Bartýn-Amasra Karayolu Güzergahýnýn Doðal Peyzaj Özellikleri Üzerindeki Etkilerinin Saptanmasý

Transkript

1 Bartýn-Amasra Karayolu Güzergahýnýn Doðal Peyzaj Özellikleri Üzerindeki Etkilerinin Saptanmasý Ekoloji 17, 66, Metin TUNAY Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Bartýn Orman Fakültesi, Orman Mühendisliði Bölümü, BARTIN Bülent YILMAZ Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Bartýn Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, BARTIN Ayhan ATEÞOÐLU Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Bartýn Orman Fakültesi, Orman Mühendisliði Bölümü, BARTIN Özet Bu çalýþmada Batý Karadeniz Sahil Karayolunun Bartýn-Amasra arasýndaki bölümü incelenmiþtir. Yol ve yakýn çevresine iliþkin ekolojik ve görsel deðerlendirmede 1987 ve 2000 yýllarýna ait Landsat 5 TM uydu verisi kullanýlmýþtýr. Görüntü iþleme yazýlýmý olarak PCI Geomatica V9.1 den yararlanýlmýþtýr. Arazi gruplarýnýn tanýnmasýný ve görüntünün yorumlanabilme yeteneðini yükseltmek amacý ile görüntü zenginleþtirme yapýlmýþtýr. Yola iliþkin doðal veriler coðrafi bilgi sistemleri ortamýnda analiz edilmiþ ve elde edilen sonuçlar peyzaj planlama açýsýndan irdelenmiþtir. Karayolu inþaatý sýrasýnda toplam 22,03 hektar alanda, baþta Kayýn meþceresi olmak üzere farklý türdeki meþcerelerin tahrip edildiði tespit edilmiþtir. Yol güzergahý boyunca yüksek eðim sýnýfýndaki alanlarýn toplam alana oranýnýn %71 olduðu belirlenmiþtir. Eðimin yüksek olduðu bölgelerdeki þevlerde meydana gelen toprak kaymalarý ve taþ düþmelerinin trafik güvenliðini tehdit ettiði ve peyzaj estetiðini bozduðu tespit edilmiþtir. Çalýþma alanýnýn yükseklik, baký ve iklim özellikleri incelenmiþ ve karayolu inþasý ile bozulan bitki örtüsünün peyzaj estetiði bakýmýndan yenilenebilirliði için uygun koþullar sunduðu belirlenmiþtir. Çalýþma alaný ve yakýn çevresinin, karayolu ile yakýn bir iliþki saðlayabilmesi amacýyla doðal peyzajýn korunmasýna yönelik öneriler getirilmiþtir. Anahtar Kelimeler: Coðrafi bilgi sistemleri, doðal peyzaj, karayolu, küresel konum belirleme sistemi, uzaktan algýlama. Determination of the Impacts of Bartin-Amasra Highway Location on the Natural Landscape Characteristics Abstract In this study a part of Western Black Sea coastal highway located between Bartin and Amasra was investigated. Landsat 5 TM satellite data of 1987 and 2000 was used for ecological and visual evaluation relating to highway and its close vicinity. PCI Geomatica V9.1 was made use of as the image processing software. Image enrichment was applied with the aim of identifying the terrain groups and increasing the interpretation capability of image. The data belonging to this section were analyzed in geographical information systems and the results were studied in terms of landscape planning. During highway construction, total of 22,03 ha area consisting primarily of beech stands and other species was damaged. 71% of the total road construction area was classified as high sloped. It was determined that landslides occurred in roadsides having high slopes not only endanger the traffic safety, but also damage the landscape aesthetic. The altitude, aspect and climate characteristics of the study area was investigated, and was determined that the current situation of the study area is appropriate for renovation of the vegetation damaged during the highway construction. For this reason, suggestions were presented to protect natural landscape in order that the study area and its vicinity have a close relation with the highway. Keywords: Geographic information systems, global positioning system, highway, natural landscape, remote sensing. GÝRÝÞ Doðal kaynaklar üzerindeki yanlýþ alan kullanýmlarýnýn yarattýðý çevresel baskýlar, Türkiye'de olduðu gibi geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelerin gündemindeki önemli sorunlardandýr. Bu sorunlarýn ortaya çýkmasýndaki en önemli neden, koruma-kullaným dengesinin ve çevresel deðerlerin yeteri kadar dikkate alýnmamasýdýr. Bu baðlamda No: 66,

