Baz ı Kiş niş (Coriandrum sativum L.) Hatlar ı nda Farkl ı S ıra Aras ı Mesafelerinin Verim, Verim Özellikleri ve Uçucu Yağ Oran ı Üzerine Etkileri

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, 10 (3) Baz ı Kiş niş (Coriandrum sativum L.) Hatlar ı nda Farkl ı S ıra Aras ı Mesafelerinin Verim, Verim Özellikleri ve Uçucu Yağ Oran ı Üzerine Etkileri Süleyman KIZIL 1 Arif IPEK2 Geli ş Tarihi : Özet: Diyarbak ı r koş ullar ı nda ve yeti ştirme dönemlerinde sürdürülen bu ara şt ı rmada, 5 kiş niş Hatt ı nda farkl ı s ıra aras ı mesafelerinin verim ve verim unsurlar ına etkilerinin belirlenmesi amaçlanm ışt ı r. Bölünmü ş parseller deneme desenine göre kurulan çal ışmada be ş farkl ı s ı ra aras ı (20 cm, 30 cm, 40 cm, 50 cm ve 60 cm) mesafeleri ana parselleri, ki ş niş Hatlar ı (Hat 5, Hat 11, Hat 50, Hat 56 ve Hat 61) ise alt parselleri olu şturmu ştur. Araşt ı rmada, bitki boyu, meyveli dal say ı s ı, şemsiye say ı s ı, şemsiyede tohum say ıs ı, bitki ba şı na tohum verimi, tohum verimi, 1000 tohum a ğı rl ığı, uçucu yağ oran ı ve uçucu ya ğ verimi gibi özellikler incelenmi ştir. Ara şt ı rmada s ı ra aras ı mesafelerine göre incelenen özelliklerden; bitki boyu cm, meyveli dal say ı s ı adet/bitki, şemsiye say ı s ı adet/bitki, 1000 tohum a ğı rl ığı g, tohum verimi kg/da ve uçucu ya ğ oran ı % , Hatlara göre ise; bitki boyu cm, meyveli dal say ı s ı adet/bitki, şemsiye say ı s ı adet/bitki, 1000 tohum a ğı rl ığı g, tohum verimi kg/da ve uçucu ya ğ oran ı % aras ı nda değ iş miştir. Tohum ve uçucu ya ğ verimi bak ı m ından en iyi sonuçlar 30 cm s ı ra aras ı mesafesi ile Hat 5 ve Hat 11'den elde edilmi ştir. Anahtar Kelimeler: kişniş, Coriandrum sativum, s ı ra aras ı mesafesi, verim, uçucu ya ğ oran ı The Effects of Different Row Spacing on Yield, Yield Components and Essential OH Content of Some Coriander (Coriandrum sativum L.) Lines Abstract: This research was conducted to determine the effects of different row spacings on yield and yield components of five coriander lines, at Diyarbak ır ecological conditions in and growing seasons. The field experiment was laid down as a split plots with five row spacing (20, 30, 40, 50 and 60 cm) as main plots and five lines (Line 5, Line 11, Line 50, Line 56 and Line 61) as sub-plots with three replications. In the research plant height, number of branches per plant, number of umbrella per plant, number of seeds per umbrella, seed yield per plant, seed yield, essential oil rate and essential oil yield were investigated. In terms of row spacings plant height varied between cm, number of branches per plant between pieces/plant, number of umbrella per plant between pieces/plant, thousand seed weight between g, seed yield between kg/da and essential oil rate between %, respectively. However, as far lines, plant height was found to range between cm, number of branches per plant between pieces/plant, number of umbrella per plant between pieces/plant, thousand seed weight between g, seed yield between kg/da and essential oil rate between %, respectively. With respect to seed and essential oil yield, the best results were obtained from row spacing of 30 cm and, Line 5 and Line 11. Key Words: coriander, Coriandrum sativum, row spacing, yield, essential oil rate Giriş Ki şni ş, çok amaçl ı kullan ılan bitkilerden biri olup, tohumlar ı M.Ö y ı llar ında eski M ısı r'da g ıda ve t ı bbi amaçlarla kullan ılm ışt ı r (Hornok 1992). Tek y ı ll ık bir bitki olan ki şniş, Akdeniz ülkelerinde doğal olarak yeti şmektedir. Coriandrum sativum L. var. vulgare Alet. büyük taneli, C. sativum L. var. microcarpum D.C. küçük taneli ki şniş olarak bilinmekte, ülkemizde Mardin, Gaziantep, Burdur, Erzurum, Denizli gibi illerde (Akgül 1993), dünyada İtalya, Hindistan, Fas, Rusya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan, Pakistan, Meksika, A.B.D., Hollanda ve Japonya'da tar ım' yap ılmaktad ı r (Ceylan 1987, Hornok 1992). Ki şni ş bitkisinin yapraklar ı ağr ı kesici, sakinle ştirici ve kuvvet verici, meyveleri infüsyon veya toz halinde ate ş dü şürücü, i ştah aç ıc ı, sindirim sistemini düzenleyici ve gaz giderici, laksatif, parazit dü şürücü ve idrar sökücü özelli ğe sahiptir (Baytop 1984, Do ğan ve ark. 1984, Hornok 1992). Ki ş niş bitkisinin vejetatif geli şme döneminde güzel olmayan kokusu, bitkinin olgunla şmas ı ile tohumlarda ho ş bir aromatik kokuya dönü şmektedir. Ki şni ş meyvas ı % oran ında uçucu ya ğ içermektedir. Uçucu ya ğı nda 20'den fazla komponent bulunmakta, ba şta linalool (% 60-80) olmak üzere geraniol (% 3-5), geranilasetat (1-5), borneol (1-5), p-cymol, oc-pinen, borenilasetat, desilaldehit, citronellol ve timol bulunmaktad ı r. Linalol, parfüm ve kozmetik ürünlerinde kullan ılan önemli bir hammaddedir. Ayr ıca tohumlar ında % 30 oran ında protein ve önemli miktarda A ve C vitaminleri içermektedir (Hornok 1992). 