Anlamın Türleri ve Boyutları. Anlamın Aklı ve Kalbi

Transkript

1 Anlamın Türleri ve Boyutları Anlamın Aklı ve Kalbi

2 Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik Dilbilgisel açıdan düzgün olan ifadelerin göreceli normalliği Bağlamsal yaklaşım Göreceli normallik sadece farklı öğeler birleştiğinde ortaya çıkar. İki ifadenin anlamları farklıysa bir bağlamdaki normallikleri de farklıdır. ör. kedi köpek Kedi huzurla mırlıyordu.?köpek huzurla mırlıyordu. Aynı anlama gelen iki ifadenin tüm bağlamlardaki normalliği aynıdır. ör. plaj kumsal? Normallik profili: bir ifadenin olası tüm bağlamlarda çizdiği (a)normallik örüntüsü İfadenin anlamı konusunda ipucu verir.

3 Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik Anlamsal anormallik dilbilgisel anormallik Düzeltilebilirlik Dilbilgisel anormallikte düzgün yapının ne olması gerektiği hemen belli. Anlamsal anormallikte düzgün ifadenin ne olması gerektiği pek belli değil. ör. *Sizi gitti miniz? Size eğleniyor musunuz? *Sessiz sedasız patlayan daktilo bombaları? Bu tünel Can ın sürünüp geçebilmesi için fazla geniş. Anormalliği düzeltecek en küçük değişiklik ne türden? i. İçerikli sözcüklerden biri değiştirilerek düzeltiliyor: Anlamsal anormallik sorunu vardır. ör. Bu tünel Can ın sürünerek geçebilmesi için biraz genişdar. ii. Sadece dilbilgisi öğelerinden birini değiştirilerek gideriliyor: Dilbilgisel anormallik sorunu vardır. ör. Ayşe eve gidiyorum.

4 Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik iii. Anormallik ya bir sözcüğü değiştirerek ya da bir dilbilgisi öğesini değiştirerek halloluyor. Olası sözcükler anlamsal bir doğal sınıf oluşturuyor mu? Öyleyse anormalliğin anlamsal olduğuna kanaat getirilebilir. ör. Ayşe yarın okula gitmediyecek. (Dilbilgisel değişiklik) Ayşe dün/geçen hafta/vs./yarın okula gitmedi. (Sözcük değişikliği) ör. Kitabımaı kaybettim. (Dilbilgisel değişiklik) Kitabıma çarptım/dokundum/baktım/kaybettim. (Sözcük değişikliği) İyileştirilebilirlik Bağlamı değiştirerek anormalliği iyileştirebiliyorsak sorun anlamsaldır. (Bkz. Oraya dün gideceğim.)

5 Giriş: Anlamsal anormallik türleri Temel anlamsal anormallik türleri Haşiv/Söz uzatımı ör. Yöresel Gaziantep kahvaltısı servisimiz başlamıştır. Arka fonda duruyor. Araç yasadışı yollardan çalınmış. Maç ileri bir tarihe ertelendi. Fazlalık, laf kalabalığı Çift anlamlılık ör. Can parasıyla aynı günde tükendi. Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya, Ben yârimden ayrılmam götürseler asmaya. Tek bir ifade, iki anlamsal iş, kelime oyunu

6 Giriş: Anlamsal anormallik türleri Uyumsuzluk ör. Balon giderek daha aşağı yükseldi. Fare azıcık ölmüştü. Renksiz yeşil fikirler öfkeli öfkeli uyuyor. Birbiriyle uyumsuz anlamlar mecazi olarak yorumlama ihtiyacı Olanakdışılık ör. Köpek yavrusu bir paket sigarayı içip bitirdi. Tahtta eli silahlı bir maymun vardı. Uyumsuzluk olanakdışılık