2 Ekoloji M. TUNAY, B. YILMAZ, A. ATEÞOÐLU doðal ve kültürel kaynaklarýn öncelikle mevcut potansiyelini saptamak önem taþýmaktadýr. Mevcut potansiyeli saptamak için alanýn doðal ve kültürel deðerlerinin objektif olarak ortaya konulmasý gerekmektedir. Böylece alanlardan yararlanma olgusu, toplumun talepleri ve sürdürülebilir yaklaþýmlarla deðerlendirilebilecektir. Doðal alanlar günümüzde, kamu ve özel kuruluþlarýn yapýlaþma talepleri nedeniyle ciddi baskýlarla karþý karþýya bulunmaktadýr. Bu yapýlaþmalarýn en baþýnda ise insan ile doða arasýndaki iliþkinin kurulmasýnda önemli rol oynayan, kültürel bir arazi kullanýþ biçimi olan karayollarý gelmektedir. Yollar, içinden geçtikleri peyzajý bozmadan, onunla uyum içinde modern trafiðe ve turizm ihtiyaçlarýna cevap veren bir düzen içinde olmalýdýr (Akdoðan 1981, Jackle 1987). Ýnsan-yol-çevre iliþkisi; karayollarýný toplumsal yaþamýn zorunlu somut bir öðesi haline getirmektedir. Ancak, özellikle turizm aktivitelerinden ekonomik olarak pay almak isteyen kentlerin mevcut yol aðý güzergâhlarýnýn, doðal kaynaklarýn korunmasý ve görsel peyzaj özellikleri yönünden doðru bir þekilde planlanmadýklarý görülmektedir. Özgen (1982), Doðu Karadeniz Bölgesinde Ordu- Hopa arasý kýyý yolunun peyzaj özellikleri üzerine yaptýðý araþtýrmasýnda, karayolu peyzaj düzenlemelerinin yol trafiðe açýldýktan sonra deðil, yol güzergâhý seçimi aþamasýnda ele alýnmasý gerekliliðini vurgulamýþtýr. Selimoðlu (1994) tarafýndan ülkemizde otoyol çevre düzenleme ilkelerinin belirlenmesi amacýyla yapýlan çalýþmada, karayollarýnda yapýlacak çevre düzenleme çalýþmalarýnýn yolun planlama aþamasýnda düþünülmesi ve projelendirilmesi gerekliliði belirtilmiþtir. Karayollarýnýn çevreye olan etkisi deðerlendirildiðinde, doðal kaynaklarýn sýnýrlý oluþu ve yenilenemeyen kaynak kayýplarýnýn yarattýðý çevre sorunlarý öne çýkmaktadýr. Bu nedenle karayolu çalýþmalarýnda planlama aþamasýndan itibaren doðal kaynak yönetiminin, çevreye duyarlý planlama çerçevesinde ele alýnmasý zorunludur (Akdoðan 1967). Karayolu peyzaj planlamasý ile seyahat edenlere güzel bir perspektif içinden geçme olanaðý saðlanmýþ olur. Kazý ve dolgu þevleri, materyal almak için açýlan geniþ çukurlar, güzergah için yok edilen bitki örtüsü ve fauna, karayollarýnýn doða üzerinde yarattýðý genel çevre sorunlarý olarak tanýmlanmaktadýr. Karayollarýnýn yapýmý ile bozulan doðal yapýnýn, çevresel denge gözetilerek görsel bütünlük 24 içinde eritilebilmesi zorunlu bir yaklaþým olmaktadýr. Özellikle kaymalara engel olmak için yapýlan istinat duvarlarý dýþýnda, göçme ve erozyonu engellemek için kökleri derine inene aðaç, çalý ve yer örtücü bitkilerin kullanýlmasý ön plana çýkmaktadýr (Tanrýverdi 1975, Walker 1991). Karayollarýnýn yapým aþamasýnda yapýlan tahribat, bilinçli çalýþmalar sayesinde onarýlarak doðal ve kültürel deðerler korunmuþ olunacaktýr (Köseoðlu 1980). Karayolu projeleri, çok farklý karakterlerde doðal ve sosyo-kültürel peyzajýn içinden geçmesi ve içinden geçtiði peyzajý ikiye bölmesinden dolayý karmaþýk ve güç bir çalýþmadýr. Bu nedenle gerek karayolu güzergahý ile ilgili alternatifler, gerekse alternatiflerin çevresel etki deðerlendirme (ÇED) çalýþmalarý sýrasýnda çok sayýda parametrenin bir arada deðerlendirilmesine olanak saðlayan Coðrafi Bilgi Sistemlerinden (CBS) yararlanmak kaçýnýlmazdýr (Yomralýoðlu 2000). Ayný zamanda