'Dicle Üniv., Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Diyarbak ı r 2 Ankara Üniv., Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Ankara

2 238 TARIM B İ L İMLER İ DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 3 Dünyada uçucu ya ğ üretimi bin ton civar ı nda olup, yakla şık 1 milyar dolara kar şı l ık geldi ği tahmin edilmektedir. Y ı ll ık üretimi her biri 500 tonun üzerinde 15 uçucu yağ dünya uçucu ya ğ üretiminin % 90'n ı na karşı l ı k gelmektedir. Ki ş ni ş uçucu ya ğıda 750 tonluk üretim ile bu ya ğ lar içerisinde yer almaktad ı r (Ba şer 1998). Oldukça önemli bir ilaç ve baharat bitkisi olan ki şni ş, ülkemizde do ğal olarak yeti şmektedir. Uçucu ya ğı n ı n miktar ve bile şenleri dünya ortalamas ı n ın üzerindedir. Ülkemiz iklim ve toprak ko şullar ı bak ı m ından ki ş ni ş üretimine oldukça elveri şlidir (Karado ğan ve Oral 1994). Bu çal ışma ile önemli bir iç ve d ış tüketim potansiyeline sahip olan ki ş ni şin Diyarbak ı r ekolojik ko şullar ında farkl ı s ıra aras ı mesafelerinin baz ı tar ı msal özellikler ve uçucu ya ğ oran ına etkisinin belirlenmesi amaçlanm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Bu ara şt ırma ve yeti ştirme dönemlerinde Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme alan ında iki y ıl süre ile yürütülmü ştür. Çal ışmada materyal olarak Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünden temin edilen be ş ki ş ni ş Hatt ı (Hat 5, Hat 11, Hat 50, Hat 56, Hat 61) kullan ı lm ışt ı r. Tarla denemesi, bölünmü ş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamal ı olarak kurulmu ş, farkl ı s ı ra aras ı mesafeleri (20, 30, 40, 50, 60 cm) ana parselleri, ki ş ni ş Hatlar ı (Hat 5, Hat 11, Hat 50, Hat 56, Hat 61) ise alt parselleri olu şturmu ştur. Her bir parsel 5 s ıradan olu şmuş ve parsellere 3 kg/da hesab ıyla tohum at ılm ışt ı r. Deneme alan ı nda birinci y ı l ön bitki kolza, ikinci y ı l ise çemen olup, her iki deneme y ı l ı nda da topra ğa 6 kg/da N ve 3 kg/da P205 uygulanm ışt ı r. Azotun yar ı s ı ve fosforun tamam ı ekimle birlikte, azotun di ğer yar ıs ı ise bitkiler cm boya eri ştiklerinde s ı ra kenarlar ına verilerek topra ğa kar ıştı r ı lm ıştı r. Deneme alan ından 0-20 cm derinlikten al ınan toprak örne ğinde yap ılan analize göre, toprak bünyesi killi, su ile doymu şluk oran ı % 66, toprak reaksiyonu 7.12, elektriksel iletkenli ği 240 mmhos/cm, total tuz oran ı % 0.114, organik madde % 1.65 ve yaray ış l ı fosfor % 1.25 dir. Topraklar, organik maddece fakirdir (Anonim 1999). Denemenin yürütüldü ğü ve dönemlerine ve uzun y ıllara ait Kas ım-temmuz aylar ı aras ındaki baz ı iklim verileri Çizelge 1'de verilmi ştir. Çizelge 1'de de görüldü ğ ü gibi, birinci y ılda toplam ya ğış miktar ı mm, ikinci y ıl mm, uzun y ı llar ya ğış miktar ı ise mm olarak gerçekle şmi ştir (Anonim 2002). Y ı llar aras ı nda ya ğış miktarlar ı bak ı m ı ndan çok belirgin bir farkl ı l ık görülmekte ve ikinci y ı l dü şen ya ğış miktar ı birinci y ı l ı n iki kat ından daha fazla olmu ştur. Tarla denemesinde birinci y ı l ekimden 15 ve 30 gün sonra olmak üzere iki kez ya ğmurlama sulama yap ı lm ışt ı r. Denemede, parsel uzunluklar ı 4 m, s ı ra aral ı klar ı 20, 30, 40, 50, 60 cm olacak şekilde s ı ras ı ile 3.2 m 2, 4.8 m2, 6.4 m2, 8 m 2 ve 9.6 m 2 olarak düzenlenmi ştir. Ekimler, birinci y ıl 8 Kas ı m 1999, ikinci y ıl 13 Kas ı m 2000 tarihlerinde hasat ise birinci y ı l 17 Haziran 2000, ikinci y ı l 28 Haziran 2001 tarihlerinde yap ı lm ışt ı r. Hasatta kenar s ıralar ve s ıra kenarlar ından 50 cm'lik k ıs ı mlar kenar tesiri b ı rak ılarak hasat edilmi ş, hasat s ı ras ı ile 20 cm