7 Betimsel ve betimsel olmayan anlam Anlamın aklı Betimsel anlam: mantıksal, gönderimsel, kavramsal, nesnel, olumsuzlanabilir vs. İçsel boyutlar Nitelik Yoğunluk Belirlilik Müphemlik Temellik Bakış noktası Göreceli boyutlar Zorunluluk ve beklendiklik Yeterlilik Belirginlik Anlamın kalbi Betimsel olmayan anlam Dışavurumsal anlam Ağız ve özel değişke

8 Betimsel ve betimsel olmayan anlam Betimsel anlamın temel özellikleri i. Bir ifadenin dile getirdiği önermenin doğruluk değerini belirler. mantıksal, önermesel ör. Birisi canına yandığım ışığı söndürdü. = Birisi ışığı söndürdü. Birisi ışığı söndürdü. Birisi ışığı yaktı. ii. iii. Bir ibarenin neye gönderme yapabileceğini kısıtlar. Dinleyicinin göndergeleri teşhis etmesine yardımcı olur. gönderimsel Dünya tecrübemizi sınıflandırmaya yarayacak kavramsal kategoriler sunar. kavramsallaşmış canına yandığım ör. SÖNDÜR, IŞIK

9 Betimsel ve betimsel olmayan anlam iv. Konuşucu ile söylediği şey arasına bir «mesafe» koyar. nesnel, kaydırılmış ör. Birisi oraya gidip ışığı söndürecek. zaman ve mekanda uzaklık canına yandığım konuşucunun sözce anındaki hissiyatı v. Olumsuzlanabilir ya da sorgulanabilir. açıkta ör. A: Birisi canına yandığım ışığı söndürdü. B: Yalan söyleme! İçeriği olumsuzluyor. ör. A: Birisi Allah ın cezası ışığı söndürdü. B: Allah ın cezası değil o ışık! Hissiyata tepki veriyor.

10 Betimsel ve betimsel olmayan anlam! Doğruluk değerine/koşullarına etki ör. Çomar bir köpek. Çomar bir hayvan. (Gerektirme) Çomar bir köpek. Çomar havlar. (Gerektirme yok ama ) D/Y olma ihtimaline katkı! Olumsuzluk ya da sorunun «normal» kapsamı ör. Çomar bir köpek. Çomar bir hayvan. Bu bir köpek mi? KÖPEK? HAYVAN? Olumsuzluk/sorudan «korunaklı» betimsel anlam Olumsuzlanamayacak/sorgulanamayacak türden anlam

11 Betimsel anlamın boyutları İçsel boyutlar bir anlam bütününün anlamsal özellikleri Nitelik ör. kırmızı yeşil, kedi köpek, elma portakal vs. Nitelik farkı testi: X değil, Y. ve Y değil, X. tuhaflık yaratmıyorsa ör. Orası değil, burası./burası değil, orası. Koşmadım, yürüdüm./yürümedim, koştum. ör.?o benim evladım değil, yavrum./?o benim yavrum değil, evladım.?vefat etmedi, öldü./?ölmedi, vefat etti. Yoğunluk ör. büyücek < büyük < iri < kocaman < devasa; puslu < sisli; kırmak < paramparça etmek Aynı nitelik, farklı yoğunluk Yoğunluk farkı testi: X ne kelime, Y. ve Pek öyle Y sayılmaz ama yine de X. tuhaflık yaratmıyorsa ör. Büyük ne kelime, devasa!/pek öyle devasa sayılmaz ama yine de büyük. Korkmak ne kelime, ödüm koptu!/pek öyle ödüm koptu sayılmaz ama yine de korktum.

12 Betimsel anlamın boyutları Belirlilik Nitelik alanında daha dar ya da geniş yere işaret etme i. Türde belirlilik ör. yumruklamak:vurmak, kadın:insan vb. (Tek yönlü) gerektirme ör. Bu bir köpek. Bu bir hayvan. Bu bir hayvan değil. Bu bir köpek değil. ii. Parça belirliliği ör. el:parmak, bisiklet:gidon, üniversite:fakülte vb. (Tek yönlü) gerektirme (lokatifle) ör. Parmağımda yara var. Elimde yara var. Edebiyat Fakültesinde hocayım. Üniversitede hocayım.