doðal kaynaklarýn mevcut varlýklarýnýn ve potansiyellerinin belirlenmesi, zamansal deðiþimlerinin izlenmesi, güncelleþtirilmesi amacýyla yapýlacak çalýþmalarda uzaktan algýlama verilerinin de kullanýlmasý doðru, hýzlý ve düþük maliyetli veri/bilgi elde edilmesini saðlayacaktýr (Kachhwala 1985). Sorun çözme-karar verme sürecinde yardýmcý olacak bilgilerin üretilmesi ve yönetilmesinde uzaktan algýlama ve CBS gibi iki disiplinin bir arada kullanýlmasý, elde edilen bilgilerin takibi ve kontrolü açýsýndan büyük önem kazanmaktadýr. Bu çalýþma ile ele alýnan Bartýn-Amasra karayolu, özellikle yaz aylarýnda turizmin yoðun olarak yaþandýðý Amasra ilçesi ve yakýn çevresi nedeniyle, Ankara ve Ýstanbul gibi büyük yerleþim merkezlerinden günübirlik ya da hafta sonu turlarýn düzenlendiði Safranbolu-Bartýn-Amasra güzergahý kapsamýndaki bir karayoludur. Bu nedenle, Bartýn- Amasra karayolunun, yapým aþamasýndan sonraki mevcut doðal yapý ile etkileþimlerinin CBS yardýmýyla tespit edilmesi amacýyla, orman varlýðý, erozyon, eðim, yükseklik, baký iliþkileri incelenmiþtir. Görsel peyzaj öðeleri dikkate alýnarak, doðal kaynaklarýn korunmasý çerçevesinde görsel ve sayýsal analizler gerçekleþtirilmiþtir MATERYAL VE YÖNTEM Çalýþma alaný Batý Karadeniz bölgesinde yer alan Bartýn ili sýnýrlarý içerisinde bulunmaktadýr. Bartýn ili, 41 40' kuzey enlemi ile 32 22' doðu boylamý arasýnda yer alýr. Bartýn il merkezi ile Amasra ilçesi arasýndaki yol güzergâhý, Karadeniz sahil yolu No: 66, 2008

3 Bartýn-Amasra Karayolu Güzergahýnýn Doðal Peyzaj Özellikleri... Ekoloji projesi kapsamýnda yapýmýna baþlanan ve devam etmekte olan devlet karayolunun 4-14 km arasýnda kalan bölümüdür. Seçilen güzergâhýn yakýn çevresi çalýþma alanýný oluþturmaktadýr (Þekil 1). Doðal ve tarihi özellikler yönünden zengin olan Amasra ilçesi, gerek bölge gerekse ülke turizmi bakýmýndan önemli bir yer teþkil etmektedir. Doðal özellikleri yanýnda çok sayýda tarihi ve arkeolojik eser ilçenin turizm potansiyelini artýrmaktadýr. Türkiye'deki alternatif turizm arayýþlarý doðrultusunda yörenin mevcut turizm potansiyeli, Bartýn- Amasra karayolu güzergahýný günübirlik ya da hafta sonu rekreasyon aktivitelerinden dolayý yoðun olarak kullanýlan bir karayolu güzergahý haline getirmiþtir. Araþtýrma alanýnýn yükseltisi, kýyý þeridi boyunca m arasýnda deðiþmektedir. Eðimin fazla olmasý ve yörenin çok yaðýþ almasý erozyonu artýrmaktadýr. Araþtýrma alanýnda orta þiddetli ve þiddetli erozyon alanlarýnýn bulunmasý gerekli hassasiyetin gösterilmesi hususunda dikkat çekicidir. Toprak yapýsý irdelendiðinde alanda kahverengi orman topraðý, gri kahverengi podzolik toprak, kýrmýzý sarý podzolik toprak tiplerinin her üçü de gözlenmektedir. Araþtýrma alanýnýn toprak yapýsý genellikle orman topraðý hüviyetinde olduðundan drenajý iyidir. Bölge iklim özelliði olarak nemli iklim tipine sahiptir. Araþtýrma alanýnýn içerisinde bulunduðu bölgede iklim özelliklerinin yaðýþlý ve ýlýman, ekolojik yapýnýn uygun koþullarda olmasý bitki örtüsü geliþimini kolaylaþtýrmakta ve çeþitliliðini artýrmaktadýr. Yýlmaz (2001) tarafýndan, Amasra bölgesinde yapýlan flora çalýþmasýnda 68 familyaya ait 256 adet bitki taksonu tespit edilmiþtir. Yörede dominant ve karakteristik türler olarak Carpinus betulus L. (Adi gürgen), Castanea sativa Mill. (Anadolu kestanesi), Fagus orientalis L. (Doðu kayýný), Ostrya carpinifolia Scop. (Gürgen yapraklý kayacýk), Tilia argentea Desf. (Gümüþi ýhlamur) saptanmýþtýr. Ayrýca Akdeniz maki topluluðunda da görülen çalý türlerinden; Arbutus unedo L. (Kocayemiþ), Cistus creticus L. (Pembe çiçekli laden), Cistus salvifolius L. (Beyaz çiçekli laden), Erica arborea L. (Aðaç fundasý), Juniperus oxycedrus L. (Katran ardýcý), Laurus nobilis L. (Defne), Myrtus communis L. (Yabani mersin), Phillyrea latifolia L.