ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mehmet Salih SAYAR DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI YEM BEZELYESİ (Pisum arvense L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM ÖĞELERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI YEM BEZELYESİ (Pisum arvense L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM ÖĞELERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA. Mehmet Salih SAYAR YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez / /2007 tarihinde aşağıdaki Jüri Üyeleri tarafından oybirliği / oyçokluğu ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Doç.Dr. Tahir POLAT DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No : Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Not : Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI YEM BEZELYESİ (Pisum arvense L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM ÖĞELERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Mehmet Salih SAYAR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Yıl: 2007, Sayfa: 53 Jüri: Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Doç. Dr. Tahir POLAT Bu araştırma Güneydoğu Anadolu Bölgesi kıraç arazi koşullarında 18 yem bezelyesi genotipinde verim ve verim unsurlarının saptanması amacıyla ele alınmıştır. Araştırma, yılı yetiştirme döneminde tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak düzenlenmiştir. Ele alınan hatlarda bazı önemli bitkisel ve tarımsal özellikler saptanmıştır. Araştırmadan elde edilen verilere göre, yeşil ot verimi kg/da, kuru ot verimi kg/da, göstermiştir. tohum verimi kg/da arasında değişim Kuru ot verimi ile yeşil ot verimi ve bitki boyu arasında çok önemli düzeyde ve olumlu, yine benzer şekilde biyolojik verim ile tohum verimi arasında çok önemli düzeyde ve olumlu ilişki saptanmıştır. Öte yandan 1000 dane ağırlığı ile bitkideki bakla sayısı arasında çok önemli düzeyde ve olumsuz bir ilişki olduğu saptanmıştır. Araştırma sonucuna göre, yem bezelyesinde yeşil ot veya kuru ot elde etmek amacıyla P.51 hattı başta olmak üzere P hatları ile Gezi ekotipi, tohum elde etmek için de yine P hattı başta olmak üzere P.104 ve P.101 hatları Diyarbakır koşulları için önerilebilir. Anahtar Kelimeler: Yem Bezelyesi, Ot Verimi, Tohum Verimi, Verim Unsurları, Korelasyon. I

4 ABSTRACT MA THESIS A RESEARCH ON DETERMINATION OF YIELD AND SOME YIELD COMPONENTS OF FORAGE PEA ( Pisum arvense L.) CULTIVARS AND LINES IN DİYARBAKIR ECOLOGICAL CONDITIONS Mehmet Salih SAYAR DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisior : Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Year : 2007, Page : 53 Jury : Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Doç. Dr. Tahir POLAT This study was carried out to determine yield and yield components of 18 genotypes of forage pea cultivars/lines under the arid land conditions of Southeastern Anatolia. The experiment was arranged in randomized blocks design with three replications in the cultivation year of Some significant botanical and agricultural characteristics have been established at the raised lines. According to the data obtained from this study; green herbage yield changed from between kg/da, dry herbage yield kg/da, seed yield kg/da. There has been highly significant and positive correlations between dry herbage yield and green herbage yield, similarly, there has been correlations between dry herbage yield and plant height, also, there has been significant and positive correlations between biological yield and seed yield. On the other hand, there has been significant but negative correlations between 1000 seed weight and number of pod per plant. According to the research results, the forage pea lines of P.51, P lines and Gezi ecotip can be recommended for green herbage and dry herbage, however, the lines of P , P104 and P.101 can be used for seed production under Diyarbakır conditions. Key Words: Forage pea (Pisum arvense L.), Herbage Yield, Seed Yield, Yield Components, Correlations. II

5 TEŞEKKÜR Bu çalışma konusunun belirlenmesi ve bu çalışmanın yürütülüp sonuçlandırılmasında bana yol gösteren ve destek veren saygıdeğer hocam Prof. Dr A. Emin ANLARSAL a, materyal temininde bana yardımcı olan saygıdeğer hocam Prof. Dr. Esvet AÇIKGÖZ e, çalışmanın yürütülmesinde yardımcı olan Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü idaresine, istatistiki analizlerde bana yardımcı olan başta Dr. Songül GÜRSOY olmak üzere, Dr.Hasan KILIÇ a, Dr.Emine KARADEMİR e, Dr.Fethullah TEKİN e, Ziraat Yüksek Mühendisi İrfan ERDEMCİ ye, Ziraat Yüksek Mühendisi Remzi EKİNCİ ye, ayrıca her türlü desteğini esirgemeyen değerli arkadaşlarım, Ziraat Mühendisi Enver KENDAL ve Ziraat Mühendisi Sertaç TEKDAL a yem bitkileri birimi çalışanı M.Ali ÇAVDAR a, emeği geçen bütün mesai arkadaşlarıma ve çalışmam süresince bana maddi ve manevi destekte bulunan değerli aileme ve tezin hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Bu çalışmanın daha sonraki çalışmalara ışık tutması dileğiyle... III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ.....I ABSTRACT.... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER......IV ÇİZELGELER DİZİNİ..... VI RESİM DİZİNİ.....VIII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOD Materyal Araştırma Yılı ve Yeri Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Toprak Özellikleri Metot Deneme Metodu İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Çiçeklenme Süresi Olgunlaşma Süresi Bitki Boyu Ana Sap Kalınlığı Yeşil Ot Verimi Kuru Ot Verimi Bitkide Bakla Sayısı Baklada Tane Sayısı Tohum Verimi Biyolojik Verim IV

7 Tane Ağırlığı Hasat İndeksi İncelenen Özellikler Arası İlişkiler SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Diyarbakır Koşullarında Yetiştirme Mevsimi ve Uzun Yıllara Ait Bazı İklim Verileri Çizelge 3.2. Deneme Alanına İlişkin Toprakların Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikler..11 Çizelge 4.1. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Çiçeklenme Gün Sayısına ( gün ) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.2. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Çiçeklenme Gün Sayısına (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar.16 Çizelge 4.3. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Olgunlaşma Gün Sayısı (Gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.4. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Olgunlaşma Gün Sayısına (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.5. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Bitki Boyuna ( cm ) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 19 Çizelge 4.6. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar.. 20 Çizelge 4.7. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Ana Sap Kalınlığına (mm İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar.. 21 Çizelge 4.8.Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Ana Sap Kalınlığına (mm) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar..22 Çizelge 4.9. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Yeşil Ot Verimine ( kg/da ) Ait Varyans Analiz Sonuçları...23 Çizelge 4.10.Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Yeşil Ot Verimine ( kg / da ) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.11.Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Kuru Ot Verimi ( kg / da ) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Kuru Ot Verimi ( kg/da ) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar..28 Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Bitkide Bakla Sayısı ( adet/bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 29 VI