13 Betimsel anlamın boyutları iii. Yoğunlukta belirlilik ör. yağmur yağmak:ahmak ıslatan yağmak/sağanak yağmak vb. (Tek yönlü) gerektirme Ahmak ıslatan yağıyor. Yağmur yağıyor. Müphemlik İbarenin kullanım ölçütleri kesin değil. Genellik ör. Bir sürüngen gördüm./bir engerek yılanı gördüm. Soyutluk ör. «Gerektirme» kavramı

14 Betimsel anlamın boyutları i. İyi tanımlanmamışlık ör. «genç», «orta yaşlı» vs. nin sınırları ellilerinde ii. Gevşeklik ör. Gençler polisin etrafında çember oldu. Bin tane adam üstüme çullandı. Bakış noktası Bazı ifadelerin anlamında belirli bir «görüş açısı» var. ör. bu, şu, bura, ora, sonra vb. sözce zamanında konuşucunun bakış noktası ör. Köy tepenin kuzey yamacında. Köy tepenin ardında. Köy tepenin diğer yamacında. Köy tepenin dibinde.

15 Betimsel anlamın boyutları Göreceli boyutlar Bütün anlamlardan ziyade anlam parçaları ve bunların skalası Temellik Bazı anlamlar diğerlerine göre daha temel i. Somut ( soyut) Gözlemsel söz dağarcığı İlk öğrenilen, psikodilbilimsel süreçlerde daha çabuk erişilebilir vs. Soyut alanlar mecaz yoluyla somut alanlardan türetiliyor. ii. Bağımsızlık ( bağımlılık) Bir anlam önkoşul olarak diğer bir anlamı gerektirebilir, o anlama bağımlı olabilir. ör. ivme < hız < hareket < fiziksel nesne, yer, zaman Bileşen, anlamsal yapı taşı ör. ivme: hareket eden nesnenin kısa bir zaman içinde, hızında oluşan değişmenin bu zamana oranı ör. aygır: ERIL, AT

16 Betimsel anlamın boyutları Zorunluluk ve beklendiklik Zorunlu şartlı mantık ilişkileri Gerektirme ör. P Q Bu bir köpektir. Bu bir hayvandır. Can arıyı öldürdü. Arı öldü. Tüm köpekler mordur. Köpeğim mor. P nin doğruluğundan Q nun doğruluğu mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar. Q nun yanlışlığından da P nin yanlışlığı mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar. Bu bir köpektir. Bu bir ev hayvanıdır. Bu bir köpektir. Bu havlar. Mantıksal olarak kaçınılmaz ve bağlamdan bağımsız olmalı.

17 Betimsel anlamın boyutları? Gerektirmeyi ne kadar kesin teşhis edebiliyoruz? i. X Y yi öldürdü. Y öldü. ii. X bir kedi.? X bir hayvan. iii. X hamile.? X dişi. iv. X bir fiziksel nesne.? X in bir ağırlığı var. v. X bir dörtayaklı.? X in dört ayağı var. vi. X Y nin karısı.? X Y nin kızı değil. i. Tamam ii. Kedi dediğimiz varlıkların bir tür robot olduğu keşfedersek? ör. Aa! Kedi diye bir şey yokmuş! Aa! Kediler sandığımız gibi değilmiş! Hayvan olmak kedi olmak için zorunlu bir ölçüt olmayabilir.