(Akçakesme), Rosa canina L. (Kuþburnu) ve Spartium junceum L. (Katýrtýrnaðý) sahil þeridi florasýnýn önemli bir kýsmýný oluþturmaktadýr. Çalýþma alaný içerisinde öne çýkan asli türler baþta kayýn olmak üzere, kayýn ile karýþýmda bulunan kestane, gürgen ve meþe türleridir (Ateþoðlu ve Tunay 2004). Karayolunun incelenen bölümünün yapým aþamasýndan önceki ve sonraki görsel durumunu ortaya koymak için Landsat 5 Thematic Mapper (TM) uydu verilerinden yararlanýlmýþtýr. Kullanýlan Landsat 5 TM uydu verileri; 1987 ve 2000 tarihlerine aittir yýlýndan beri kullanýlan Landsat 5 TM algýlayýcýsý; görünür, yakýn ve orta kýzýl ötesi bölgede 30 m çözünürlüklü 6 adet band ve 120 m çözünürlüðe sahip termal banda sahiptir. Her bir Landsat TM görüntüsü yaklaþýk 185x185 km 2 alaný kapsamaktadýr. Landsat 5 TM uydu verilerinin geometrik olarak düzeltilmesi için dönüþümde kullanýlacak yer kontrol noktalarýnýn seçilmesinde, 1/25000 ölçekli standart topografik haritalardan yararlanýlmýþtýr. Geometrik dönüþüm iþlemlerinde Afin dönüþümü kullanýlmýþtýr. Uygulanan dönüþüm sonrasý RMS (Root Mean Square) hatasý X ve Y yönünde sýrasýyla 0,69 piksel (19,7 m) ve 0,67 piksel (19,1 m)'dir. Þekil 1. Çalýþma alaný. No: 66,

4 Ekoloji M. TUNAY, B. YILMAZ, A. ATEÞOÐLU Görsel yorumlanabilirliði artýrmak için her iki görüntü verisine görüntü zenginleþtirme prosedürlerinden olan Tasseled Cap Transformation (TST) dönüþümü uygulanmýþtýr. Görüntü iþleme yazýlýmý olarak PCI Geomatica V9.1 kullanýlmýþtýr. Dijital görüntü iþleme tekniklerinden biri olan görüntü zenginleþtirme, görüntünün görsel yorumlanabilirliðini manzaradaki görünüm farklýlýðýný arttýrmak suretiyle yükseltmektir (Lillesand ve ark. 2004). Çalýþma alanýna ait doðal olmayan deðiþimlerin saptanmasý amacý ile 1987 ve 2000 görüntülerine TST (Tablo 1) uygulanarak parlaklýk, yeþillik, ýslaklýk özeliklerine göre zenginleþtirilmiþ görüntüler elde edilmiþtir. TST dönüþümü Crist ve ark. (1986) tarafýndan 1986 yýlýnda Landsat TM uydu verilerine uyarlanmýþtýr. TST dönüþümü, uydulardaki algýlayýcýlar tarafýndan farklý tayflarda algýlanan sinyal tepkisi ile yeryüzünde olan fiziksel olaylar arasýnda doðrudan bir iliþki kurulmasýný saðlamaktadýr. Algýlanan veri boyutunu küçülterek, spektral verinin vejetasyon ve toprak çalýþmalarýna uygulanmasýný kolaylaþtýrmakta ve kullanýcýnýn büyük ölçüde ilgilendiði bilgileri ön plana çýkartarak vejetasyon, toprak ve dýþ etkiler konusundaki bilgileri ortaya koymaktadýr (Campbell 2002). Yol güzergâhýnýn sayýsal formatta bilgisayara aktarýlmasý amacýyla Küresel Konum Belirleme Sistemi (GPS) kullanýlmýþtýr. Ýlgili karayolu üzerinde araçla seyir halinde El GPS yardýmý ile her üç saniyede bir otomatik olarak koordinatlarý alýnan yol güzergâhý, GPS yazýlýmý kullanýlarak ve gerekli format düzeltmeleri yapýlarak CBS yazýlýmýna aktarýlmýþtýr. GPS; avcýlar, daðcýlar, araþtýrmacýlar, balýkçýlar ve sürücüler gibi deðiþik disiplinler için en hýzlý ve ekonomik veri toplayan, harita yapan ve konum belirleyen yöntemlerden biridir (Guttormsen ve Gutto 2003). Günümüzde, harici olarak birbirine baðlanan CBS ve GPS sistemleri birbirine entegre olmakta ve hatta ayný cihaz üzerinde her iki sistem çalýþtýrýlabilmektedir. Doðal afetlerin tahmin edilmesi, güvenlik analizi, zarar belirleme, zararlý materyallerin tanýmlanmasý ve konumlarýnýn belirlenmesi, insan kaynaklarý ve kaynak envanteri uygulamalarý gibi birçok konularda CBS etkili bir Tablo 1. Landsat 5 TM verileri için TST dönüþümünde her bir band için kullanýlan katsayýlar. 