için 1.2 m 2, 30 cm için 1.8 m 2, 40 cm için 2.4 m2, 50 cm için 3 m 2 2' lik alandan yap ı lm ışt ı r. ve 60 cm için 3.6 m Ara şt ı rmada, bitki boyu, meyveli dal say ı s ı, şemsiye say ı s ı, şemsiyede tohum say ı s ı, bitki ba şı na tohum verimi, tohum verimi, 1000 tohum a ğı rl ığı, uçucu ya ğ oran ı ve uçucu ya ğ verimi gibi özellikler incelenmi ştir. Ara şt ı rma sonuçlar ı MSTAT-C paket program ı nda varyans analizine tabi tutulmu ş, ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar LSD (%5)'ye göre de ğerlendirilmi ştir. Bulgular ve Tart ışma Bitki boyu, meyveli dal say ısı ve bitki ba şına şemsiye say ıs ına ait ortalama de ğerler ve olu şan gruplar Çizelge 2'de, şemsiyede tohum say ı s ı, bitki ba şı na tohum verimi ve 1000 tohum a ğı rl ığı na ait ortalama de ğerler ve olu şan gruplar Çizelge 3'de ve tohum verimi, uçucu ya ğ oran ı ve uçucu ya ğ verimine ait ortalama de ğerler ve olu şan gruplar Çizelge 4'te verilmi ştir. Çizelge 1. Diyarbak ı r' ı n ve y ı llar ı ile uzun y ı llar kas ı m-temmuz aylar ı aras ı ndaki baz ı iklim verileri S ı cakl ı k ortalamas ı (uc) Toplam ya ğış (mm) Nisbi nem (%) Aylar Uzun y ı llar Uzun y ı llar Uzun y ı llar Kas ı m Aral ı k Ocak Ş ubat Mart Nisan May ı s Haziran Temmuz Toplam Kaynak: Diyarbak ı r Meteoroloji Bülteni (Anonim 2002)

3 KIZIL, S. ve A. İ PEK, "Baz ı kiş niş (Coriandrum sativum L.) hatlar ı nda farkl ı s ı ra aras ı mesafelerinin verim, verim özellikleri 239 ve uçucu yağ oran ı üzerine etkileri" Çizelge 2. Denemede elde edilen bitki boyu, bitki ba şı na meyveli dal say ıs ı ve şemsiye say ıs ı na ilişkin ortalama de ğerler ve olu şan gruplar S ı ra aras ı Hatlar Bitki boyu (cm) Meyveli dal say ıs ı (adet/bitki) Şemsiye say ısı (adet/bitki) Ort Ort Ort. Hat ab Hat f- ı cm Hat d- ı Hat c-h Hat a-d Ort b 7.95 ab 7.68 BC B Hat d- ı Hat g- ı cm Hat ı Hat a-e Hat abc Ort c 8.91 a 7.36 C AB Hat e- ı Hat f- ı cm Hat h- ı Hat abc Hat ab Ort c 8.93 a 7.53 C A Hat b-g Hat a-d cm Hat a-e Hat a-f Hat a Ort ab 8.33 ab 8.29 AB A Hat ab Hat abc cm Hat ab Hat a-e Hat ab Ort a 8.58 a 8.61 A A Ort. y ı l B A 7.25 B 8.54 A B A Hat b 7.06 bc 8.71 a 7.88 bc Hat b 6.60 cd 8.32 a 7.46 c Ort. Hatlar Hat a 6.28 d 8.57 a 7.43 c Hat a 7.47 b 8.60 a 8.03 b Hat b 8.53 a 8.51 a 8.68 a LSD y ı l 3.131*" "* 1.469** LSD s ıra aras ı n.s ** 2.323** LSD y ıı x s ı ra aras ı n.s 1.017** n.s LSD hatlar 2.965** ** n.s LSD y ıl x hatlar n.s ** n.s LSD s ıra aras ı x hat n.s 1.138* n.s LSD y ı l x s ıra aras ı x hat n.s 1.609* n.s C.V. % * P< 0.05, **P<0.01, n.s.: önemli değil, Ayn ı harflerle gösterilen ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ıklar önemli de ğ ildir. Bitki boyu (cm): Çizelge 2'de görüldü ğü gibi, ortalama bitki boyu birinci y ı l cm, ikinci y ıl cm olarak belirlenmi ş ve y ıllar aras ı ndaki farkl ı l ık istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. İki deneme y ı l ı aras ı nda bitki boyu fark ı n ın bu denli yüksek olmas ı, y ıllar aras ı ndaki ya ğış miktar ından kaynaklanm ışt ı r. S ıra aras ı mesafelerinin bitki boyuna etkisi önemli olmamakla birlikte, s ıra aras ı mesafeleri aras ı nda bitki boyu birinci y ıl cm, ikinci y ıl cm ve iki y ı ll ık ortalamalara göre ise cm aras ında değ i ş miştir. Hatlar aras ında bitki boyu bak ı m ından olu şan farkl ı l ı klar istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. Birinci y ı l en yüksek bitki boyu cm ile Hat 50'den, en dü şük cm ile Hat 11'den, ikinci y ıl en yüksek bitki boyu cm ile Hat 56'dan, en dü şük ile Hat 11'den, iki y ı ll ık ortalamalara göre, en yüksek bitki boyu cm ile Hat 50'den, en dü şük ise cm ile Hat 11'den elde edilmiştir. Hat 56 her iki deneme y ı l ında da en yüksek bitki boyuna sahip olurken, Hat 11 ise en dü şük bitki boyuna sahip olmuştur. Bitki boyu genotipe ba ğ l ı bir özellik olmakla birlikte bitkinin yeti şti ği ekolojik ko şullardan büyük ölçüde etkilenmektedir. Elde edilen bitki boyuna ili şkin sonuçlar Arslan ve Gürbüz (1994) ( cm), Arslan ve ark. (1997) ( cm) ve K ı r ıc ı (1999) ( cm)'n ı n belirttikleri s ı n ırlar içinde, Esendal ve ark. (1995) ( cm) ve Kaya ve ark. (2000) ( cm)'n ın belirttikleri s ı n ırlardan yüksek, Mert ve K ı r ıc ı (1998)'n ı n ( cm) belirttikleri s ı n ı rlardan dü şük olmu ştur.