9 Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Bitkide Bakla Sayısı ( adet/bitki ) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar..30 Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Baklada Dane Sayısına (dane / Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Baklada Dane Sayısına (dane / bakla) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Tohum Verimine ( kg/da ) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 33 Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Tohum Verimine ( kg/da ) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar..34 Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Biyolojik Verimine ( kg/da ) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Biyolojik Verimine ( kg/da ) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının 1000 Tane Ağırlığına (g) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının 1000 Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Hasat İndeksine (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 39 Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Hasat İndeksine (%) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar..40 Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit/Hatlarında İncelenen Özellikler Arasındaki İlişkiler.45 VII

10 RESİM DİZİNİ SAYFA Resim.1 Yem Bezelyesi Parsellerinde Çıkıştan Bir Görünüm Resim.2 Yem Bezelyesi Parsellerinde Çiçeklenme Döneminden Bir Görünüm...14 VIII

11 1. GİRİŞ Mehmet Salih SAYAR 1.GİRİŞ Ülkelerin en önemli varlıkları hiç şüphesiz ülkeleri oluşturan insanlardır. İnsanlarını yeterli ve dengeli besleyebilen ülkeler, gerek fiziksel gerekse ruhsal açıdan daha sağlıklı bir topluma sahip olmakta ve ilerleyebilmenin temel şartını oluşturan nitelikli insan gücünü daha kolay elde edebilmektedir. Dengeli bir beslenme için hayvansal proteinler büyük bir öneme sahiptir. Dengeli beslenme için besinlerin % 40 ının hayvansal, % 60 ının bitkisel gıdalardan karşılanması gerektiği bilinen bir gerçektir. Dünyada kişi başına 70.9 g günlük protein tüketilmekte olup, bunun 46.1 g ı bitkisel, 24.8 g ı hayvansal gıdalardan temin edilmektedir. Ülkemizde ise günlük protein tüketimi 85.0 g olup, bunun 68.0 g ı bitkisel ve 17.0 g ı hayvansal gıdalardan oluşmaktadır (Sağsöz 1996). Her türlü yem bitkisinin yetiştirilmesi için uygun bir iklime sahip olan GAP Bölgesinde ne yazık ki bugün yem bitkileri yetiştiriciliği yok denecek kadar az yapılmaktadır. Uzun yıllardan beri bölgede geniş alanları kapsayan çayır meralar ise yegâne yem kaynağı olarak görülmüş ve bölge hayvancılığı bu kaynağa dayandırılmıştır. Bu kaynağın her türlü teknikten uzak bilinçsiz bir şekilde kullanılması sonucunda bölge meraları verimliliklerini kaybederek yetersiz duruma düşmüştür. GAP Bölgesinde kuru ot üretimi ton olup kaba yem ihtiyacının ancak % 03 ünü karşılayabilmektedir. Yapılan araştırmalar çayırların dekara kuru ot verimleri kg. meraların ise kg. arasında değiştiğini göstermiştir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yem bitkileri konusunu incelediğimiz zaman, yurdumuzun diğer bölgelerinde olduğu gibi tarımın bu kolunun da gelişmediğini görmekteyiz. Bölgede çayır-meralar toplam olarak ha. olup oldukça geniş bir alan kaplar. Bunun ha çayır, hektarı da meradır (Anonim,1995). Bölgede mevcut çayır mera alanlarından ton, tarla tarımı içerisinde ise yaklaşık ton kuru ot karşılığı kaba yem üretilmektedir (Anonymous, 1995). Bölgedeki hayvanların kaba yem ihtiyacı ise ton civarındadır. Bölgede yaklaşık ton kaba yem açığı bulunmaktadır. Bu 1

12 1. GİRİŞ Mehmet Salih SAYAR ihtiyacın giderilmesi için tarla tarımı içerisinde yem bitkileri yetiştiriciliğinin en az % seviyelerine çıkarılması gerekmektedir. (Anonim,1998). Gelişmiş ülkelerde tarla tarımı içerisinde yem bitkilerinin payı % oranlarında olmasına karşılık Ülkemizde tarla tarımı içerisinde yem bitkileri yetiştiriciliği % 2.7 iken GAP illerinde bu oran % 0.3 civarındadır yılı verilerine göre bölgede kuru ot üretimi ton, yeşil ot üretimi de ton olup kaba yem ihtiyacını karşılamaktan çok uzaktır. Geniş adaptasyon yeteneği, dengeli ve yüksek verimi ile yarı-yapraklı çeşitlerdeki dik gelişme yeteneği, bezelyenin AB ülkelerinde hızla gelişmesine olanak sağlamıştır. Bezelye bir serin iklim bitkisi olması nedeni ile tüm kıyı bölgelerimizde ve Güneydoğu Anadolu da kışlık olarak ekilebilir. Bu bölgelerimizde, kışlık bezelye kolay ve ucuz bir şekilde üretilerek tahıllara iyi bir alternatif bitki ve gelir kaynağı olabilecektir DİE verilerine göre Yem Bezelyesinin Ülkemizdeki toplam ekim alanı hektar, toplam üretim ise ton kuru ot tur. Tek yıllık bir baklagil yem bitkisi olan yem bezelyesi otunun beslenme değeri yüksek ve lezzetlidir. Tanelerinde de protein oranı yüksektir. Kırıldıktan sonra kaba yemlerle karıştırılabilir. Bugün Avrupa da yetiştirilen yem bezelyelerinin hemen tamamı beyaz çiçekli, sarı veya yeşil renkli tohumu olan çeşitlerdir. Tüm Avrupa da bu çeşitlerin tohumları yem sanayinde protein yemi olarak kullanılmaktadır. Uygun dönemde biçilen yem bezelyesi kuru otunda % 20 dolaylarında ham protein bulunmaktadır. Aynı şekilde daneleri de % 20 ile % 30 arasında değişik oranlarda ham protein içermektedir. Bezelye daneleri mükemmel bir protein kaynağıdır. Yem bitkisi olarak hem yeşil ve kuru otundan hem de danelerinden yararlandığımız yem bezelyesi aynı zamanda mera bitkisi ve yeşil gübre bitkisi olarak da kullanılır (Özkaynak 1980, Açıkgöz 2001) Yukarıda belirtilen nedenlerle Diyarbakır ekolojik koşullarında ot veya tane üretimi amacıyla yetiştirilebilecek çeşitlerin saptanması önem göstermektedir. Bu araştırma, 13 hat, 3 çeşit ve 2 ekotip olmak üzere toplam 18 yem bezelyesi genotipinin ot ve tane verimini incelemek ve Diyarbakır koşullarında yem bezelyesini alternatif yem kaynağı olarak yetiştirebilmek amacıyla yürütülmüştür. 2