26 araç olarak kullanýlmaktadýr (Gunes ve Kovel 2000). Bu amaçla çalýþma alanýný kapsayan ve Harita Genel Komutanlýðý tarafýndan üretilmiþ 1984 yýlýna ait E28c 1, E28c 2 topografik haritalar, Bartýn Orman Ýþletme Müdürlüðü, Amasra Orman Ýþletme Þefliði ve Bartýn Orman Ýþletme Þefliði'ne ait Orman Amenajmaný Planýnýn 1:25000 ölçekli Meþcere Haritalarý, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüðü'nden temin edilen toprak haritalarý CBS ortamýna aktarýlarak gerekli sayýsal analizler yapýlmýþtýr. Karadeniz sahil yolu projesi kapsamýndaki Bartýn-Amasra Karayolunun km arasýnda kalan bölümü için uygulanacak enkesit planlarýna göre yol güzergahý boyunca 40 m geniþliðinde bir alan kamulaþtýrýlarak yol inþasý gerçekleþtirilmiþtir. Bu nedenle yol güzergâhýný, yol ekseni boyunca çevreleyecek 40 m geniþliðinde bir tampon bölge oluþturulup bu tampon bölge içinde kalan ilgili detaylar belirlenmiþtir. Referans alýnan yol, oluþturulan tampon bölgenin merkezin-de yer almaktadýr. Bu þekilde enkesit plan doðrultusunda arazideki istenen tampon alan oluþturulmuþtur. Araþtýrma alanýnýn meþcere tipi, toprak, eðim ve yükseklik bilgilerini içeren katmandan, oluþturulan yol güzergâhý tampon bölgesini gösteren katmandaki grafik bilgilere isabet eden bölgeler ayrýlýp tampon bölge ile sýnýrlandýrýl-mýþ yeni katmanlar elde edilmiþtir. Uygulanan metodoloji Þekil 2'de belirtilmiþtir. BULGULAR Yapýmý 2000 yýlýnda baþlayan Bartýn Amasra Karayolunun, km arasýnda kalan bölümündeki doðal yapýnýn ne þekilde deðiþtiðini ortaya koymak için görüntü zenginleþtirme prosedürlerinden TST uygulanmýþ farklý tarihteki 2 uydu görüntüsü kullanýlmýþtýr. Dönüþüm uygulanmýþ her iki uydu görüntü verileri incelendiðinde yapýmý gerçekleþtirilen karayolunun mevcut doðal vejetasyonu (açýk yeþil renkte) nasýl tahrip ettiði açýkça görülmektedir (Þekil 3). Bartýn-Amasra karayolu inþasýnýn, ekolojik ve biyolojik çeþitliliði ve zenginliði ile özel bir konuma sahip olan ve alternatif turizm arayýþlarýna cevap veren Amasra ilçesi ve yakýn çevresinin doðal peyzajýný tamamýyla ikiye böldüðü gözlenmektedir. Alana ait Landsat TM uydu görüntüsünün analizi sonucunda, toplam 47,86 ha alanda tahribat meydana geldiði tespit edilmiþtir (Þekil 4). Mevcut tahribatýn doðal yapýya iliþkin konumsal analizlerinin yapýlmasý amacýyla ilgili veriler No: 66, 2008

5 Bartýn-Amasra Karayolu Güzergahýnýn Doðal Peyzaj Özellikleri... Ekoloji Þekil 2. Ýþ akýþ þemasý. Þekil ve 2000 Tasseled Cap dönüþümü uygulanmýþ (parlaklýk+yeþillik+ýslaklýk) uydu görüntülerindeki (16x16 km) Bartýn-Amasra karayolunun durumu. toplanarak CBS ortamýnda, Bartýn Amasra Karayolunun km arasýnda kalan bölümündeki doðal yapý etkileþimi ortaya konulmuþtur. -Orman varlýðý iliþkisi; Çalýþma alaný içerisindeki odunsu türlerin baþýnda kayýn, kestane, gürgen ve meþe gelmektedir. Ýklim özeliklerinin yaðýþlý ve ýlýman olmasý, ayný zamanda ekolojik yapýnýn uygun koþullar sergilemesi bitki örtüsü geliþimini kolaylaþtýrmakta ve çeþitliliði artýrmaktadýr. Bitki örtüsü çeþitliliðini barýndýran doðal peyzajýn içinden geçen Bartýn-Amasra karayolunun incelenen kýsmýndaki 40 metrelik tampon bölge içerisinde toplam 45,6 ha alanda yol inþasý gerçekleþtirilmiþtir. Þekil 4. Landsat 5 TM uydu görüntüsü üzerinden Bartýn- Amasra karayolu inþasýnýn alansal çýkarýmý. Uydu görüntü verisi üzerinden km arasýndaki yol yapým alanýnýn toplam 47,86 ha olduðu göz önüne alýndýðýnda, yol inþasýnýn enkesit planý doðrultusunda oluþturulan 40 metrelik tampon bölgenin uygun bir çalýþma alaný olduðu anlaþýlmaktadýr. Çalýþma alanýnýn hesaplanmasýnda ortaya çýkan fark, uzaktan algýlama yazýlýmý raster veri formatý kullanarak, CBS yazýlýmýnýn ise vektör veri formatý kullanarak yaptýklarý hesaplama yöntemlerinden kaynaklanmaktadýr. Çalýþma alanýnýn 2001 tarihli meþcere haritasý sayýsallaþtýrýlarak CBS ortamýnda yol yapým alaný ile No: 66,

