, usulüne uygun icazetname verilmesine ve silsile zincirinin kopmamasına özenle ve titizlik gösterilir. Tarikat silsilelerinin umumiyetle Hz. Ali veya Hz. Ebubekir vasıtasıyla Hz. Peygambere ulaştığını daha önce göstermiştir. Hz. Ali Ben ilmin şehriyim, Ali onun kapısıdır Hz. Ebubekir hakkında da Ben ilmin şehriyim, Ebubekir onun esasıdır şeklinde hadislerde rivayet edilmiştir. Bu hadislere dayanılarak, bu zatların Hz. Peygamber den tasavvufi ilmi, yani kesif, marifet ve Bâtıni ilmi öğrenilmiş oldukları kabul edilir. Silsilenin gerçekten Hz. Peygamber den Cebrail (a.s) vasıtasıyla Allah a ulaştığı kabul edilir. Dolansıyla bu zatların sahip olduğu manevi ilmin kaynağı Allah Teali olmasıdır. Tarikatlarda, Hz. Ali nin sahip olduğu bu mevki sebebiyle, ona ve onun soyundan gelenlere ( bunlara seyit) denir. Sevgi ve hürmet gösterilmektedir. Nitekim on iki imam dan bir veya bir kaçının yer aldığı silsilelere Altın Silsile denir. Tarikatların hemen hepsinin silsilesi Cüneydi Bağdadi de birleşir. Ve ondan sonra aynı şahsiyetlerle Hz. Peygamberimize dayanmaktadır. Cüneyd den gelen silsile, yada Hz. Ali, Hasan-Basri, Habib Acemi, Hz. Hüseyin, diğer imamlarda birleşir. Kübreviyye tarikatının silsilesi Hz. Ömer vasıtasıyla Hz. Peygamber e ulaşır. 8 Abdülkadir Geylani nesebi, hem anne ve hemde baba tarafından Hz. Peygamber e ulaşılır. Babası Hz. Hasan, annesi ise Hz. Hüsey- 7 Kadir Özköse, Tasavvuf, Grafiker Yayınları, Ankara, 2015, s Abdulkadir Akçiçek, İlahi Armağan, Bedir Yayınevi, İstanbul, s.6 in neslindendir. Ayrıca Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ile de akrabalığı vardır. 9 Tasavvuf ve tarikat erbabı zahir denilen İslam ilimleri ile elde edilen İslam bilgisine ( Şeriata) ters düşen bilgi ve davranışlarını terk edip, kendilerini düzeltmekte yükümlüdürler. Çünkü şeriat bilgisinin sahihliğini Kur an a ve Sünnete başvurarak kontrol etmek mümkündür. Bir Müslümanın sahih bir tasavvuf terbiyesi alması farzda değildir. Yasakta değildir. Eğer almaya karar verirse rehberinde şu şartları aramalıdır. Âlim olması, ilmiyle amel ediyor olması, bu faaliyetten menfaat elde etmemesi ve eğittiği kişilerin bu sayede daha iyi birer Müslüman olduklarının sabit bulunmaması, eğer bir Müslüman tarikatsız âlim ve tarikatlı cahil arasında kalırsa, kendisine kesinlikle âlime gitmesi, âlimin dediğini tutması tavsiye edilmelidir. 10 E) Fiili Unsurlar: a) Zikir: Tarikatların temeli olan zikir, gelişi güzel yapılan bir hareket olmayıp bunun çeşitli safhaları vardır. Bunlara riayet şarttır. Her tarikat kendi zikir meclislerinin adap ve erkânını tespit eder. Tarikatlarda zikir ve kelimeyi tevhit yâda esma-ül Hüsna dan biri ile belli sayıda tekrar ederek yapılır. Zikir den asıl olan diğer varlıklarla ilgili duygu ve düşünceleri kalpten atarak Allah ı anmaktır. Zikrin belli zamanları mevcuttur. Toplu zikirlerin yapıldığı zamanlarda sıralanmıştır. Şeyhin önerisi ile müridin bireysel olarak gerçekleştiği zikre vird/ evrad denir. Tarikatlara göre ise farklı isim ve zikir çeşitlerde bulunur. 11 Allah ı anmak en büyük ibadettir. 12 Ayeti kerime buna bir örnektir. 1.Sema : İlk asırlarda dini musiki anlamına gelen sema Mevlevilik tarikatının zikrine verilen isimdir. Ayakta ve dönerek, musiki eşliğinde icra edilir. Zikir esnasında dervişler hareketleriyle çeşitli dini- tasavvufi temaları sembolize ed- 9 Cafer Karadaş, Çağdaş İslam Düşünürleri, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2007, s Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s Kadir Özköse, Tasavvuf, Grafiker Yayınları, Ankara, 2015, s El-Ahkebüt 29/45 Popüler Tarih Dergisi