4 240 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 3 Bitki ba şına meyveli dal say ısı (adet/bitki): Çizelge 2'de görüldü ğü gibi, meyveli dal say ısı birinci y ı l adet/bitki, ikinci y ıl adet/bitki aras ında de ğ iş mi ş ve y ıllar aras ı nda meydana gelen farkl ı l ı k istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. Bu fark ın, y ı llar aras ındaki ya ğış miktar ından kaynakland ığı dü ş ünülmektedir. S ı ra aras ı mesafeleri aras ında meyveli dal say ıs ı birinci y ılda adet/bitki, ikinci y ılda adet/bitki aras ında de ğ i şmi ştir. İ ki y ı ll ı k ortalamalara göre s ıra aras ı mesafeleri aras ında en yüksek meyveli dal say ısı 8.61 adet/bitki ile 60 cm, en dü şük ise 7.36 adet/bitki ile 30 cm mesafelerinden elde edilmi ştir. Dar s ı ra aras ı (20-30 cm) mesafelerinde, geni ş s ıra aras ı mesafelere (50-60 cm) göre daha dü şük meyveli dal say ıs ı elde edilmi ştir. Bu durum bitki ba şı na birim alan ın artmas ı ve bitkilerin su, ışık, besin maddeleri ve di ğer geli şimi etkileyen faktörlerin olumlu etkilerinden kaynakland ığı dü şünülmektedir. Meyveli dal say ıs ı bak ı m ından y ıl x s ıra aras ı, y ı l x hat, s ıra aras ı x hat ve y ıl x s ıra aras ı x hat interaksiyonu önemli bulunmu ştur. Ki şniş hatlar ı farkl ı s ıra aras ı mesafelerinde y ıllara göre farkl ı tepki göstermi şlerdir. En yüksek meyveli dal say ı s ı, ikinci y ıl 40 cm mesafesinde 8.93 adet/bitki, en dü şük ise birinci y ıl 30 cm mesafesinde 5.82 adet/bitki olarak belirlenmi ştir. Hatlar aras ında bitki ba şına meyveli dal say ısı bak ı m ı ndan oluşan farkl ı l ıklar istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Birinci y ılda bitki ba şına meyveli dal say ıs ı adet/bitki, ikinci y ılda ise adet/bitki aras ında de ğ i şmi ştir. İ ki y ı ll ık ortalamalara göre en yüksek bitki ba şı na meyveli dal say ısı 8.68 adet/bitki ile Hat 61'den, en dü şük ise 7.43 adet/bitki ile Hat 50'den elde edilmiştir. Farkl ı s ıra aras ı mesafeleri Hatlar ın dal say ısı üzerine önemli derecede tesir etmi ştir. En yüksek dal say ı s ı 50 cm s ıra aras ı mesafesinde Hat 61'den elde edilirken, bunu 60 cm s ı ra aras ı nda Hat 61, Hat 5 ve Hat 50 izlemi ş ve istatistiksel olarak ayn ı grup içinde yer alm ışlard ır. Bitki boyunda oldu ğu gibi s ıra aras ı mesafelerinin artmas ı ile Hatlar ın dal say ıs ında da art ış meydana gelmi ştir. Meyveli dal say ıs ına ili şkin elde edilen sonuçlar Arslan ve ark. (1997) ( adet/bitki)'n ı n belirtti ğ i s ı n ırlar içinde olup, Kaya ve ark. (2000) ( adet/bitki), Esendal ve ark. (1995) ( adet/bitki), K ı r ıc ı ve ark. (1997)'n ın ( adet/bitki) sonuçlar ından daha yüksek, Arslan ve Gürbüz (1994)'ün ( adet/bitki) sonuçlar ından ise daha dü şük olmu ştur. Bitki ba şı na şemsiye say ıs ı (adet/bitki): Çizelge 2'de bitki ba şı na şemsiye say ı s ı bak ı m ından y ıllar ve s ı ra aras ı mesafeleri aras ı nda olu şan farkl ı l ıklar istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. Birinci y ı l bitki ba şı na şemsiye say ıs ı (12.51 adet/bitki), ikinci y ıldan (16.00 adet/bitki) daha dü şük bulunmu ştur. S ı ra aras ı mesafeleri aras ında bitki ba şına şemsiye say ısı birinci y ıl adet/bitki, ikinci y ıl adet/bitki aras ında de ğ işmiştir. İ ki y ı ll ık ortalamalara göre en yüksek şemsiye say ıs ı adet ile 60 cm, en dü şük ise adet ile 20 cm mesafelerinden elde edilmi ştir. Bitki boyu ve meyveli dal say ıs ında oldu ğu gibi, 40, 50 ve 60 cm s ı ra aras ı mesafeleri 20 ve 30 cm mesafelerine göre daha fazla şemsiye olu şturmu şlard ır. S ıra aras ı mesafelerin artmas ı ile birlikte bitki boyu ve dal say ı s ı nda olduğu gibi şemsiye say ısı n ın da artmas ı birim alana düşen tohum say ı s ı n ın az olmas ı ve dolay ıs ıyla bitki besin maddeleri ve çevre ko şullar ı n ı n olumlu etkilerinden kaynaklanmaktad ı r. Hatlar aras ı nda şemsiye say ı s ı bak ı m ı ndan olu şan farkl ı l ık önemli olmamakla birlikte birinci y ı l adet/bitki, ikinci y ıl adet/bitki, iki y ı ll ı k ortalamalara göre ise adet/bitki aras ı nda değ işmiştir. Bitki ba şı na şemsiye say ısı na ili şkin sonuçlar K ı r ıc ı ve ark. (1997) ( adet/bitki), Mert ve K ı r ı c ı (1998) ( adet/bitki), K ı r ıc ı (1999)'n ı n ( adet/bitki) belirttikleri s ı n ırlar içinde