13 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mehmet Salih SAYAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Lehmann (1954), yem bezelyesi ile yemeklik bezelye arasında esasta ayırım yapmanın mümkün olmadığını açıklamaktadır. Hertzsch (1959), yem bezelyesinde, danedeki protein oranının %12-46 arasında değiştiğini, bu değişimin sadece toprak, iklim ve gübre gibi dış faktörlerden değil aynı zamanda çeşit özelliğinden kaynaklandığını belirtmektedir. Boeker (1963), yem bezelyesinde bakladaki dane sayısının 1-10, 1000 dane ağırlığının ise g, arasında değiştiğini vurgulamaktadır. Gençkan (1964), önceleri ayrı birer tür olarak kabul edilen ve farklı yazar ve araştırmacılar tarafından çeşitli sınıflandırmalara tabi tutulan yem bezelyesi ile yemeklik bezelyenin yeniden bir tür altında toplanmasına ilişkin görüşler sunmaktadır. Geisler (1970), yem bezelyesinde vejetasyon süresinin gün arasında değişebileceğini, 1000 dane ağırlığının küçük ve büyük daneli oluşuna göre g. arasında değişim gösterdiğini, bakladaki dane sayısının ise 1-10 arasında olduğunu aktarmaktadır. Tosun (1974), yem bezelyesinin hem otundan hem de danesinden faydalanıldığını ve iyi kurutulduğunda yonca otu kadar besleyici olduğunu öne sürmektedir. Yem bezelyesinin danesi proteince zengin olduğu için, bilhassa kışın diğer kesif yemlerle karıştırılarak hayvanlara verilebileceğini diğer taraftan, hububatla karışık olarak ekilmek suretiyle, A.B.D. de koyun merası olarak kullanıldığını bildirmektedir. Yazar dekardan kg arasında dane verimi alınabileceğini de vurgulamaktadır. Harvey ve Goodwin (1978), Norveç te yapraklı ve yapraksız bezelye bitkileri ile (Pisum sativum L.) yaptıkları deneme sonucunda; yapraklı bezelye bitkisinden elde edilen toplam bakla sayısını 14 adet, yapraksız bezelyede 12 adet, bitkiden elde edilen tohum sayılarını sırasıyla 91 ve 52 dane; bakladan elde edilen tohum sayılarını da 6 ve 5 adet olarak bulmuşlardır. 3

14 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mehmet Salih SAYAR Bayraktar (1981), yem bezelyesinde yaptığı çalışmalarda meyvedeki dane sayısının genelde 4-10 arasında değiştiğini vurgulamaktadır. Gençkan (1983), yem bezelyesinde yaptığı çalışmada 1000 dane ağırlığının g arasında, baklada dane sayısının ise 1-10 arasında değiştiğini bildirmektedir. Aynı yazar, dekara dane veriminin kg arasında olduğunu da vurgulamaktadır. Alan (1984), yaptığı çalışmalar sonucu bezelyeden, dekara kg dane verimi alınabileceğini, meyvede dane sayısının 2-10 arasında değişebileceğini ve danede ham protein oranının ise % arasında olduğunu bildirmektedir. Langille et al. (1986), 1984 yılında Kanada da tescil edilen sarı kotiledonlu Victoria çeşidiyle yılları arasında Kanada nın Maritime bölgesinde yapılan denemelerde tohum veriminin 529 kg/da, standart çeşitlerde ise 422 ve 486 kg/da olduğunu bildirmektedirler. Ayrıca araştırıcılar, Victoria çeşidinin 1000 dane ağırlığının 172 g ve danedeki protein oranının % 24.3 olduğunu da vurgulamaktadırlar. Wilson (1988), bezelyede verim stabilitesini en çok çevre faktörlerinin ve sulamanın etkilediğini belirtmiştir. Altın (1991), yem bezelyesi (Pisum arvense L.) kuru ot veriminin kg/da, tohum veriminin ise kg/da arasında değiştiğini bildirmiştir. Baltacıöz (1992), beş farklı yem bezelyesi çeşidinde yapmış olduğu araştırmada meyveda dane sayısını en düşük Golf (3 adet) çeşidinden, en yüksek Amindo (6 adet) çeşidinden elde etmiştir. Çeşitlere göre değişmekle birlikte 1000 dane ağırlığını 151 g ile 301 g arasında, dane verimini ise kg/da arasında bulmuştur. Araştırmacı aynı çalışmada danede ham protein oranının en düşük % 20 ile Stehgold çeşidinden, en yüksek protein oranının ise % 26 ile Golf çeşidinden alındığını bildirmiştir. Düşünceli ve Şakar (1993), 24 yem bezelyesi (Pisum arvense) hattı ile yaptığı çalışma sonucunda, yeşil ot verimlerini 347 ile 2128 kg/da, kuru ot verimlerini kg/da, biyolojik verimleri kg/da arasında ve tohum verimlerini 43 ile 202 kg/da arasında bulmuştur. 4

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mehmet Salih SAYAR Anonim (1994), Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü nde yem bezelyesi ile ilgili yapılan çalışmada, biyolojik verimlerin kg/da, dane verimlerinin ise kg/da arasında değişim gösterdiği saptanmıştır. Denemelerde Belinda çeşidi ön sıralarda yer almıştır. Martin et al. (1994), Madrid, İspanya'da, kurak koşullarda, büyüme ve verim üzerine, bezelye (Pisum sativum L.) yaprak tipinin (normal yapraklı ve yarı-yapraklı) ve bitki sıklığının etkisini araştırmışlardır. Denemeler 1990 ve 1991 yıllarında yazlık olarak kurulmuştur yılında; 50, 100, 150 ve 200 bitki/m 2 ve 1991 yılında; 25, 50, 100, 150 ve 200 bitki/m 2 sıklıkları denenmiştir. Bu araştırmada, normal yapraklı çeşidin hasat indeksi, 1990 yılında %43-50, 1991 yılında %25-38 arasında değişirken, yarı-yapraklı çeşidin 1990 yılında %42-51, 1991 yılında da %28-34 arasında değişmiştir yılında, normal yapraklı çeşidin hasat indeksi 100 ile 150 bitki/m 2 ekim sıklıklarında, yarı-yapraklı çeşidin ise 50 ile 200 bitki/m 2 ekim sıklıklarında en yüksek olmuştur yılında 25,50 ve 150 bitki/m 2 ekim sıklıklarında normal yapraklı, 200 bitki/m 2 ekim sıklığında ise yarı-yapraklı çeşidin hasat indeksi yüksek olmuştur. Genotiplerin etkisi, hasat indeksi üzerine her iki yılda da etkili olmazken sıklıkların etkisi önemli bulunmuştur. Poma et al.(1994), Sicilya nın dağlık bölgelerinde yılları arasında 16 yem bezelyesi çeşidinin yeşil ot ve tohum verimini araştırmışlardır. En yüksek yeşil ot veriminin Belinda, Finale, Ascona ile Solara dan alındığını ve her birinin 400 kg/da ın üzerinde yeşil ot verdiğini tespit etmişlerdir. Angelova and Yancheva (1996 a), yıllarında Bulgaristan ın Sadova şehrinde 11 çeşit yem bezelyesini araştırmışlardır. Bulgaristan dan Vesela ve Fransa dan Amac ve Frilene çeşitlerinin en yüksek tohum verimine sahip olduklarını ve sırasıyla bu çeşitlerin tohum verimlerini 404 kg/da, 384 kg/da ve 373 kg/da olarak saptamışlardır. Ayrıca bu çeşitlerin yüksek miktarda protein içerdiklerini ve protein verimlerinin yine sırasıyla 113 kg/da, 103 kg/da ve 102 kg/da olduğunu bildirmişlerdir. Angelova and Yancheva (1996 b), yılları arasında, erkenci ve soğuğa dayanıklı 11 çeşit yem bezelyesi arasında en yüksek tohum veriminin Mir 5