9 26 erler. Bir adıda mukabeledir. Sultan Velet- Ulu Arif Çelebi ve en önemli kuruculardan biri olan Hz. Mevlana önde gelir. Sofilere göre ilk defa zikri temellerini yapan kişi Hz. Peygamber olup, dört halifenin her birine değişik usullerle zikir telkin etmiştir. Sonra da tarikatlarda herhangi birini esas alarak zikir tarzları gelişmiştir. Bu dört telkin şöyledir. * Sıddıkiyye : Hz. Peygamber Medine ye hicret esnasında mağarada gizlenirken, Hz. Ebubekir in kulağına üç defa zikir telkin etmiştir. Hafi( gizli) zikir bu olaya dayanmaktadır. * Kübreviyye: Hz. Ömer Müslüman olduğu sırada Hz. Peygamberle kucaklamış, bu esnada Hz. Peygamber ona kelimeyi Tevhidi sesli bir şekilde söylemesini isteyince oda sesli söylemiştir. Hz Ömer yerde söylediği için, kübrevviler oturarak zikrederler. * Nurbahşiyye: Hz. Osman a da Harfsiz ve sessiz olarak kalbi zikir telkin etmiştir. tekrarlamıştır. Hz. Ali ye dayanır Hatmi Hacegan: Nakşıbendiyye tarikatına icra edilen zikre verilen addır. Önce şeyhin işareti ile istiğfar edilerek başlanılır. Bu istiğfar şeyhin isteğine bağlı olarak beş yada on beş defa olabilir. Sonra gözler yumularak rabıta ile birlikte kalbe nazar edilir. Sağdan yedi kişi fatiha okur. Daha sonra yüz salavatı şerife okunur. Yetmiş dokuz İnşirah Suresi ve bin bir İhlası şerif okunur. Bundan sonra solda yedi kişi fatiha okur. Sonra yüz salâvat okunur. Şeyh tarafından okunan dua ya âmin denilir. Sona erer böylece 3. Darbı- Esma: Halvetilerin zikrine dayalıdır. Halka halinde oturularak, hafif sallanarak yapılır. Vücudun hafif hareket etmesi için bir vesile olarak kabul edilir. 4. Zikri- Kıyam: Rıfai ve Sadilerin ayakta ve sesli olarak icra ettikleri zikre denir. 5. Devran: Kadirilerin oturarak ayakta ve dönerek yaptıkları zikirdir. * Cehriye: Hz. Peygamber Hz. Ali yi diz çöktürüp gözlerini yumdurmuş ve üç kere la ilahe illallah demiştir. Aynı cümleyi üç defa 6. Zikri- Erre: Yesevilerin oturarak ve ayakta 13 Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s.111 Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

10 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 27 yaptıkları zikre denir. 14 F) Maddi Unsurlar: Tasavvuf cereyanının tarikatlar şeklinde müesseseleşmesiyle birlikte, zamanla tarikatlara mahsus bir takım maddi unsurlar ortaya çıkmıştır. Tarikat mensuplarının bir araya geldikleri tekke ve zaviyeler, hususi kıyafetler, zikir ve semai aletler bunlardandır. 