6 Ekoloji M. TUNAY, B. YILMAZ, A. ATEÞOÐLU iliþkilendirildiðinde toplam 22,03 ha alanda farklý meþcerelerin tahrip edildiði görülmektedir (Tablo 2). -Erozyon iliþkisi; Yol inþasýnýn bulunduðu alanýn topoðrafik yapýsýna iliþkin olarak yükselti m arasýnda deðiþmektedir. Yol inþasýnýn km baþlangýç noktasýndan itibaren yaklaþýk km'lik kýsmý dere mecrasýna paralel olarak uzanmýþ olduðundan çok engebeli deðildir. Bu nedenle yol güzergahýnýn bu kýsmý erozyon tehdidi altýnda bulunmamaktadýr. Fakat yol inþasýnýn km kýsmýnýn nispeten engebeli olmasý ve çok fazla yaðýþ almasý erozyon riskini artýrmaktadýr. Mevcut yol güzergahýnýn tamamý için erozyon derecesi orta þiddetlidir. -Yükseklik iliþkisi; Denizden yükseklik bir yerin iklimi, toprak özellikleri ve vejetasyon yapýsý üzerinde etkili olmaktadýr. Bartýn Amasra karayolunun 4-14 km kýsmýnýn ortalama yüksekliði 180 m ve yükselti gruplarý sýnýflamasýnda hafif dalgalý arazi grubunda yer almaktadýr. Yükselti gruplarýna ayrýlan araþtýrma alanýnýn, her yükselti basamaðý içinde kalan kýsmý belirlenmiþ, elde edilen veriler Tablo 3'de verilmiþtir. Araþtýrma alanýnda kahverengi orman topraðý, gri kahverengi podzolik toprak, kýrmýzý sarý podzolik toprak tipleri belirlenmiþtir. Ýklim tipi Thornthwaite yöntemine göre nemli, yazýn orta derecede su açýðý olan okyanussal iklim etkisine yakýn özellikler göstermektedir. -Eðim iliþkisi; Bartýn-Amasra karayolunun km arasý için eðim ve baký haritalarý oluþturulmuþtur (Þekil 5). 40 metrelik tampon bölge içerisinde her eðim sýnýfý ve baký grubunun kapladýðý alan hesaplanmýþtýr (Tablo 4, Tablo 5). Eðim grubu dik ve çok dik olan alanlardaki þevlerde meydana gelen toprak kaymalarý trafiðin güvenliðini tehdit ettiði gibi yol estetiðini de bozmaktadýr. Heyelan ve taþ düþmelerinin olduðu bölgelerin koordinatlarý GPS yardýmý ile arazide alýndýktan sonra CBS ortamýnda eðim gruplarý ile iliþkilendirildiðinde ilk bölgenin eðim grubunun dik eðim grubunda (%25-45), ikinci bölgenin eðimli grubunda (%6-25) olduðu tespit edilmiþtir (Þekil 5). Baký gruplarý haritasý incelendiðinde çalýþma alanýnýn heyelan oluþumuna etkili kuzey bakýlarda yer almadýðý görülmektedir. Yapým sonrasý oluþmuþ ve oluþmasý muhtemel tüm heyelan tehlikelerinin yol inþasýndan kaynaklandýðý açýktýr. Erozyonun orta þiddetli olduðu bu tür alanlarda eðimin yüksek olmasý heyelan ve taþ düþmelerine 28 Þekil 5. Çalýþma alaný eðim ve baký gruplarý. Tablo 2. Yol inþasý esnasýnda oluþan tahribatýn aðaç türlerine göre alansal daðýlýmý. Tablo 3. Yükselti basamaklarýna göre alansal daðýlýmlar. Tablo 4. Eðim gruplarý (Özhan 1991). Tablo 5. Baký gruplarý. neden olmaktadýr. Çalýþma alanýnda yapýlan genel incelemeler sonucunda heyelan görülen ve estetiðin bozulduðu alanlarýn, tamamen yol inþasýndan kaynaklanan nedenlerle oluþtuðu tespit edilmiþtir. No: 66, 2008

7 Bartýn-Amasra Karayolu Güzergahýnýn Doðal Peyzaj Özellikleri... Ekoloji Ayrýca yol yapýmý esnasýnda kazý materyalinin eðim doðrultusunda aþaðý býrakýlmasý da hem estetiðin bozulmasýna hem de doðanýn tahribine neden olmaktadýr (Þekil 6). TARTIÞMA VE SONUÇ Karayollarý, insan ile doða arasýndaki iliþkilerin kurulmasýnda en etkili peyzaj elemanýdýr. Ýnsanlar ancak ulaþýlabilen yerlerdeki doðaya ait deðerleri görebilir ve tanýyabilir. Buna karþýlýk, doða üzerinde en fazla olumsuz etki yapan mühendislik yapýlarý da yine karayollarýdýr. Bu nedenle yapýlaþma amacýyla doðadan bugüne kadar çoðunlukla ihmal edilen koruma-kullaným dengesi göz önünde bulundurularak yararlanýlmasý gerekmektedir. Bunu saðlayabilmek amacýyla peyzaj planlama