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mehmet Salih SAYAR (310 kg/da) ve Yubilei (293 kg/da) den, yeşil ot veriminin ise Pleven 10 (6233 kg/da) ve nolu hattan (6144 kg/da) alındığını bildirmişlerdir. Kolak et al. (1996), yazlık yem bezelyesi olan Sampion çeşidi ile yaptıkları çalışmada, yeşil ot verimini 400 kg/da, tohum protein oranını % arasında bulmuşlardır. Çakmakçı ve Çeçen (1996), Antalya koşullarında tek yıllık baklagil yem bitkilerinin ekim nöbetine girme olanaklarını belirlemeye yönelik, 1994 ve 1995 yıllarında 9 ayrı tek yıllık baklagil yem bitkisi ile ilgili yürüttükleri 2 yıllık çalışma sonucunda yem bezelyesinde iki yılın ortalama değerleri olarak kuru ot verimini 227 kg/da, biçime gelme gün sayısını ise 141 gün olarak belirlemişlerdir. Araştırmacıların buldukları 141 günlük biçime gelme süresi yem bezelyesini araştırmada 9 tür içinden en erkenci tür yapmıştır. Bilgili (1997), Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi nde değişik yaprak özelliklerine sahip yedi yem bezelyesi hattındaki morfolojik ve tarımsal özellikleri incelemiş ve çalışma sonucunda bitki boyunu ortalama olarak cm, Araştırmacı bitkide meyve sayısını en yüksek Melrose (79 adet) çeşidinden elde ederken, meyvede tohum sayısını en yüksek 067 (6 adet) hattından elde etmiştir. Araştırmacı aynı çalışmada bitkide tohum ağırlığını 3-23 g/bitki, 1000 dane ağırlığını g, ham protein oranını ise % arasında bulmuştur. Ayrıca kuru madde veriminin kg/da, biyolojik ile tohum veriminin ise sırasıyla kg/da, kg/da arasında değiştiğini de saptamıştır. Ranalli et al. (1998a), Araştırmacı soğuğa ve kurağa dayanıklı bir çeşit olan Perla yem bezelyesi çeşidinden kg/da tohum verimi ve % arasında tohum protein oranı belirlemişlerdir. Ranalli et al. (1998b), yıllarında İtalya nın 4 değişik bölgesinde dört farklı yem bezelyesinde yapılan çalışma sonucunda ortalama tohum verimini Anzola Emilia da 515 kg/da, Osimo da 429 kg/da, Battipaglia da 468 kg/da ve Palermo bölgesinde 280 kg/da olarak bulmuşlardır. Araştırmacılar morfolojik özellikler bakımından yaptıkları incelemelerde ortalama bitki boyunu cm, bitkideki meyve sayısını ve meyvedeki tohum sayısını 4-5 olarak gözlemlemişlerdir. 6

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mehmet Salih SAYAR Bauder (1999), Montana (ABD) de bezelye çeşitleri ile yaptıkları araştırmalarda cm bitki boyu, kg/da dane verimi, g 1000 dane ağırlığı elde ettiklerini bildirmektedirler. Açıkgöz ve ark. (2001), Bursa da yem bezelyesi ile yaptıkları çalışmada materyal olarak yerli Tarman, İngiltere kökenli Princess ve Danimarka kökenli Odin yem bezelyesi çeşitleri ile bunların F7 jenerasyonundan seçilen melez döllerini kullanmışlardır. Çalışma sonucunda bitki boyunu cm arasında, bitkide meyve sayısını ortalama 2-18 adet ve meyvede tohum sayısını 3 ile 6 adet arasında bulmuşlardır. Araştırmacılar yem bezelyesinde kuru madde veriminin kg/da, tohum veriminin ise kg/da arasında olduğunu bildirmişlerdir. Yapılan aynı çalışmada, 1000 dane ağırlıklarını g arasında, kuru madde de ve tohumda ham protein verimlerini sırasıyla kg/da, 3-53 kg/da, ham protein oranlarını ise kuru madde de % 13 ile 26, tohumda % 19 ile 22 olarak bulmuşlardır. Guy (2002), Idaho ve Oregon (ABD) da bezelye çeşitlerini adaptasyon denemelerine tabi tuttuklarını, çeşitlerden kg/da arasında dane verimi, cm bitki boyu, g 1000 dane ağırlığı elde ettiklerini bildirmektedirler. Sümerli ve ark. (2002), Diyarbakır ın ekolojik şartlarına uygun yem bezelyesi hatlarını belirlemek amacıyla , , yıllarında; ICARDA dan temin edilen 25 yem bezelyesi hatlarını kullanarak bir araştırma yürütmüşlerdir. Araştırmada 3 yıllık ortalama değerlere göre bitki boyunu cm, biyolojik verimi kg/da, tohum verimini kg/da, 1000 dane ağırlığını g, hasat indeksini % ve olarak elde etmişlerdir. Timurağaoğlu ve Altınok (2004), Ankara koşullarında, Uludağ Üniversitesinden temin ettikleri yem bezelyesi hatları ile yaptığı çalışmada, hatların bitki boyu uzunluğunu cm, Yeşil ot verimini kg/da, Kuru ot verimini kg/da, protein oranını %16-19 olarak bulmuşlardır. Albayrak ve ark (2004), Samsun ekolojik koşullarında yaptıkları çalışmada yem bezelyesinden ortalama 1848kg/da yaş ot, kuru ot olarak ise ortalama 319kg/da verim elde etmişlerdir. 7

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mehmet Salih SAYAR Çeçen ve Erdoğmuş (2005), Antalya İli koşullarında yılları arasında 6 ayrı tek yıllık baklagil yem bitkisiyle yürüttükleri çalışmalarında yem bezelyesinin; %50 çiçeklenme gün sayısını 122 gün, yeşil ot verimini 1219 kg/da, ottaki kuru madde oranını %27.2, kuru ot verimini 317 kg/da, tohum verimini 350 kg/da olarak bulmuşlardır. Ayrıca araştırmacılar Antalya İli koşullarında Kasım- Nisan ayları arasında yaklaşık 5-6 ay boş kalan zamanda yem bezelyesini yeşil ot ve dane verimi yönünden yetiştirme olanağının olduğunu belirtmektedirler. Çil ve ark. (2007), Şanlıurfa Harran Ovası tarla şartlarında yürüttükleri 2 yıllık çalışma sonuçunda yem bezelyesi hatlarında ortalama 2178 kg/da yeşil ot ve 457 kg/da kuru ot elde etmişlerdir. 8