1. Tekke: Farsçada dayanılacak ve sığınılacak yer anlamına veya makam anlamına geldiği sanılmaktadır. Ribat, zaviye, hankah, dergâh gibi isimler de tekke manasındadır. Bazen bu yerler bağlı bulunduğu tarikatın ismiyle beraber anılırlar. Mevlevihane, kalender hane gibi bir tarikatın bütün tekkelerinin bağlı bulunduğu ve tarikatın en üst makamındaki şeyhinin kaldığı yere asi tane denir. Tekke ve zaviyeler zamanla hızlı bir şekilde yaygınlaşmış, sadece tarikat mensuplarının toplandığı ve zikir yaptıkları yer olmaktan ziyade, toplumun her kesiminden kişilerin, iktisadi, ekonomi, siyasi yönlerinde ele alınan bir müessese haline gelmiştir. Cami ve medreselerin aksine, tekkeler genelikle ahşaptan ve sade olarak yapılmışlardır. Selçuklu ve Osmanlı döneminde tekkelerin çevresinde genellikle mezarlık, hamam, mescit, ahır ve bezende değirmen yer almaktadır. Tekkeler ekonomik açıdan bağımsız durumda idiler. Selçuklu ve Osmanlı döneminde ise vakıflara bağlanmış yakınlık oluşturmuştur. Ancak vakıflar sonraki dönemlerde tekkelere gölge düşürmüş böylece şeyhlik babadan oğla geçmiştir. 30 Kasım 1925 yılında çıkartılan kanunla kapatılmıştır. 15 Tasavvufi hayatın iki temel müessesi vardır. Tarikatlar ve dergâhlar. Sofilerin kurup geliştirdiği bu kurumlar bir birlerine zamanında güç vermiş ve gelişmişlerdir. Toplumun değişik kesimlerine bizzat hizmet etmiş olan tekkeler tarikatların tanıtıldığı bir yer olmuştur. Amaç bir toplumun her kesimine uzanmakta ve çok değişik alanlarda hizmet vermektir. Böylece bu müessese, düşünce ve yaşama tarzını toplumun her köşesine anlatma ve kabul ettirme imkânına kavuşmaktır. Osmanlı toplumunda bu Rüçhaniyeti elde eden bir merkez de tekkeler ve zaviyelerdir. Tekkeler gerek mimari yapısı gerek mürşid ve dervişleriyle bu Gönül zenginliğini yakalamak isteyen insanlara kucak açmış 16, imkân sunmuşlardır. 2. Tarikat Kıyafetleri: Her tarikat kendine has bir kıyafet geliştirmiştir. Bu kıyafetlerden bir dervişin hangi tarikata bağlı olduğunu belirtir. Mevleviyye ve Bektaşi ye bunlardandır. Sade ve temiz bunun yanında sarık sarmakla yetinilmiştir. Bunlar; Hırka, habbe, tennure, kemer, gül, Destegül, seccade ve post gibi mahkum elbiseler yada aletler kullanılır Türer, s Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s Mustafa Kara, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2010, s Kadir Özköse, Tasavvuf, Grafiker Yayınları, Ankara, 2015, s Popüler Tarih Dergisi

11 28 G) Fütüvvet- Ahilik: Fütüvvet, kelime olarak gençlik, yiğitlik, mertlik gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise bu konuda ilk defa müstakil bir eser yazan meşhur Sofi Sülemi (ö.1021) nin tarifine göre; Allah ın emirlerine uymak, güzele ibadet etmek, her türlü kötülüğü terk etmek, zahiri ve Bâtıni ahlakın en güzeline sarılmaktır. Bu anlamda fütüvvet, tasavvuf ahlakını hayata geçirmektir. Melâmet anlayışının doğmasına yardımcı olan fütüvvet Sülemi tarafından anlatılmaktadır. Mesela, başkalarının kusurlarını görmemek, insafı elden bırakmamak, kimseye düşman olmamak, fakirleri hor görmemek, şefkatli olmak, zikir ve takvayı elden bırakmamak, tövbe etmek bunlardadır. Fütüvvet demek, güzel ahlak sahibi olmaktır. Fütüvveti tasavvuftan ayrı düşünmek yanlıştır. Hicri 2. Asırdan itibaren Feta unvanı, toplum içerisinde kahramanlık ve fedakarlık ile şöhret bulan kimselere verilir. Bu kimselere ise Fütüvvet teşkilatını oluşturmaktır. Halife Nasır Lidinillah ilk kurucularındandır. Fütüvvet teşkilatı, Müslüman Türkler arasında Ahilik adını almıştır. Zamanla iktisadi ve sosyal hayata yön vermeye başlamıştır. Hz. Ali, yiğitliği ile ideal bir FETA kabul edilmiştir. Bunun yanında Hz. Ömer adaletiyle iyi bir FETA olmuştur. 