olup, Kaya ve ark. (2000)'n ın ( adet/bitki) sonuçlar ı ndan daha yüksek olmu ştur. Şemsiyede tohum say ıs ı (adet/şemsiye): Çizelge 3'de görüldü ğü gibi şemsiyede tohum say ıs ı üzerine y ı l, s ı ra aras ı, hatlar ve interaksiyon etkileri istatistiksel olarak önemsiz bulunmu ştur. Birinci y ı l şemsiyede tohum say ıs ı ortalamas ı adet/şemsiye, ikinci y ıl ise adet/şemsiye olarak belirlenmi ştir. Birinci y ı lda s ı ra aras ı mesafeleri aras ı nda şemsiyede tohum say ı s ı adet/şemsiye, ikinci y ı lda adet/ şemsiye, iki y ı ll ık ortalamalara göre ise adet/ şemsiye aras ında de ğ i ş mi ştir. Hatlar aras ında ise birinci y ı lda şemsiyede tohum say ıs ı adet/ şemsiye, ikinci y ı lda adet/şemsiye, iki y ı ll ık ortalamalara göre adet/şemsiye aras ında de ğ işmiştir (Çizelge 3). Şemsiyede tohum say ı s ı na ait sonuçlar K ı r ı c ı ve ark., (1997) ( adet/şemsiye) ve Mert ve K ı r ıc ı (1998)'n ın ( adet/ şemsiye) sonuçlar ı ile uyumlu, K ı r ıc ı (1999)'n ın ( adet/ şemsiye) belirtti ğ i sonuçlardan daha yüksek bulunmu ştur. Bitki ba şı na tohum verimi (g/bitki): Bitki ba şı na tohum verimi birinci y ı l g/bitki, ikinci y ı l g/bitki ve iki y ı ll ık ortalamalara göre g/bitki aras ında de ğ i şmi ş, y ıllar aras ında olu şan farkl ı l ı k istatistiksel olarak önemsiz bulunmu ştur (Çizelge 3). S ıra aras ı mesafeleri ve hatlar aras ında olu şan farkl ı l ıklar istatistiksel olarak önemli olmamakla birlikte, s ıra aras ı mesafeleri aras ında, birinci y ıl bitki ba şı na tohum verimi g/bitki, ikinci y ı l g/bitki, iki y ı ll ık ortalamalara göre ise g/bitki aras ı nda değ i şmi ştir. Hatlar aras ında ise bitki ba şı na tohum verimi birinci y ıl g/bitki, ikinci y ıl g/bitki, iki y ı ll ık ortalamalara göre g/bitki aras ı nda değ işmiştir. Y ıl x hat interaksiyonu önemli olup, en yüksek bitki ba şı na tohum verimi yeti ştirme döneminde

5 KIZIL, S. ve A. İ PEK, "Baz ı kişni ş (Coriandrum sativum L.) hatlar ı nda farkl ı s ı ra aras ı mesafelerinin verim, verim özellikleri 241 ve uçucu ya ğ oran ı üzerine etkileri" Çizelge 3. Denemede elde edilen ş emsiyede tohum say ı s ı, bitki ba şı na tohum verimi ve 1000 tohum a ğı rl ığı na ili şkin ortalama de ğerler ve olu şan gruplar. ı Hatlar Şemsiyede tohum say ıs ı Bitki ba şı na tohum verimi 1000 Tohum a ğı rl ığı S ı ra aras ı (adet/ş emsiye) (q/bitki) (9) Ort Ort Ort. Hat Hat cm Hat Hat Hat Ort Hat Hat cm Hat Hat Hat Ort Hat Hat cm Hat Hat Hat Ort Hat Hat cm Hat Hat Hat Ort Hat Hat cm Hat Hat Hat Ort Ort. Y ı l Hat cd 2.54 abc bc Hat a 2.38 bcd a Ort. Hatlar Hat bcd 2.58 ab c Hat d 2.51 a-d bc Hat a-d 2.54abc b LSD y,, n.s n.s n.s LSD s ıra aras ı n.s n.s n.s LSD y ıl x s ıra aras ı n.s n.s n.s LSD bat ı, n.s n.s ** LSD y ıl x hatlar n.s * n.s LSD s ira arasi x hat n.s n.s n.s LSD y ı l ıc s ıra aras x hat n.s n.s n.s C.V. % * P< 0.05, **P<0.01, n.s: önemli de ğ il, Ayn ı harflerle gösterilen ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar önemli de ğ ildir g/bitki ile Hat 11'den, en dü ş ük ise 2.22 g/bitki ile yine yeti ştirme döneminde Hat 56'dan elde edilmi ştir tohum ağı rl ığı (g): Çizelge 3'de görüldü ğ ü gibi, birinci y ı l 1000 tohum a ğı rl ığı g, ikinci y ı l ise g olarak gerçekle şmi ş, y ı llar aras ı nda olu şan fark istatistiksel olarak önemli bulunmam ışt ır. S ı ra aras ı mesafeleri aras ı nda birinci y ı l 1000 tohum a ğı rl ığı g, ikinci y ı l g, iki y ı ll ı k ortalamalara göre ise g aras ı nda de ğ i şmi ştir (Çizelge 3). Hatlar aras ı nda 1000 tohum a ğı rl ığı istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. Birinci y ı l 1000 tohum a ğı rl ığı g, ikinci y ı l ise g aras ı nda değ i ş mi ştir. İ ki y ı ll ı k ortalamalara göre en yüksek 1000 tohum a ğı rl ığı g ile Hat 11'den, en dü ş ük ise g ile Hat 50'den elde edilmi ştir (Çizelge 3). Hatlar aras ı nda olu şan varyasyonun, hatlar ı n farkl ı genotipik yap ı lar ı ndan kaynakland ığı dü ş ünülmektedir tohum a ğı rl ığı na ait sonuçlar Arslan ve Gürbüz (1994) ( g) ve Arslan ve ark. (1997) ( g)'n ı n belirttikleri s ı n ı rlar içinde, Ceylan (1987) (5-10 g), Hornok (1992) (5-7 g), Mert ve K ı r ı c ı (1998) ( g), Kaya ve ark. (2000) ( g), Esendal ve ark. (1995) ( g)'n ı n belirttikleri s ı n ı rlardan yüksek olmu ştur.