19 3. MATERYAL VE METOT Mehmet Salih SAYAR 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Bu çalışmada, Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü araştırma alanında daha önce yapılan seleksiyon çalışmalarında ümitli görülen ICARDA (İnternational Center For Agricultural Research In The Dry Area) kökenli 3 hat (88P , 88P , Spring pea 3-638) hatları ile Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesinden sağlanan; 0 X B 3, Sarı-Yuvarlak 3, P X K 1, J x P 5, P57B, P57K, P51, P98, P101, P104 hatlar ve çeşit; olarak Atos, Princess, Odin ile Ekotipler; Dobruca kırmızısı, Gezi olmak üzere, toplam 18 genotip materyal olarak kullanılmıştır Araştırma Yılı ve Yeri Bu araştırma Diyarbakır İlinde, Güneydoğu Anadolu Tarımsal araştırma Enstitüsü Müdürlüğü deneme arazisinde tamamen yağışa dayalı şartlarda yetiştirme sezonunda bir yıl süre ile yürütülmüştür Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Araştırma verilerinin alındığı Eylül Haziran 2007 ayları iklim verileri ve aynı döneme ait Diyarbakır ili uzun yıllar iklim değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. 9

20 3. MATERYAL VE METOT Mehmet Salih SAYAR Çizelge 3.1. Diyarbakırın Yetiştirme Mevsimi ve Uzun Yıllara Ait Bazı İklim Verileri* Ortalama Sıcaklık Aylar ( C) 2006 Uzun 2007 Yıllar Eylül Ekim 17.6 Kasım 7.8 Aralık 0.7 Ocak -5.4 Şubat 3 Mart 88 Nisan 10.3 Mayıs 20.6 Toplam Yağış (mm) Nispi Nem % ,5 Uzun Yıllar Uzun Yıllar Haziran *Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Çizelge 3.l den izleneceği üzere denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük ortalama sıcaklık -5.4 C ile Ocak ayında; en yüksek ortalama sıcaklık 27.2 C ile Haziran ayında saptanmıştır. Uzun yıllar ortalama sıcaklık değerlerine bakıldığında en düşük ortalama sıcaklığın 1.8 C ile Ocak ayında, en yüksek ortalama sıcaklığın ise 25.9 C ile Haziran ayında saptandığı gözlenmiştir. Deneme süresince gerçekleşen yağışa bakıldığında; en düşük yağışın 3.5 mm ile eylül ayında, en yüksek toplam yağışın ise mm ile ekim ayında saptandığı gözlenmiştir. Uzun yıllar ortalama değerlerine bakıldığında toplam yağış miktarının en düşük 2.6 mm ile Eylül ayında, en yüksek 74.6 mm ile Ocak ayında saptandığı gözlenmiştir. Nispi nem değerlerine bakıldığında ise denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük nispi nem değeri % 36 ile Eylül ayında, en yüksek nispi nem değeri % 77.1 ile Ocak ayında kaydedilmiştir. Nispi nem değerleri bakımından uzun yıllar değerlerine 10

21 3. MATERYAL VE METOT Mehmet Salih SAYAR bakıldığında en düşük nispi nem % 31 ile Eylül ayında, en yüksek nispi nem % 77 ile Aralık ve Ocak aylarında saptanmıştır Toprak Özellikleri Çizelge 3.2. Deneme Alanına İlişkin Toprakların Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Kireç Su İle Derinlik (CaCo 3 ) Toplam Yararlı Yararl Bünye ph (cm) (%) Doygun Tuz (%) P 2 O 5 ı K 2 O luk (kg /da) (kg /da) 0-30 Killi - Tın Organik Madde (%) Çizelge 3.2. de görüleceği üzere deneme alanları yarı-kurak ve çok sıcak iklim koşullarının oluşturduğu, kırmızı kahverengi büyük toprak gurubuna giren, düz ya da düze yakın eğimlerde, derin veya orta derin ABC profılli zonal topraklardır. Kalsifıkasyon olayı sonucu profilinde fazla miktarda kalsiyum bulunmaktadır. Toprak ph sı 7.71, tuz içeriği 0.041, organik madde 1.94, kireç oranı 9.5 tir. Deneme yerinin tekstürü killi-tınlı bünyededir Metot Deneme Metodu Deneme, tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Ekimde Parsel Alanı; her bir sıra 12 metre uzunluğunda olan 6 sıradan oluşmuştur. Ekimler 20 cm sıra aralığı ile yapılmıştır. Her bir parsel büyüklüğü 6 X 12 X 0,2 =14.4 m 2 olarak düzenlenmiştir. Hasatta parselin alt ve üst kısmından birer metre, yanlardan ise birer sıra kenar tesiri olarak atılmıştır. Böylece toplam parsel hasat alanı 4 sıra X 10m X 0,2m = 8 m 2 olmuştur. Deneme parselinin tam yarısı bakla bağlama başlangıcı döneminde ot verimi ile ilgili gözlemleri almak için biçilmiş kalan yarısı ise fizyolojik olum döneminde biyolojik verim ve tohum ile ilgili gözlemleri almak için hasat edilmiştir. Denemede ekimden hemen önce 11

22 3. MATERYAL VE METOT Mehmet Salih SAYAR 3.5 kg /da N, 9.5 kg/da P 2 O 5 gelecek şekilde (18:46 DAP) gübre uygulanmıştır Ekimde 100 tohum/m 2 ekim normu kullanılmıştır. Her çeşit ve hat için dekara atılacak tohumluk miktarı o çeşit veya hattın 1000 tane ağırlıkları dikkate alınarak belirlenmiştir. Buna göre araştırmada, çeşit ve hatların 1000 tane ağırlıklarına bağlı olarak ekimde dekara 9.3 ile 23.4 kg arasında tohum kullanulmıştır. Ekim, 16 Kasım 2007 tarihinde tavlı toprağa parsel mibzeri ile yapılmıştır. Ekim sırasında veya daha sonraki dönemde herhangi bir gübreleme yapılmamış, bitkiler kıraç koşullarda sulama yapılmaksızın yetiştirilmiştir. Ekimden sonra iyi bir çıkış sağlanmış, yabancı otların çıkış döneminde sıra arasındakiler çapa ile sıra üzerindekiler ise elle alınarak parseller yabancı otlardan arındırılmıştır İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Çiçeklenme Süresi (gün): Ekim tarihi ile bitkilerin %50 sinin çiçeklendiği tarih arasındaki geçen gün sayısı olarak hesaplanmıştır (Anonim 2001). Olgunlaşma Süresi (gün): Ekim tarihi ile tohum hasat olgunluğu arasındaki geçen gün sayısı olarak hesaplanmıştır (Anonim 2001). Bitki Boyu (cm): Bakla bağlama başlangıcı döneminde her bir parselin yarısından, ot hasadından önce rasgele alınan 10 bitkide toprak yüzeyi ile bitkinin en uç noktası arasındaki uzunluk, yani bitki sapı hiç kaldırılmadan bitkinin doğal boyu mm bölmeli cetvel ile ölçülerek bitki boyu (cm) bulunmuştur (Sümerli ve Ark, 2002). Ana Sap Kalınlığı (mm): Baklalarının oluştuğu dönemde her parselden 10 bitkinin ana sap kalınlığı, elektronik digital kumpasla mm cinsinden ölçümü yapılmış ve her parsel için bu 10 bitkinin aritmetik ortalaması alınmıştır. Yeşil Ot Verimi (kg/da): Yeşil ot verimi için hasat, baklaların oluşmaya başladığı dönemde (Açıkgöz 2001) parsellerin yarısı(4 m 2 ) biçilerek yapılmıştır. Elde edilen yeşil ot su kaybı olmaksızın tartılarak parsellerin yeşil ot verimleri bulunmuş, daha sonra dekara çevrilerek yeşil ot verimi (kg/da) hesaplanmıştır (Tosun 1974, Açıkgöz 1991). Kuru Ot Verimi (kg/da): Yeşil ot hasadından sonra, her parselden 500 gramlık yeşil ot örnekleri alınıp kurutma dolabında 70 ºC de 48 saat sabit ağırlığa gelinceye kadar 12