18 Tarikatlar ve Kurucuları 1. Kadiriye: Abdulkadir-i Geylani (ö ) tarafından Irak ın Bağdat şehrinde kurulan Kadiriye tarikatı, İslam dünyasının en yaygın tarikatlarındandır. Soyu baba tarafından Hz. Hasan a, anne tarafından Hz. Hüseyin e ulaşan Abdulkadir Geylani nin birçok çocuğu olmuş ve bunun sayesinde yayılmıştır. Geylani dini ilimleri tahsil ettikten sonra Müslim Ed-Debbas tarafından tasavvuf yoluna girmiştir. Moğolların Bağdadı işgal etmesiyle ribatlar yıkılmış ve aile dağılmıştır. Böylece Geylani nin çocukları Suriye ve diğer bölgelerde tarikatları yaymaya devam etmişlerdir Rifaiyye: Ahmed Er- Rifai ( ö.1182) tarafından Güney Irak ta, Kufe, Basra, Vasıf arasında Betaih bölgesinde kurulmuştur. Kurucusunun adını almıştır. Hz. Hüseyin nin soyundan gelir. Geylani den sonra yükselmiştir. Suriye, Hicaz, Yemen, Mısır ve Anadolu şehirlerinde yayılmıştır. Mısır da teşkilatlanan ilk tarikattır. Bu tarikat günümüzde Anadolu üzerinden Balkan, A.B.D, Kanada ya kadar ulaşmıştır. Dervişler vucütlarına saplanmış aleti elleriyle tutar. Zikre girer. Bunun yanı sıra Şeyhler gül denilen ateşte akkor haline gelmiş demir aleti ve demiri yalar. Bu tür gösteriler arasında ateşe girme ve zehir içme, vahşi hayvanlarla oynama, ağızda cam parçalama gibi zikirler bulunur. Bunun amacı Allah dilemedikçe ateşin yakamayacağı, kesici aletlerin kesmemesi, vahşi hayvanların zarar vermeyeceğini ispatlamak olduğu belirtir Sühreverdiye: Ebu hafs Şehabeddin Ömer Es-Sühverdi ( ö.1234) tarafından Bağdat ta kurulmuştur. Halife Nasır Lidinillah döneminde fütüvvet teşkilatının organize edilmesi çalışmalarına öncülük etmiştir. Kendisi tekkelerin şehliğini yaparak bir çok kimseyi tarikatına bağlamıştır. Sühverdi daha sonra Irak la birlikte Suriye, İran, Pakistan, Hindistan, Çin, Türkistan bölgelerinde yayılmıştır. Zamanla Hindistan ın en yaygın tarikatı haline gelmiştir. Silsilesi Hz. Ali ye, dayanan bu tarikat, zikir, oturarak sesli yaparlar. Daha sonraki dönemlerde Rumeli de daha çok yayılmıştır. 20 Sühverdiye tarikatı, Hz. Ebubekir in soyundandır. Dini esasların dışına çıkmayacak şeriat-tarikat 18 Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s Kadir Özköse, Tasavvuf, Grafiker Yayınları, Ankara, 2015, s Özköse, s.279 Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

12 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 29 dengesini muhafaza edilmeye başlamıştır. Alt kolları; Bedriye, Zeyniye, Kemaliye, Nebiye gibi tarikatlar bulunur Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s.180 Popüler Tarih Dergisi

13 30 Sühverdi tasavvuf ilmini şu şekilde izah eder Hz. Peygamber in mesut devri geçtikten sonra bir kısım insanlar kendilerine Tabin adı verilir. Peygamber öldükten sonra vahiy kesildi. İnsanlar onu aradı fakat artık zaman geçmişti. Cahillerin ördüğü ağ oluşturuldu. Eski iyi alışkanlıklar terk edildi. Dünya değerleri kıymetlendi. İfade eder Halvetiyye: Bu tarikat, şeyh Şiradeddin Ömer b. Ekmelüddin el- Halveti( ö.1397) tarafından kurulmuştur. Silsilesi Hz.Ali ye dayanmaktadır. Lahcan da dünya ya gelmiştir. Harezm de bulunan amcası şeyh Muhammed b.nuri el- Halveti ye intisap etmiştir. Amcası, seyr-ü sülük ta halef e çok önem veren ve ömrünün büyük bir kısmını halvetle geçiren bir zattır. Ömer el-halveti, amcasının 22 Âdem Çatak, Şihabeddin Sühverdi Hayatı ve Eserleri, Afşar Matbaa, Ankara, 2012, s.53 Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