çalýþmalarýna iliþkin yaklaþýmlarýn sergilenmesi zorunludur. Ancak bundan sonra yol, içinden geçtiði peyzajý bölmekten çok onunla bütünleþen bir yapý elemaný olma niteliði kazanabilir. Bartýn-Amasra karayolu, mevcut E-10 karayoluna bir alternatif olarak düþünülmüþ, güvenlik ve zamansal açýdan tasarruflu olmasý nedeniyle Karadeniz sahil yolu projesi kapsamýnda yapýmýna baþlanmýþ ve halen inþasý devam eden bir karayoludur. Fakat güncel durumun bunun aksini gösterdiði yapýlan çalýþmada belirlenmiþtir. Özgen (1982) ve Selimoðlu (1994) tarafýndan etkin bir karayolu peyzaj düzenlemesinin yol trafiðe açýldýktan sonra deðil, yol güzergâhý seçimi aþamasýnda ele alýnmasý gerekliliði belirtilmiþtir. Bartýn-Amasra karayolunun çalýþma alaný içerisindeki ilgili kýsmýnýn peyzaj düzenlemesinin, yol güzergâhý seçimi aþamasýnda planlanmamasýndan dolayý, yapýmýnda toplam 22,03 ha alanda orman tahrip olmuþtur. Ayrýca eðimin yüksek olduðu yerlerde heyelan ve taþ düþmeleri trafik Þekil 6. Çalýþma alanýna ait genel görünüm. güvenliðini tehlikeye atmaktadýr. Yol boyunca eðimin yüksek olduðu yerlerde, mevcut bitki örtüsünün tahribiyle ortaya çýkan heyelanlar yol emniyeti için tehlikeli olmanýn yanýnda, yol estetiði için de uygun deðildir. Akdoðan (1981) tarafýndan yollarýn özellikle turizm ihtiyaçlarýna cevap veren bir düzen içinde olmasý gerekliliði ilkesi, ekolojik, biyolojik ve doðal kaynaklarýn çeþitliliði ve zenginliði açýsýndan özel bir konumda bulunan Amasra ilçesi ve yakýn çevresinin sahip olduðu turizm potansiyeli ile uyuþmamaktadýr. Turizm potansiyeli yüksek olan bu tür yerlerin ulaþýmý için etüt edilmiþ güzergâhlarýn ortaya koyduðu yapýnýn, doða içinde bir estetiði ve uyumu olmalýdýr. Çalýþma alanýnda doða stabilitesinin büyük kazý ve dolgularla bozulmasý sonucu toprak kaymasý sorunlarý ortaya çýkmýþtýr ve maliyet hesaplarýnda olmayan büyük harcamalarýn yapýlmasýný gerektirmektedir. Tanrýverdi (1975) ve Walker (1991) tarafýndan taþ düþmeleri ve toprak kaymalarýna karþý alýnacak önlemlerin baþýnda istinat duvarlarýnýn geldiði, göçme ve erozyonu engellemek için ise kökleri derine inen aðaç, çalý ve yer örtücü bitkilerin kullanýlmasý gerekliliði vurgulanmýþtýr. Çalýþma alanýnýn %71'i yüksek eðim gruplarý içerinde yer almasý ve bölgenin fazla yaðýþlý olmasý göz önüne alýndýðýnda istinat duvarlarýnýn yapýmýna öncelik verilmelidir. Yol þevlerinde aðaçlandýrma çalýþmalarýna baþlanmadan önce þev eðimlerinin düþürülmesine özen gösterilmelidir. Yol þevi eðiminin düþürülmesi sonucu oluþan tahribatýný gidermek için, yol inþasý çalýþmalarý sonunda mümkün olan en kýsa sürede yol þevleri aðaçlandýrýlmalýdýr. Yol þevlerinin aðaçlandýrýlmasýnda kullanýlacak türlerin saptanmasýnda ana ilke, çevre peyzajýna yabancý olmayan, doðal olarak yetiþen türlerden örneklerin seçilmesi ve bunlara öncelik tanýnmasý olmalýdýr (Köseoðlu 1980). Örneðin, çalýþma alaný içerisinde doðal yetiþen J. oxycedrus, R. canina, L. nobilis vb. türlerin þev stabilizasyonu için kullanýmý uygun olacaktýr. Fakat 2000 yýlý itibariyle yapýmýna baþlanan Bartýn Amasra Karayolunun araþtýrmaya konu olan kýsmýnda herhangi bir istinat duvarý inþasý ve yol þevi aðaçlandýrýlmasý yapýlmamýþtýr. Ayrýca kýyý þeridi boyunca görsel peyzajý etkileyen kazý materyalinin yol güzergâhýnda geliþigüzel daðýtýlmýþ olmasý görsel bir kirlilik yaratmaktadýr. Bu nedenle öncelikli olarak bu alanlarýn aðaçlandýrýlmasý ve yol yapýmý öncesinde olduðu gibi doðal yapýsýna kavuþturulmasý gerekmektedir. Çalýþma alanýnýn içerisinde No: 66,