6 242 TAR İ M B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 3 Tohum verimi (kg/da): Çizelge 4'te tohum verimi birinci y ı l kg/da, ikinci y ı l kg/da aras ı nda değ i şmi ş, y ı llar aras ı nda olu şan fark istatistiksel olarak önemsiz bulunmu ştur. S ıra aras ı mesafeleri aras ı nda, birinci y ı lda tohum verimi kg/da, ikinci y ı lda kg/da aras ı nda değ i şmi ştir. İ ki y ı ll ı k ortalamalara göre en yüksek tohum verimi kg/da ile 30 cm, en dü ş ük ise kg/da ile 60 cm mesafelerinden elde edilmi ştir. 20 ve 30 cm s ı ra aras ı mesafelerinden her iki y ılda da en yüksek tohum verimi elde edilmi ştir (Çizelge 4). Çizelge 4'ün incelenmesinden y ıl x s ı ra aras ı mesafeleri ve s ı ra aras ı mesafeleri x hat interaksiyonu istatistiksel olarak önemli bulundu ğ u görülmektedir. Y ı llara göre s ıra aras ı mesafeleri aras ı nda en yüksek tohum verimi ikinci y ı l kg/da ile 30 cm mesafesinden, en dü şük ise yine ikinci y ı l 92.1 kg/da ile 60 cm mesafesinden elde edilmi ştir. S ıra aras ı mesafeleri ile hat kombinasyonunda ise, en yüksek tohum verimi kg/da ile Hat 5'ten 30 cm s ı ra aras ı mesafesinden, en dü şük 92.7 kg/da ile Hat 5'ten 60 cm s ıra aras ı mesafesinden elde edilmi ştir. Esendal ve ark. (1995) 15 cm s ı ra aras ı mesafesinin 30 cm'ye göre, Baswana ve ark. (1989), 20x20 cm ekim s ı kl ığı n 30x20 cm ve 40x20 cm ekim s ı kl ı klar ı na göre daha yüksek tohum verimi verdi ğini bildirmi şlerdir. Bu çal ışmada elde edilen sonuçlara göre 20 cm ve 30 cm gibi dar s ı ra aras ı mesafelerden elde edilen tohum verimi, 40, 50 ve 60 cm mesafelerine göre daha yüksek olmu ştur. Hatlar aras ı nda, birinci y ı lda en yüksek tohum verimi s ı ras ı ile 147.5, ve kg/da ile Hat 5, Hat 61 ve Hat 11'den, en dü ş ük ise kg/da ile Hat 50'den, ikinci y ılda en yüksek verim s ı ras ı ile 151.1, ve kg/da ile Hat 11, Hat 5 ve Hat 61'den en dü ş ük ise kg/da ile Hat 50'den elde edilmi ştir. Iki y ı ll ı k ortalamalara göre ise en yüksek tohum verimi s ı ras ı ile 148.6, ve kg/da ile Hat 11 ve Hat 5 ve Hat 61'den, en dü şük ise kg/da ile Hat 50'den elde edilmi ştir (Çizelge 4). Tohum verimine ait bulgular, Ceylan (1987) ( kg/da), Halva ve ark. (1986) ( kg/da), K ı r ı c ı ve ark. (1997) ( kg/da), Mert ve K ı r ı c ı (1998) ( kg/da), Arslan ve Gürbüz (1994) ( kg/da), Kaya ve ark. (2000) ( kg/da), Singh et al. (1987) kg/da), Hornok (1992) ( kg/da) ve Arslan ve ark. (1997) ( kg/cw)'n ı n belirttikleri sonuçlar ile uyumlu, Baswana et al. (1989) ( kg/da)' ı n sonuçlar ı ndan ise yüksek olmu ştur. Uçucu yağ oran ı (mi/100 g): Uçucu ya ğ oran ı bak ım ı ndan y ı llar, s ı ra aras ı mesafeleri, y ıl x s ı ra aras ı mesafeleri, hatlar, y ı l x hat, s ı ra aras ı mesafeleri x hat ve y ı l x s ı ra aras ı mesafeleri x hat interaksiyonu istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur (Çizelge 4). Uçucu yağ oran ı, birinci y ı l % 0.307, ikinci y ı l ise % olarak bulunmu ştur. Y ı llar aras ı nda olu şan fark ı n y ı ll ı k ya ğış, s ı cakl ı k ve di ğer iklim verilerinde meydana gelen farkl ı l ı ktan kaynakland ığı dü ş ünülmektedir. Çizelge 4'te görüldü ğ ü gibi, s ı ra aras ı mesafeleri aras ı nda en yüksek uçucu ya ğ oran ı iki y ı ll ı k ortalamalara göre % ile 60 cm, en dü ş ük ise % ile 50 cm mesafelerinden elde edilmi ştir. Esendal ve ark. (1995), dar s ı ra aras ı mesafesinden (15 cm) geni ş s ı ra aras ı mesafesine (30 cm) göre daha yüksek uçucu elde edildi ğ ini bildirmi şlerdir. Bu çal ış mada ise geni ş s ı ra aras ı mesafesinden, dar s ı ra aras ı mesafesine göre daha yüksek uçucu ya ğ oran ı elde edilmi ştir. Hatlar aras ı nda uçucu ya ğ oran ı bak ı m ı ndan olu şan farkl ı l ı k istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. En yüksek uçucu ya ğ oran ı % ile Hat 56, en dü ş ük ise % ile Hat 11'den elde edilmi ştir. Hatlar aras ı nda uçucu ya ğ oran ı nda ortaya ç ı kan farkl ı l ığı n, hatlar ı n genotipinden kaynakland ığı dü ş ünülmektedir. S ı ra aras ı