18 Betimsel anlamın boyutları Karş. Erkek koyun olmadığını keşfedersek? «Koçlar» koyun değil başka bir tür canlıymış. ör. Aa! Koç diye bir şey yokmuş! Aa! Koçlar sandığımız gibi değilmiş! ERIL ve KOYUN koç olmak için zorunlu gibi. Gönderimleri kararlı sözcükler (=doğal tür terimleri) gönderimleri kararsız sözcükler (=sözde tür terimleri) iii. Tıp bir erkeğin bedenine bir cenin konup gelişmesine vs. imkan sağlıyor. Hamile? iv. Acaba fizik yasaları başka türlü olabilir miydi? v. Kaza geçirmiş bir kedi? vi. İlişki mantıksal mı? Sadece toplumsal şartlara tabi bir durum mu? Ya X ve Y akrabalıklarından haberdar değilse?

19 Betimsel anlamın boyutları Gerekliliğin dereceleri var: Gereklilik ölçeği «Ama» testi Çomar bir köpektir ama bir hayvandır da. tuhaf totoloji Çomar bir köpektir ama bir hayvan değildir. çelişki HAYVAN köpek için zorunlu bir özellik. Çomar bir köpektir ama havlar. tuhaf totoloji Çomar bir köpektir ama havlamaz. normal (tuhaf köpek) HAVLA köpek için beklendik bir özellik. Çomar bir köpektir ama siyahtır da. tuhaf Çomar bir köpektir ama siyah değildir. tuhaf SIYAH köpek için olabilir bir özellik. Çomar bir köpektir ama öter de. normal (tuhaf köpek) Çomar bir köpektir ama ötmez. tuhaf totoloji ÖT köpek için beklenmedik bir özellik. Çomar bir köpektir ama balıktır da. çelişki Çomar bir köpektir ama balıktır değildir. tuhaf totoloji BALIK köpek için olanaksız bir özellik.

20 Betimsel anlamın boyutları Daha ince ayrımlar da mümkün: Doğal zorunluluk (beklendik) ör. X bir fiziksel nesne. X in bir ağırlığı var. Toplumsal zorunluluk (beklendik) ör. X Y nin karısı. X Y nin kızı değil. Temel örnek zorunluluğu (beklendik) ör. X hamile. X dişi. X bir dörtayaklı. X in dört ayağı var. Yeterlilik zorunlulukla akraba Bir özellik kümesinin birleşik yeterliliği ör. ERIL, AT aygır Tek tek özellikler ayırt edebilirlik ör. kuş: GAGALI > TÜYLÜ > NEFES ALAN

21 Betimsel anlamın boyutları Belirginlik i. Kolay erişilebilirlik Anlam işlemlemedeki rolü İlk akla gelen özellikler ii. Ön plana çıkarma/arka plana itme Sözdizimsel yöntemlerle yönlendirilebilir. (karş. figür-zemin etkisi) ör. Çalkalama kitabı okudu Cem, gazeteyi değil/*can değil. Cem okudu kitabı, Can değil/*gazeteyi değil.

22 Betimsel anlamın boyutları Arka plandaki bilgi olumsuzluk ve sorunun kapsamı dışında ör. kitabı okumadı Cem, gazeteyi okudu/*can okudu. Cem okumadı kitabı, Can okudu/*gazeteyi okudu. kitabı mı okudu Cem? / *kitabı okudu Cem mi? Cem mi okudu kitabı? / *Cem okudu kitabı mı? Arka plan verili bilgi, olgusal gerçek olarak alınıyor. Önsayıltı olarak kabul ediliyor: Doğruluğu zımnen kabul edilen, fondaki bir inanç Yüklem bir asimetri içeriyor olabilir. ör. Can Cem e benziyor. / Can Cem den uzun boylu. Cem Can a benziyor / Cem Can dan kısa boylu. Eşdeğer ama anlamları farklı. Nesne daha az belirgin ve karşılaştırmanın «standardı». iii. Anlam özellikleri arasındaki belirginlik farkı ör. kız kurusu: DIŞI, INSAN, BEKAR, ORTA YAŞLI Bizim komşu kız kurusu sayılmaz.