23 3. MATERYAL VE METOT Mehmet Salih SAYAR kurutulup hemen tartılmıştır (Timurağaoğlu ve Altınok 2002 ). Elde edilen kuru madde oranı, yeşil ot verimi ile çarpılarak parsel kuru madde verimi bulunmuştur. Daha sonra parsel kuru madde verimleri dekara çevrilerek kuru ot verimleri (kg/da) hesaplanmıştır (Timurağaoğlu ve Altınok 2004 ). Bitkide Bakla Sayısı (adet/bitki): Yem bezelyesinin her parselinden rasgele alınan 10 ar bitkideki baklaların sayılıp ortalamalarının alınmasıyla bitkide bakla sayısı bulunmuştur (adet/bitki) (Ekiz, 1983). Baklada Tane Sayısı (adet/bitki): Her parselden tesadüfen seçilen 10 bitkinin baklalarında bulunan taneler sayılıp ortalamaları alınarak hesaplanmıştır. (Sümerli ve Ark, 2001). Tohum Verimi (kg/da): Hasat edilen bitkiler serada iyice kurutulduktan sonra harmanlanarak elde edilen tohumlar 0.1 g duyarlılığındaki terazi ile tartılarak parsellerin tohum verimleri bulunmuş, daha sonra veriler dekara çevrilerek tohum verimi (kg/da) hesaplanmıştır. (Açıkgöz ve ark. 2001), Timurağaoğlu ve Altınok 2004). Biyolojik Verim (kg/da): Parselin tohum hasadı için kalan yarısı hasat edildikten sonra, bitkiler torbalar içerisinde serada taneler yeterli sertliğe gelene kadar bekletilmiş ve tohumlar bitki üzerinde iken tartım yapılmıştır. Daha sonra bu veriler dekara çevrilerek biyolojik verim (kg/da) hesaplanmıştır (Anonim 1994, Sümerli ve ark. 2002, Timurağaoğlu ve Altınok 2004 ). Bin Tane Ağırlığı (g): Her parsel için 4 kez 100 adet (4X100) tohum sayılarak hassas terazide tartılmış elde edilen değerlerin ortalamaları alınarak 10 ile çarpılmıştır. Hasat İndeksi (%): Her parselden elde edilen tohum verimi biyolojik verime bölünmüş, çıkan değer 100 ile çarpılarak hasat indeksi (%) bulunmuştur (Sümerli ve ark. 2002). 13

24 3. MATERYAL VE METOT Mehmet Salih SAYAR Resim.1. Yem Bezelyesi Parsellerinde Çıkıştan Bir Görünüm. Resim.2. Yem Bezelyesi Parsellerinde Çiçeklenme Döneminden Bir Görünüm Verilerin Değerlendirilmesi Değerlendirmeler Jump istatistik paket programı kullanılarak tesadüf blokları deneme desenine göre yapılmıştır. Etkili farklılıkları görmek için F testi kullanılmıştır. Ortalama değerler arasındaki karşılaştırmalar EGF (% 5) testine göre yapılmıştır. Ayrıca özellikler arası ilişkileri ortaya koymak amacıyla basit korelasyon katsayıları (r) saptanmıştır. 14

25 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 4.1. Çiçeklenme Süresi (gün) Araştırmada ele alınan yem bezelyesi çeşit ve hatlarında saptanan çiçeklenmeye kadar geçen süreye ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1.Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Çiçeklenme Gün Sayısına (gün) ait Varyans Analiz Sonuçları Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Derecesi Toplamı Ortalaması Çeşit/Hat ** Tekerrür Hata Genel DK % 0.64 * % 5 seviyesinde önemli ** % 1 seviyesinde önemli Çiçeklenmeye kadar geçen süre bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Yem bezelyesi çeşit ve hatlarının çiçeklenme süresi ortalama değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.2 den izlendiği gibi, çiçekleme süresi gün ile gün arasında değişmiştir. En uzun çiçeklenmeye kadar geçen süre gün ile Dobruca Kırmızısı ekotipinde, en kısa çiçeklenmeye kadar geçen süre gün ile, 0 X B 3 hattı ve gün ile Sarı-Yuvarlak 3 hattından elde edilmiştir. Bu araştırmada elde edilen çiçeklenme süresine ilişkin değerler, Sümerli ve Ark. (2002) tarafından belirtilen Diyarbakır koşullarında 3 yılık çalışmalarının ortalama değeri olan gün sayısından daha yüksektir. Bunun nedeni Çizelge 3.1 de belirtilen sıcaklık ve yağış değerlerinden anlaşılacağı üzere çalışmamızın yürütüldüğü yetiştirme döneminde, özellikle kış aylarının çok soğuk 15

26 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR geçmesi nedeniyle oluşan soğuk zararı yanında ilkbahar aylarının daha yağışlı ve serin geçmesinden ve araştırmamızın ekim tarihinin daha erken olmasından kaynaklanmış olabilir. Yem bezelyesinin, özellikle pamuk bitkisiyle ara ürün olarak münavebeye girebilmesi için erken çiçeklenme istenilen bir özelliktir (Çakmakçı ve Çeçen 1996) Araştırmada geç çiçeklenmeye gelen çeşit/hatların aynı zamanda geç olgunlaştıkları saptanmıştır. (Çizelge 4.2 ve Çizelge 4.25) Bu araştırmada saptamış olduğumuz, çiçeklenme gün sayısı ile olgunlaşma gün sayısı arasındaki önemli ve olumlu ilişki, Albayrak ve ark.(2005) adi fiğde saptamış olduğu sonuçla uyum göstermektedir. Çizelge 4.2. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Çiçeklenme Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit / Hat No Çeşit / Hat Adı % 50 Çiçeklenme Gün Sayısı (gün) 1 P fg 2 P fg 3 Spring pea g 4 0 X B h 5 Sarı-Yuvarlak h 6 P X K h 7 J x P def 8 P.57B cde 9 P.57K b 10 P ,33 efg 11 P b 12 P bcd 13 P cde 14 ATOS bcd 15 PRİNCESS efg 16 ODİN bc 17 DOBRUCA KIRMIZISI a 18 GEZİ fg Ortalama EGF (%5) 1.76 * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. 16