8 Ekoloji M. TUNAY, B. YILMAZ, A. ATEÞOÐLU bulunduðu bölgenin toprak ve iklim özellikleri, karayolu inþasý ile bozulan bitki örtüsünün peyzaj estetiði bakýmýndan yenilenebilirliði için uygun koþullar sunmaktadýr. Mevcut Bartýn-Amasra karayolunun alternatifi olan yeni güzergahla ilgili baþlýca problemin, Steiner (1991) tarafýndan oluþturulan ekolojik planlama modeli doðrultusundaki doðal kaynaklar ve görsel peyzaj özellikleri üzerinde plansýz olarak turizm amaçlý kullanýmdan kaynaklanan zararlar olduðu görülmektedir. Bölgesel bazda doðal kaynaklar, görsel peyzaj deðerleri ve vejetasyonun birbiriyle iliþkilendirilmesi gerekmektedir. Peyzaj planlamasýnda güzergah açýsýndan gösterdikleri potansiyele göre Amasra'nýn kültürel deðerleri, doðal özellikleri ve karayolunu içine alan bu havzanýn rekreasyonel yapýsý ön plana çýkarýlmalýdýr. Uygulamayý izleyen her aþamada yapýlan planlamanýn baþarýsý için tüm yetkili kuruluþlar koordineli çalýþmalý ve getirilecek düzenlemelerle oluþacak yeni durumun sürekliliði saðlanmalýdýr. KAYNAKLAR Akdoðan G (1967) Ankara-Ýstanbul Karayolu Güzergahýnýn Peyzaj Özelliklerinin Etüdü ile Peyzaj Planlamasý Yönünden Ele Alýnmasý Gereken Problemler. Karayollarý Genel Müdürlüðü, Ankara. Akdoðan G (1981) Peyzaj planlamasý yönünden karayollarý sorunlarýmýz. Peyzaj Mimarlýðý Dergisi 4, Ateþoðlu A, Tunay M (2004) Environmental evaluation of non-natural changes in Bartýn province, NW of Turkey. In: Godefroy M (ed), European Association of Remote Sensing Laboratories (EARSeL), 3rd workshop of the EARSeL, September 2004, Cairo, Campbell JB (2002) Inroduction to Remote Sensing. Taylor and Francis, New York. Crist EP, Laurin R, Cicone RC (1986) Vegetation and soils information contained in transformed thematic mapper data. In: The European Space Agency (ESA), Proceedings of International Geoscience and Remote Sensing Symposium (IGARSS), 8-11 September 1986, Paris, Gunes E, Kovel JP (2000) Using GIS in emergency management operations. Journal of Urban Planning and Development 126, Guttormsen S, Guttormsen H (2003) GIS, GPS, County Uses, Concerns and Consideration. EBSCO Publishing, Idaho. Jackle JA (1987) The Visual Elements of Landscape. The University of Massachusetts Press, Amherst. Kachhwala TS (1985) Temporal monitoring of forest land for change detection and forest cover mapping through satellite remote sensing. In: Deekshatulu BL (ed), Proceedings of the 6st Asian Conference on Remote Sensing, 21 November 1985, Hyderabad, Köseoðlu M (1980) Ege Bölgesinde Sosyo Ekonomik Bakýmdan Önemli Karayollarýnýn Peyzaj Planlamasý Üzerine Araþtýrmalar. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Ýzmir. Lillesand MT, Kiefer WR, Chipman JW (2004) Remote Sensing and Image Interpretation, John Wiley and Sons Inc., New York. Özgen Y (1982) Doðu Karadeniz Bölgesinde Ordu-Hopa arasý kýyý yolunun peyzaj özelikleri; Peyzaj mimarlýðý açýsýndan ortaya koyduðu sorunlar ve çözümü üzerine bir araþtýrma. Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Özhan S (1991) Arazi Kullanma Tekniði. Yüksek Lisans Tezi, Ýstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ýstanbul. Selimoðlu B (1994) Ülkemiz otoyollarýnda çevre düzenleme ilkelerinin belirlenmesi üzerine bir araþtýrma. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Steiner F (1991) The Living Landscape; an Ecological Approach to Landscape Planning. McGraw Hill, New York. Tanrýverdi F (1975) Karayollarý Aðaçlandýrma Rehberi. Karayollarý Genel Müdürlüðü Matbaasý, Ankara. Yýlmaz H (2001) Bartýn ili ve yakýn çevresinde biyotoplarýn haritalanmasý. Doktora Tezi, Ýstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ýstanbul. Yomralýoðlu T (2000) Coðrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar ve Uygulamalar. Seçil ofset, Trabzon. Walker TD (1991) Planting Design. Van Nostrand Rheinhold, New York. 30 No: 66, 2008