mesafeleri ile hat kombinasyonun önemli ç ı kmas ı, s ıra aras ı mesafelerinin hatlar ı n uçucu ya ğ oran ı na tesir etti ğ ini göstermektedir. En yüksek uçucu ya ğ oran ı % ile 20 cm s ı ra aras ı mesafesinde Hat 56'dan, en dü şük ise % ile 40 cm s ı ra aras ı mesafesinde Hat 61'den elde edilmi ştir. Uçucu ya ğ oran ı na ili şkin elde edilen veriler, Baytop (1984) (% ), Do ğ an ve Akgün (1987) (% ), Gül ve ark (1998) ( ), Kaya ve ark. (2000) (% )'n ı n belirttikleri s ı n ı rlar içinde, Arslan ve Gürbüz (1994) (% ), K ı r ı c ı ve ark. (1997) (% ) ve Mert ve K ı r ı c ı (1998) (% )'n ı n sonuçlar ı ndan ise daha dü şük bulunmu ştur. Uçucu yağ verimi (I/da): Çizelge 4'te görüldü ğ ü gibi uçucu yağ verimi ortalamas ı birinci y ı l l/da, ikinci y ı l I/da olarak gerçekle şmi ş ve y ı llar aras ı ndaki fark istatistiksel olarak önemsiz bulunmu ştur. S ı ra aras ı mesafeleri aras ı nda en yüksek uçucu ya ğ verimi ikinci y ı lda I/da ile 30 cm mesafesinden, en dü ş ük ise ikinci y ı lda I/da ile 60 cm mesafesinden elde edilmi ştir. Hatlar aras ı nda en yüksek uçucu ya ğ verimi ikinci y ı l I/da ile Hat 5'ten elde edilirken, en dü ş ük ise yine ikinci y ı lda I/da ile Hat 50'den elde edilmi ştir. S ı ra aras ı mesafeleri ile hat kombinasyonunda ise en yüksek uçucu ya ğ verimi 30 cm s ı ra aral ığı nda I/da ile Hat 5'ten, en dü ş ük ise 60 cm s ı ra aral ığı nda I/da ile Hat 11'den elde edilmi ştir. Uçucu ya ğ verimine ili şkin sonuçlar, Singh ve ark. (1987) ( kg/da)'n ı n belirttikleri s ı n ı rlar içinde, K ı r ı c ı ve ark. (1997) ( I/da)'n ı n belirttikleri s ı n ı rlardan dü şük bulunmu ştur.

7 KIZIL, S. ve A. İ PEK, "Baz ı kişniş (Coriandrum sativum L.) hatlar ı nda farkl ı s ı ra aras ı mesafelerinin verim, verim özellikleri 243 ve uçucu yağ oran ı üzerine etkileri" Çizelge 4. Denemede elde edilen tohum verimi, uçucu ya ğ oran ı ve uçucu ya ğ verimine ili şkin ortalama de ğerler ve olu şan gruplar. S ı ra aras ı Hatlar Tohum verimi (kg/da) Uçucu ya ğ oran ı (%) Uçucu ya ğ verimi (I/da) Ort Ort Ort. Hat be a-f Hat ab gh cm Hat ef a-e Hat c-e a Hat bc gh art b b A ab cd AB ab b A Hat a ,294 d-g Hat ab d-g cm Hat d-f c-g Hat c-e a-f Hat b-d c-g art b a A bcd bcd B b a A Hat f-h b-f Hat gh fgh cm Hat gh a-d Hat f-h a-f Hat fg h art d c B abc d B c c B Hat h ı c-g Hat g- ı h cm Hat j c-f Hat ıj e-h Hat h ı c-g Ort de de C d bcd B d d C Hat j ab Hat j c-g cm Hat j abc Hat j abc Hat ıj d-g art ef 92.1 f 98.5D a a-d A d e C Ort. Y ı l A B Hat a b-d bc a a Hat a e e b bc Ort. Hatlar Hat c ab bcd a c Hat b a cde a ab Hat a de e b bc LSD y,, n.s ** n.s LSD s ı r. aras ı 14.94** ** ** LSD y ıl x s ıra aras ı 10.57* * * LSD hatlar 9.055** ** * LSD y ıl x hatlar n.s * n.s LSD s ıra aras ı x hat 20.25** * n.s LSD y ı l x s ıra aras ı x hat n. s ** ** C.V. % P< 0.05, **P<0.01, n.s.: önemli de ğ il, Ayn ı harflerle gösterilen ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar önemli de ğ ildir. Sonuç olarak; Diyarbak ı r ekolojik ko şullar ı nda ki ş ni ş için uygun s ı ra aras ı mesafesi ve hatt ı n belirlenmesine yönelik yap ılan bu çal ışmada; s ı ra aras ı mesafelerinin artmas ı ile meyveli dal say ı s ı ve şemsiye say ı s ı nda art ış meydana gelmi ş, bunun yan ı nda bitki boyu, şemsiyede tohum say ı s ı ve 1000 tohum a ğı rl ığı nda herhangi bir farkl ı l ı k meydana gelmemi ştir. Dar s ıra aras ı mesafelerinde (20, 30 cm), geni ş s ı ra aras ı (50, 60 cm) mesafelere göre daha yüksek tohum verimi elde edilmi ş, uçucu ya ğ oran ı % aras ı nda değ i şmiş, bunun sonucu olarak ta dü ş ük s ı ra aras ı mesafelerinden daha yüksek uçucu ya ğ verimi elde edilmi ştir. Hatlar aras ı nda ise; iki y ı ll ı k ortalamalara göre en yüksek bitki boyu Hat 50 ve Hat 56'dan, en yüksek bitki ba şı na meyveli dal say ı s ı Hat 61'den, en yüksek 1000 tohum a ğı rl ığı Hat 11'den, en yüksek tohum verimi s ı ras ı ile Hat 5, Hat 11 ve Hat 61'den, en yüksek uçucu ya ğ oran ı ve verimi ise Hat 5'ten elde