27 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR 4.2. Olgunlaşma Süresi (gün) Araştırmada ele alınan yem bezelyesi çeşit ve hatlarında saptanan olgunlaşma gün sayısına ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3 de verilmiştir. Çizelge 4.3. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Olgunlaşma Gün Sayısına (Gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Derecesi Toplamı Ortalaması Çeşit/Hat ** Tekerrür Hata Genel DK % 2.63 * % 5 seviyesinde önemli ** % 1 seviyesinde önemli Olgunlaşma gün sayısı bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında %1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Yem bezelyesi çeşit ve hatlarının olgunlaşma gün sayısı ortalama değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.4 de verilmiştir. Çizelge 4.4. de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında olgunlaşma gün sayısı ile gün arasında değişiklik göstermiştir. En uzun olgunlaşma gün sayısı gün ile P.51 hattından elde edilmiş, en kısa olgunlaşma gün sayısı gün Sarı-Yuvarlak 3 hattından elde edilmiştir. Bu araştırmada elde edilen olgunlaşma gün süresine ilişkin değerler, Sümerli ve Ark. (2002) yılında Diyarbakır koşullarında 3 yılık çalışmalarının ortalama değeri olan gün sayısında daha yüksektir. Bunun nedeni Çizelge 3.1 sıcaklık ve yağış tablosundan da anlaşılacağı üzere çalışmamızın yürütüldüğü yetiştirme döneminde özellikle kışın çok soğuk geçmesi nedeni ile oluşan soğuk zararı yanında, ilkbahar aylarının daha yağışlı ve serin geçmesinden ve araştırmamızın ekim tarihinin daha erken olmasından kaynaklanmış olabilir. 17

28 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR Bu araştırmada olgunlaşma gün sayısı fazla olan yem bezelyesi çeşit/hatların çiçeklenme gün sayılarının da yüksek olduğu, ve iki özellik arasında çok önemli düzeyde ve olumlu ilişki saptanmıştır. Ayrıca araştırmada bitki boyu uzun olan çeşit/hatların daha geç olgunlaştıkları saptanmıştır. Çizelge 4.4. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Olgunlaşma Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit / Hat No Çeşit / Hat Adı Olgunlaşma Gün Sayısı (gün) 1 P e 2 P d 3 Spring pea gh 4 0 X B ı 5 Sarı-Yuvarlak ı 6 P X K h 7 J x P f 8 P.57B c 9 P.57K b 10 P a 11 P e 12 P d 13 P g 14 ATOS gh 15 PRİNCESS f 16 ODİN de 17 DOBRUCA KIRMIZISI b 18 GEZİ gh Ortalama EGF (%5) * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. 18

29 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR 4.3. Bitki Boyu (cm) Araştırmada ele alınan yem bezelyesi çeşit ve hatlarında saptanan bitki boyu değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.5 de verilmiştir. Çizelge 4.5. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Bitki Boyuna ( cm ) Ait Varyans Analiz Sonuçları Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Derecesi Toplamı Ortalaması Çeşit/Hat ** Tekerrür ** Hata Genel DK % 8.09 * % 5 seviyesinde önemli ** % 1 seviyesinde önemli Bitki boyu bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Yem bezelyesi çeşit ve hatlarının bitki boyu ortalama değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.6 da verilmiştir. Çizelge 4.6 da görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında bitki boyu 39,81 ile 79,61 cm arasında değişiklik göstermiştir. En uzun bitki boyu 79,61 cm ile P.101 hattından elde edilmiş, en düşük bitki boyu ise 39,81 cm ile ODİN çeşidinde elde edilmiştir. Ayrıca istatistiki olarak bitki boyu açısından en uzun genotip olan olan P.101 hattı ile P.98 hattı arasında ve en kısa boylu Odin çeşidi ile J x P 5 hattı arasında fark yoktur (Çizelge 4.6). Bu araştırmada elde edilen bitki boyuna ilişkin değerler, Başbağ ve Ark (2001), Açıkgöz ve ark. (2001), Sümerli ve Ark. (2002), Guy (2002) yem bezelyesinde bitki boyunu sırasıyla 65,52 cm, cm, 43,33-70,33 cm, cm olarak bulmuşlardır. Bitki boyuna ilişkin bulgularımız araştırmacıların elde ettikleri bulgularla paralellik göstermektedir. 19

30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR Ayrıca, Özkaynak (1980), Bilgili (1997), Anlarsal ve Ark. (2001), Timurağaoğlu (2002), Çil A.N. ve ark. (2007) yem bezelyesinde bitki boyunu sırasıyla 95-97cm, cm, 106.2cm, , ,5 olarak bulmuşlar. Bitki boyuna ilişkin bulgularımız araştırmacıların elde ettikleri bulgulardan daha düşüktür. Bu farklılık söz konusu araştırmaların yürütüldüğü alanların ekolojilerinin farklılığından ya da sulama uygulamasından kaynaklanmış olabilir. Araştırmada bitki boyu yüksek olan yem bezelyesi çeşit/hatların daha fazla biyolojik verime ve tohum verimine sahip oldukları bulgusu Anlarsal ve ark (2001), Gül ve ark. (2005) bulguları ile uyum göstermektedir. Çizelge 4.6. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit / Hat No Çeşit / Hat Adı Bitki Boyu (cm) 1 P ab 2 P cd 3 Spring pea cde 4 0 X B fg 5 Sarı-Yuvarlak def 6 P X K efg 7 J x P h 8 P.57B b 9 P.57K b 10 P b 11 P ab 12 P a 13 P ab 14 ATOS h 15 PRİNCESS gf 16 ODİN h 17 DOBRUCA KIRMIZISI c 18 GEZİ b Ortalama EGF (% 5) * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. 20