23 Betimsel olmayan boyutlar Dışavurumsal anlam ör. «A aa!» «Şaşırdım.» Nesnel/Kaydırılmış Gönderimsel Kavramsallaşmış Mantıksal/Önermesel! Ama bir açıdan aynı anlama geliyorlar.? Açıkta Acaba anlam niteliği farkı değil sadece işaretleme farkı mı içeriyorlar? 1) Sadece dışavurumsal anlamı olan ifadeler ör. Donuyo lan burası! Kapat şu Allah ın belası camı! Hadi be! Tüh! Aman! Önermesel içeriğe katkısı yok.

24 Betimsel olmayan boyutlar 2) Hem dışavurumsal hem betimsel anlamı olan ifadeler ör. Fena soğuktu hava! (karş. çok) Kes zırlamayı! (karş. ağlamayı) Olumsuzluk/soru sadece betimsel anlamlarına etki ediyor. 3) Potansiyel olarak dışavurumsal olan ifadeler i. Sadece uygun vurguyla dışavurumsal olanlar ör. Hâlâ burda mısın sen?! (karş. Ben hâlâ burdayım.) Daha bitirmedin mi sen?! (karş. Ben daha bitirmedim.) ii. Yakın anlamlı sözcüklerden bazen sadece biri dışavurumsal olarak vurgulanabilir. ör. Çekil lan yoldan, ihtiyar/*yaşlı! Öff şu hatuna/? kadına bak!

25 Betimsel olmayan boyutlar Ağız ve özel değişke Ağızlara ve özel değişkelere özgü kullanımların çağrıştırdıkları Ağız ör. N aber toprağım? Yok beya! Mesleki alan ör. A: Dispepsiniz var. B: O nedir?? A: Hazımsızlık Yazı dili/sözlü dil ör. Bir çakacaksın/bi çakıcan şu veledin ağzına! Olay şöyle oldu/meydana geldi. Üslup ör. Vefat etti. Öldü. Geberdi. Nalları dikti. Tahtalıköyü boyladı. Göçtü. Rahmetli oldu.

26 Alıştırmalar

27 Aşağıdaki ifadelerdeki anormallik türlerini bulun. i. Senin çilen benimkinden iyi. ii. Yarın olan kötü bir felaketti. iii. Siparişleriniz geldiler. iv. Borsanın çökmesi Ahmet te aynı etkiyi doğurmadı. v. Ön sıradaki iki fare detone oldu. Aşağıdaki ifadelerdeki önsayıltılar nelerdir? i. Zeynep konser verecek. ii. Kadro tek kişilik, bayağı rekabet olacak. iii. Can seneye mezun oluyor. iv. Havalar daha da ısınacak. v. Ayşe yazmış mektubu. vi. Zeynep hastalanınca, Aslı kurulda ona vekalet etti.

28 X bir kedi ifadesi doğruysa, aşağıdaki ifadelerin zorunluluk derecesi nedir? Daha ince ayrımlar yapabilirseniz yapın. i. X klasik musikiye bayılır. ii. iii. iv. X in kuyruğu var. X fare yakalar. X her sayıyı kalansız ikiye bölebilir. v. X uzayda bir yer kaplıyor. vi. vii. viii. X bir köpek değil. X tekir. X in bıyıkları var.

29 Aşağıdaki ifadeler betimsel anlamın hangi boyutunda farklılık gösteriyor? i. Mahkum hayatını kaybetti. iv. Zeynep uzun boylu. Mahkum cinayete kurban gitti. Zeynep 1,95 boyunda. ii. Mahkum cinayete kurban gitti. v. Sınav haftası yaklaşıyor. Mahkum idam edildi. Sınav haftasına geliyoruz. iii. Gömlek temiz değildi. Gömlek leş gibiydi. Aşağıdaki ifadeler betimsel olmayan anlamın hangi boyutunda farklılık gösteriyor? i. Gidiyor musun? iii. Humerus fraktürü var. Gitmiyorsun herhalde, değil mi? Kolu kırılmış. ii. İşten çıkartıldı. iv. Kaybol! İşten kovuldu. Lütfen, gider misin?