14 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan de vefatı üzerine onun makamına geçmiştir. Huya ve Mısır a gitmiş, yedi defa hac yapmıştır. Sultan Üveys in isteği üzerine Herat ta gelmiştir. Orada vefat etmiştir. Bu tarikatın özelliklerinden biri de pek çok kollara ayrılmış olmasıdır. Bu özelliğinden dolayı Tarikat kuluçkası diye nitelendiril miştir Bektaşiyye: Yesevi dervişlerinden Hacı Bektaş-i Veli (ö.1271) 12. Yüzyılda Anadolu ya gelerek Suluca karahöyük te ( bugünkü hacı Bektaş) dergahını kurmuş ve onun adını nispetle Bektaşi ye tarikatı doğmuştur. İlk devirlerden itibaren Anadolu ve Rumeli şehirlerinden kurulan tekkelerle geniş coğrafyaya yayılmıştır. Bektaşilik tarikatı, 15.Yüzyılda Konya, Eskişehir, Urfa, Aydın ve Antalya yöresinde tekkeleriyle Batı Anadolu da fetihlere paralel olarak balkanlara yayılma politikası olarak da ortaya çıkmıştır. Sultan 2.Murad ın 1826 da yeniçeri ocağını ortadan kaldırmasıyla Bektaşi tekkeleri ve faaliyetleri kısıtlanmıştır. Bunun nedeni ise Sünni inancından Şii inanca 24 geçmesidir. 5. Zeyniyye: Zeynüddin Hafi ye (ö.1435) nispet edilen ve Horasan ın Herat şehrinde kurulan zeyniyye tarikatı, Hafi den sonra Derviş Ahmed Semerkandi ve Mahmud Hisari vasıtasıyla Hindistan halifesi Sıracüddin el- Multani vasıtasıyla Hindistan ın Gucerat bölgesinde, 130 sene yaşadığı belirtilen Abdülmelik el Gaznevi (ö.956) Ağra da yayılmıştır. Zeyniyye 15.Yüzyılın başlarından kuruluşunun ardına kadar yayıldığı geniş coğrafyalarda halkla birlikte üst düzey âlim ve yöneticiler de ilgisini çekmeye başarmış ancak 16.Yüzyıldan sonra etkisini kaybetmeye başlamıştır. Zeyniyye nin silsilesi Sühverdiyye nin kurucusu Şehabeddin es Sühverdi üzerinden bir yolla Hz. Ali ye, bir diğer yolla Hz. Ömer ile Hz. Ebubekir e ulaşılmaktadır. Tarikatın Hz. Osman a bir yolla ulaştığı silsile de belirtilmektedir Bayramiyye: Bir Türk şeyhi olan Hacı Bayram Veli ye (ö.1429) nispet edilen Ankara merkezli bayramiyye tarikatı, kurucusu daha hayattayken çevreye yayılmıştır. 15.Yüzyılın ilk yarısında tarikat Ankara dışında Beypazarı ve Göynük te AK Şemseddin ile Ömer Sıkkını, Gelibolu da Yazıcıoğlu Mehmet, Bolu ve Bursa da İnce Bedrettin, Molla Zeybek ve Şeyhi temsil etmektedir. Bayramiyye tarikatında olduğu gibi esma zikri uygulanır. 7. Semerkandilik: Anadolu da faaliyetleri tespit edilen semerkandiyye tarikatı, 15.Yüzyılda ortaya çıkmıştır. Larende bölgesinde (Karaman) a gelip yerleşmişlerdir. Alâeddin Ali Semerkandi tarafından Semerkant bölgesinden çıkmıştır. Bazı kaynaklar bu tarikatın Kübreviyye ve Nakşibendi ye tarikatından ayrılan kolları oldukları söylemişlerdir. Bu tarikatın faaliyetleri; Anadolu da Bursa, Balıkesir ve Karaman bölgesinde faaliyet yürütmüşleridir. 17.Yüzyılda ortadan kaybolmuştur. 