31 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR 4.4. Ana Sap Kalınlığı ( mm ) Araştırmada ele alınan yem bezelyesi çeşit ve hatlarında saptanan hatlarının ana sap kalınlıkları değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.7 de verilmiştir. Çizelge 4.7. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Ana Sap Kalınlığına ( mm ) Ait Varyans Analiz Sonuçları Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Derecesi Toplamı Ortalaması Çeşit/Hat ** Tekerrür Hata Genel DK % * % 5 seviyesinde önemli ** % 1 seviyesinde önemli Ana sap kalınlığı bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Yem bezelyesi çeşit ve hatlarının ana sap kalınlığı (mm) ortalama değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.8 de verilmiştir. Çizelge 4.8 de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında ana sap kalınlığı 2.08 ile 3.47 mm arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek ana sap kalınlığı 3.47 mm ile 0 X B 3 hattından elde edilmiş, en düşük ana sap kalınlığı ise 2.08 mm ile GEZİ ekotipinde elde edilmiştir. Ayrıca en kalın genotip 0 X B 3 hattı ile P X K 1 hattı arasında istatistiki olarak ana sap kalınlığı açısından fark yoktur. Diğer baklagil yem bitkilerinde olduğu gibi yem bezelyesinde de otun kurutulması daha kolay olduğundan dolayı bitki saplarının ince olması arzulanan bir özelliktir. Bununla beraber, bu araştırmada gözlemlediğimiz kadarıyla; sap kalınlığının ince olan çeşit ve hatların özellikle gezi ekotipinin tohum hasadına yakın çok aşırı bir yatma gösterdiği gözlemlenmiştir. 21

32 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR Araştırmada ana sap kalınlıkları daha yüksek olan yem bezelyesi çeşit/hatların 1000 tane ağırlıklarının ve hasat indekslerinin daha yüksek olduğu bunun yanında, daha ince bitki ana sap kalınlığı olan çeşit/hatların daha az yeşil ot verimi ve kuru ot verimine sahip oldukları ve bitkideki bakla sayılarının da daha az olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.8. ve Çizelge 4.25). Çizelge 4.8. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Ana Sap Kalınlığına (mm) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit / Hat No Çeşit / Hat Adı Ana Sap Kalınlığı ( mm ) 1 P cdef 2 P bcdef 3 Spring pea abcde 4 0 X B a 5 Sarı-Yuvarlak cdef 6 P X K a 7 J x P abc 8 P.57B 2.69 cdf 9 P.57K 2.47 def 10 P ef 11 P def 12 P bcde 13 P abcde 14 ATOS 3.37 ab 15 PRİNCESS 3.09 abcd 16 ODİN 2.84 abcde 17 DOBRUCA KIRMIZISI 3.01 abcd 18 GEZİ 2.08 f Ortalama 2.83 EGF(%5) * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. 22

33 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR 4.5. Yeşil Ot Verimi (kg/da) Araştırmada ele alınan yem bezelyesi çeşit ve hatlarında saptanan yeşil ot verimi değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9 da verilmiştir. Çizelge 4.9. Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Yeşil Ot Verimine ( kg/da ) Ait Varyans Analiz Sonuçları Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Derecesi Toplamı Ortalaması Çeşit/Hat ** Tekerrür Hata Genel DK % 9.67 * % 5 seviyesinde önemli; ** % 1 seviyesinde önemli Yeşil ot verimi bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Yem bezelyesi çeşit ve hatlarının yeşil ot verimi ortalama değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.10 da verilmiştir. Çizelge 4.10 da görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında yeşil ot verimi ile kg/da arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek yeşil ot verimi kg/da ile P.51 hattından elde edilmiş, en düşük yeşil ot verimi ise kg/da ODİN çeşidinde elde edilmiştir. Tosun (1974) ve Açıkgöz (1991), kıraç koşullarda yem bezelyesinden ortalama 1 ton/da yeşil ot verimi alındığını, sulanabilen yerlerde veya kıyı bölgelerimizde bu verimin 2-4 ton/da a kadar çıktığını belirtmişlerdir. Düşünceli ve Şakar (1993) ın 24 yem bezelyesi hatları ile Diyarbakır koşullarında yaptıkları çalışmada buldukları kg/da ve Çeçen ve ark. (2005) Antalya koşullarında elde ettikleri kg/da ortalama yeşil ot verimleri bizim bulgularımızla uyum göstermektedir. 23

34 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR Yem bezelyesinde, Timurağaoğlu ve Altınok (2004) Ankara koşullarında buldukları kg/da, Tekeli ve Tuna nın (2003) Tekirdağ koşullarında buldukları kg/da ile Çil ve ark. (2007). Harran Ovası koşullarında buldukları kg/da lık yeşil ot verimleri bizim bu çalışmamızda elde ettiğimiz kg/da değerinden daha yüksektir. Bu farklılık söz konusu araştırmaların yürütüldüğü alanların ekolojilerinin farklılığından ya da sulama uygulamasından kaynaklanmış olabilir. Araştırmada yeşil ot verimi daha yüksek olan yem bezelyesi çeşit/hatların özellikle başta kuru ot verimleri olmak üzere, tohum ve biyolojik verimlerinin daha yüksek olduğu, bitki boyu yüksekliklerinin ve bitkideki bakla sayılarının daha fazla olduğu ve daha geç olgunlaştıkları, öte yandan, 1000 tane ağırlıklarının daha düşük bitki sap kalınlıklarının ise daha ince olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.10 ve Çizelge 4.25). 24

35 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Yeşil Ot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit / Yeşil Ot Verimi ( kg/da ) Çeşit / Hat Adı Hat No 1 P ab 2 P gh 3 Spring pea fgh 4 0 X B egf 5 Sarı-Yuvarlak bcd 6 P X K defg 7 J x P bcde 8 P.57B cdef 9 P.57K bcde 10 P a 11 P bcde 12 P bcde 13 P bcde 14 ATOS gh 15 PRİNCESS gh 16 ODİN h 17 DOBRUCA KIRMIZISI defg 18 GEZİ bcd Ortalama LSD (%5) * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. 25

36 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mehmet Salih SAYAR 4.6. Kuru Ot Verimi (kg/da) Araştırmada ele alınan yem bezelyesi çeşit ve hatlarında saptanan kuru ot verimi değerlerine ilişkin Varyans analiz sonuçları Çizelge 4.11 de verilmiştir. Çizelge Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Kuru Ot Verimi (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Derecesi Toplamı Ortalaması Çeşit/Hat ** Tekerrür Hata Genel DK % 8.77 * % 5 seviyesinde önemli ** % 1 seviyesinde önemli Kuru ot verimi bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Yem bezelyesi çeşit ve hatlarının kuru ot verimleri ortalama değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.12 de verilmiştir. Çizelge 4.12 de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında kuru ot verimi ile kg/da arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek kuru ot verimi kg/da ile P.51 hattından elde edilmiş, en düşük kuru ot verimi ise kg/da Odin çeşidinde elde edilmiştir. Ayrıca istatistiki olarak kuru ot verimi açısından en verimli genotip olan P.51 hattı ile Gezi çeşidi arasında fark bulunmamıştır. Anılan genotipin, en düşük kuru ot verimine sahip Odin çeşidinden daha erken çiçeklenmesi dikkati çekmektedir. Altın (1991), Çakmakçı ve Çeçen (1996), Açıkgöz ve ark. (2001) yem bezelyesinde kuru ot veriminin sırasıyla kg/da, kg/da ve kg/da olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcıların elde ettiği kuru ot verimine ait değerler bu çalışmada elde edilen kuru ot verimi değerleri ile uyum göstermektedir. 26