edilmi ştir. Bu sonuçlar do ğ rultusunda ki ş ni ş tar ı m ı için 30 cm s ı ra aras ı mesafesi ile Hat 5 veya Hat 11 tavsiye edilebilir. Kaynaklar Anonim Toprak Analiz Raporu. T.C. Tar ı m Köy İşleri Bakanl ığı, Köy Hizmetleri 8. Bölge Müdürlü ğü, Diyarbak ı r. Anonim Ayl ı k Hava Raporlar ı. Meteoroloji Bölge Müdürlü ğü, Diyarbak ı r. Akgül, A Baharat Bilimi ve Teknolojisi. G ıda Teknolojisi Derneğ i Yay ı nlar ı, No: 15, Ankara. Arslan, N. ve B. Gürbüz, De ğ işik bölgelerden toplanan ki şni ş (Coriandrum sativum L.) populasyonlar ı nda verim ve diğer karakterler üzerine bir ara şt ı rma. Tarla Bitkileri Kongresi, Nisan İzmir. Cilt 1, Agronomi Bildirileri,

8 244 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 3 Arslan, N., B. Gürbüz ve A. Gümü şçü, Baz ı kişniş (Coriandrum sativum L.) populasyonlar ı n ın Ankara şartlar ında k ışa dayan ı kl ı l ığı üzerine bir ara şt ırma. Xl. Bitkisel ilaç Hammaddeleri Toplant ı s ı. Ankara Üniv. Eczac ı l ık Fak., May ıs 1996, s , Ankara. Baswana, K. S., M. L. Pandita and S. S. Sharma, Response of coriander to dates of planting and row spacing. lndian J. Agron. 34 (3), Baytop, T Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi. İstanbul Üniversitesi Eczac ı l ı k Fakültesi Yay ı nlar ı, No: Başer, K. H. C T ı bbi ve Aromatik Bitkilerin Endüstriyel Kullan ı m ı. Anadolu Üniversitesi T ıbbi ve Aromatik Bitki ve Ilaç Ara şt ırma Merkezi, TAB Bülteni, 13-14, Ceylan, A T ıbbi Bitkiler Il (Uçucu Ya ğ içerenler). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı No: 481, Izmir. Doğan, A. ve A. Akgün, A. Bayrak, Türk ki şni şlerinin uçucu ya ğ verimi ve uçucu ya ğ lar ın bileşenleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Y ı ll ığı 34 (1,2,3,4) Esendal, E., K. Kevseroğlu ve G. Yalç ı ntaş, Farkl ı ekim zamanlar ı ve s ıra aral ığı n ı n ki şniş (Coriandrum sativum L.) bitkisinin baz ı morfolojik özellikleri ile meyve verimine etkisi. T ıbbi ve Aromatik Bitkiler Workshop (25-26 May ıs 1995) Bildiri Özetleri, , İzmir. Gül, Ö., S. Tans ı ve S. K ızıl, The effect of different sowing time on essential oil of coriander in gap region. Anadolu J. of AARI, 8 (2) Halva, S., T. H ı rv ı, S. Makinen, E. Honkanen, Yield and glucosinolate of mustard seeds and essential oils of caraway seeds and coriander fruit. Journal of Agricultural Science in Finland, 58, Hornok, L The cultivation of medicinal plants. Cultivation and Processing of Medicinal Plants (Ed. L. Hornok), Budapest, pp Karadoğan, T. ve E. Oral, Farkl ı s ıra aral ı klar ı uygulanan kişni ş varyetelerinin verim ve verim unsurlar ı ve kalitesi üzerine bir ara şt ırma. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi, 25 (39), Kaya, N., G. Y ı lmaz ve İ. Telci, Farkl ı zamanlarda ekilen ki şniş (Coriandrum sativum L.) populasyonlar ı n ı n agronomik ve teknolojik özellikleri. Turk. J. Agric. For. 24 (2000) K ı r ı c ı, S., A. Mert, F. Ayano ğlu, Hatay ekolojisinde azot ve fosfor'un ki şniş (Coriandrum sativum)'de verim de ğerleri ile uçucu ya ğ oranlar ı na etkisi. Türkiye Il. Tarla Bitkileri Kongresi, , Eylül 1997, Samsun. Kı r ıcı, S De ğ işik yörelerden toplanan ki şniş (Coriandrum sativum L.)'in bölgeye adaptasyonu ve uygun tohumluk miktar ı n ın belirlenmesi: morfolojik özellikleri üzerine tohumluk miktar ın ın etkisi. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 14 (1) Mert, A. ve S. K ı r ıcı, Kişniş (Coriandrum sativum L.) populasyonlar ı n ın verim ve verim karakterlerinin belirlenmesi. Procceddings of XII.th International Symposium on Plant Originated Crude Drugs, New Trends and Methods in Natural Products Research. May , Ankara. Singh, K., P. Ram, V. Singh and A. K. Singh, Response of Bulgarian coriander (Coriandrum sativum L.) to seed rates and fungicide at various planting dates. Ann. Agric. Res. 8 (2) İletişim Adresi: Süleyman KIZIL Dicle Üniv. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü-D İ YARBAKIR Tel: Fax: suleymankizil@hotmail.com