8. Bedevilik: Anadolu da faaliyetleri tespit edilen bu tarikat Seyit Ahmet Bedevi tarafından 13.Yüzyılda Mısır da kurulmuştur. Tarikat adına ilk olarak 17. Yüzyılda Bursa da bir tekke kurulmuş ve faaliyetler yürütülmüştür. 18.Yüzyılda başlarında bu tarikat, Ebu Rıza tekkesi ile İstanbul da temsil edilen Bedeviye tarikatı, bir sonraki asra fazlaca ulaşılamamıştır. Osmanlı devletinin son dönemlerinde izleri İstanbul dışında görülmeye başlamıştır. 19.Yüzyılda ise Kuzey Afrika ve Mısır 23 Türer, s Özköse, s Kadir Özköse, Tasavvuf, Ankara, 2015, s Popüler Tarih Dergisi

15 32 coğrafyasında Senüyye ile Abdülmecid, Abdülaziz ve 2.Abdülhamit gibi padişahlar bunların vergisini muaf tutmuştur Çeştiyye: Tarikatın kurucusu Muinuddin Muhammedi Çeşti (ö.1236) yıllarındadır. Aslen Horasanlı olan Çeşti, on beş yaşında babasını kaybettikten sonra tasavvufa yönelerek Semerkant ve Nişabur, Bağdat gibi şehirlerde seyahat etmiş ve Nişabu da Şeyh Osman Haruni ye intisap etmiştir. Seyahatleri sırasında, Geylani, Sühverdi, Hemedani, Kirmani gibi önemli şahsiyetler görmüştür. Daha sonra Hindistan a göçmüştür. İrşatla meşgul olan Çeşti Hindistan da (Hint Ülkesinin Güneşi) lakabını almıştır. Çeştiyye tarikatı, Hindistan, Pakistan bölgesinde en yaygın tarikatlardan biridir. O Bölge de İslam ın benimsenmesinde önemli rol almıştır. Bu tarikat üç esasa önem vermiştir. Deniz gibi cömert, Güneş gibi şefkatli ve toprak gibi alçak gönüllü olmak en temel esastır. Çeştiyye tarikatı misafirperverlikte meşhurdur Yeseviye: Yeseviye tarikat olarak Anadolu-Rumeli topraklarında yaygın hale gelemediyse de doğudan batıya olan Derviş göçü nün tabi neticesinde bu gölgeye geldiğine işaret eder. Selçuklular döneminde Anadolu da filizlenen tekke kültürünü besleyen kaynaklardan biriside tarikattır. Dönemin sofilerini yönlendiren eserlerden biriside Divan-ı Hikmet olduğu söylenilebilir. Tasavvufi hareketlerin Osmanlı nın ilk asırlarında aldığı şekil Yeseviye nin tesirleri altında görebilmek için Hâce-i Türkistan a nispet edilen bu tarikat birçok faydası olmuştur. Hoca Ahmet Yesevi tarafından on birinci asırda ortaya çıkmıştır. Bu tarikat horasan bölgesinden Anadolu coğrafyasına taşınmıştır. 28 Yesevi tarikatı Türklere ait olduğu ve bu tarikatın, Nakşiliğin ortaya çıkmasına kadar, bu yörelerde yaşamıştır. Yeseviye Tarikatının şeyhleri Diyarbakır, Hicaz ve İstanbul gibi yerlerde çeşitli diğer Asya coğrafyalarında halen iz sürmektedir. Hoca Ahmet Yesevi nin en tanınmış olan halifesi Süleyman Ata dır. Yeseviye tarikatının ilk çıkış noktası Seyhun çevresinde, Taşkent ve civarında tutulmuştur. 29 Burada bulunan insanların eski gelenek göreneklerinden vazgeçip hak yoluna geçmelerini ve dinin insanların yaşam tarzına birer kolaylık sağladığını ön gören Hoca Ahmet böylece tarikat kurarak Asya coğrafyasına açılmaya başlamış bu yayılış Harezm ve Maveraünnehir de kuvvetlenince Horasan ve Azerbaycan üzerinden Anadolu coğrafyasına gelmiştir. Sonuç İslam coğrafyasının genişlemesiyle birlikte yeni yeni topluluklar bir araya gelmiş ve toplumlar İslam la yeni tanıştıkları için bu dine merak uyandırmışlardır. Bu merakı gidermek için Arap coğrafyasından din âlimleri sevk edilmiş ve bu netice itibariyle din yoluna giren şahsiyetler sayesinde insanlar bir araya gelmiş, bu dini öğrenmek ve uygulamak için kendilerine özgü yollar bulmuşlardır. Tarikatlar böylece Arap coğrafyasından Asya ve daha sonra Anadolu coğrafyasına savaş bezende göç yoluyla dağılmaya başlamıştır. Bu tarikatların günümüze kadar gelmeleri ise köklü ve yollarda olan şahsiyetlerin bıraktığı izlenimdir. Hakikat ehli olanlar bunu sürekli yaymışlar ve insanların peygamberin hadis ve sünnetlerine uygun bir şekilde yaşamalarına vesile 26 Özköse, s Osman Türer, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s Mustafa Kara, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2010, s Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2012, s.333 Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

16 MŞÜ Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 33 olunmuştur. Her tarikatın yolu her ne kadar farklı olsa da asıl yol Allah a kavuşmaktır. Kaynakça EYÜBOĞLU İsmet Zeki, Tasavvuf Tarikatlar, Derin Yayınları, İstanbul, 2012 ERAYDIN Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, M.Ü. İ. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, EL-BENNA İmam Hasan (çev.), Ayetullah GÜNEŞ, Tasavvuf ve Ahlak Eğitimi, Nida Yayınları, İstanbul, 2.baskı, 2008 ÇATAK Âdem, Şihabeddin Sühverdi Hayatı ve Eserleri Tasavvuf Anlayışı, Afşar Matbaa, Ankara, 2012 GEYLANİ Abdulkadir (çev.), Abdulkadir AKÇİÇEK, İlahi Armağan, Bedir Yayınevi, İstanbul2.bas kı,2013 GÖLPINARLI Abdulbaki, Mevlana dan Sonra Mevlevilik, İnkılap Yayınları, İstanbul, 2006 GÖLPINARLI Abdulbaki, Mevlevilik, İnkılap Yayınları, İstanbul, 3.baskı, 2009 HAMARAT Zehra, Bayramiye Tarikatı Menakıbı, Dergah Yayınları, İstanbul, 2015 İZMİRLİ İsmail hakkı, İslam felsefesi Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2008 KARA İsmail, Türkiye de İslamcılık Düşüncesi, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2011 KARA İsmail, Din ile Modernleşme Arasında Türk Düşüncesinin Meseleleri, Dergâh Yayınları, İstanbul, 3.baskı, 2012 KARA Mustafa, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2.baskı, 2010 KARADAŞ Cafer, Çağdaş İslam Düşünürleri, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2007 KÜÇÜK Abdurrahman, Mehmet Alparslan KÜÇÜK, Türkistan dan Türkiye ye Bektaşilik, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011 KÖSEOĞLU Nevzat, Türk Düşüncesi Tarihi ve Türk Medeniyet Üzerine Düşünceler, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2012 LAPİDUS Ira M, İslam Toplumları Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 4.baskı, 2010 ÖZ Tülağ, Anadolu Erenleri, Kültür Ajans Yayınları, İstanbul, 2013 ÖZTÜRK Yaşar Nuri, Kuran-i Kerim meali, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul, 2016 ÖZKÖSE Kadir, Tasavvuf, Grafiker Yayınları, Ankara, 3.baskı, 2015 ÖZKAN Ercümend, Tasavvuf ve İslam, Anlam Yayınları, Ankara, 4.baskı, 2010 TAVAKOLİ Mehmet Rauf, Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Hivda Yayınları, İstanbul, 2010 TÜRER Osman, Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2.baskı, 2013 YILDIZ Seray, Gazali, İlke Yayınları, İstanbul, 2.baskı, 2010 SAKIZLIOĞLU Fahri, Büyük Dinler, Akşam Matbaası, İstanbul, 1964 Popüler Tarih Dergisi