ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Fatma KAYAÇETİN ANKARA KOŞULLARINDA FARKLI EKİM MAKİNELERİ ile DEĞİŞİK BİTKİ SIKLIKLARINDA EKİLEN ve MERDANE UYGULANAN ARPADA VERİM ve VERİM ÖĞELERİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ANKARA KOŞULLARINDA FARKLI EKİM MAKİNELERİ ile DEĞİŞİK BİTKİ SIKLIKLARINDA EKİLEN ve MERDANE UYGULANAN ARPADA VERİM ve VERİM ÖĞELERİ Fatma KAYAÇETİN DOKTORA TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Bu tez 17 / 03 / 2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... İmza... Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza... Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR ÜYE İmza... Prof. Dr. Sadrettin KARAALTIN ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF-2003 D22 Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ ANKARA KOŞULLARINDA FARKLI EKİM MAKİNELERİ ile DEĞİŞİK BİTKİ SIKLIKLARINDA EKİLEN ve MERDANE UYGULANAN ARPADA VERİM ve VERİM ÖĞELERİ Fatma KAYAÇETİN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Yıl : 2006, Sayfa: 165 Jury : Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. Sadrettin KARAALTIN Bu araştırma, Ankara koşullarında 2004 ve 2005 yıllarında, farklı ekim makineleri ile değişik bitki sıklıklarında ekilen ve merdane uygulanan arpa bitkisinde verim ve verim unsurları üzerine etkisinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışma, TARM-92 iki sıralı arpa çeşidinde, üç farklı ekim makinesi (pinomatik, normal ve baskılı), iki farklı merdane uygulaması (ekimden sonra merdane çekilmiş ve çekilmemiş uygulama) ve altı farklı ekim sıklığı (175 tane/m 2 =8.3 kg/da, 300 tane/m 2 =14.3 kg/da, 425 tane/m 2 =20.2 kg/da, 550 tane/m 2 =26.1 kg/da, 675 tane/m 2 =32.1 kg/da ve 800 tane/m 2 =38.0 kg/da) kullanılarak; bölünen bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre; ekim makinelerinin ve merdane uygulamasının bitkide kardeş sayısı, metrekaredeki başak sayısı, başak boyu, başaktaki tane sayısı, başak tane verimi, biyolojik verim, tane verimi, hasat indeksi, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı ve ham protein oranını etkilediği tespit edilmiştir. Artan ekim sıklığı ile başaklanma süresi kısalırken; bitkide kardeş sayısı, başak tane verimi, bin tane ağırlığı, ham protein oranı ve irilik sınıfı değerleri olumsuz yönde; bitki boyu, metrekaredeki başak sayısı, biyolojik verim ve tane verimi değerleri olumlu yönde etkilenmişlerdir. Tane verimi bakımından yılların ortalaması olarak en yüksek tane verimi değeri kg/da ile normal ekim makinesi x 550 tane/m 2 ekim sıklığı interaksiyonunda elde edilmiştir. Bu araştırmada; TARM-92 arpa çeşidinde normal veya pinomatik ekim makinesi ile tane/m 2 ekim sıklıklarının en uygun olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Arpa, Ekim Makinesi, Merdane Uygulaması, Ekim Sıklığı, Verim ve Verim Unsurları I

4 ABSTRACT PhD THESIS DETERMINATION of the EFFECT of SOWING DENSITIES, SEED DRIL TYPES and ROLLER APPLICATION on YIELD and YIELD COMPONENTS of BARLEY CROP in ANKARA CONDITIONS Fatma KAYAÇETİN DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor: Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Year : 2006, Page: 165 Jury : Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. Sadrettin KARAALTIN This study was carried out in dryland condition of Ankara province to determine the effect of various sowing densities achieved by means of different types of seed drills as well as roller application on yield and yield components of barley crop. Plant material was TARM-92, which is a 2 row variety of barley. Three different types of drills (pneumatic, ordinary and roller wheel), two roller application (roller after sowing and without roller) and six sowing rates (175 seeds/m 2 =8.3 kg/da, 300 seeds/m 2 =14.3 kg/da, 425 seeds/m 2 =20.2 kg/da, 550 seeds/m 2 =26.1 kg/da, 675 seeds/m 2 =32.1 kg/da and 800 seeds/m 2 =38.0 kg/da) were used. Experiment was designed in a split split plot design with 3 replications. According to results of the experiment, seed drill types and roller application significantly effected number of tillers per plant, number of spikes per m 2, spike length, number of kernels per spike, kernel yields per spike, total yield, grain yield, harvest index, 1000 seed weight, hectoliter weight and crude protein rate. While increasing sowing rates reduced heading time; number of tillers per plant, kernel yield per plant, kernel yield of spikes, 1000 seed weight, crude protein rate and kernel volumes reduced; and plant height, number of spikes per m 2, total yield and grain yield increased significantly. Highest yield was obtained from ordinary drill x 550 seeds/m 2 sowing rate interactions in both of the years with kg/da. It was determined that sowing rate of seeds/m 2 with ordinary or pynomathic drill together was the best practice for TARM-92 barley variety. Key Words: Barley, Seed Drill, Roller Application, Sowing Rate, Yield and Yield Components II

5 TEŞEKKÜR Tez konumun belirlenmesi ve araştırmamın yürütülmesi sırasında her aşamada bilgi, deneyim ve önerileri ile hep yanımda hissettiğim, yakın ilgisi, desteği ve özverisi ile değerli yardımlarını gördüğüm danışman hocam sayın Prof. Dr. Yusuf KIRTOK a teşekkür ederim. Tezin yazım aşamasında bilgi ve önerileriyle desteklerini esirgemeyen değerli hocalarım sayın Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ, sayın Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER, sayın Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR, sayın Prof. Dr. Sadrettin KARAALTIN ve sayın Dr. Burhan KARA ya; tezimin tüm çalışmalarının sağlıklı bir biçimde yürütülmesi için Enstitü olanaklarından yararlanmamı sağlayan Enstitü Müdürümüz sayın Dr. Hüseyin TOSUN başta olmak üzere, sayın Dr. Aydan OTTEKİN ve sayın Ziraat Yük. Müh. Zeynel YAVUZ a; tarla çalışmaları sırasında destek ve katkılarını esirgemeyen sayın Dr. Kader MEYVECİ, sayın Dr. Muzaffer AVCI, sayın Dr. Alptekin KARAGÖZ e; emeği geçen Tarla Bitkileri Merkez Araştrma Enstitüsü Müdürlüğü çalışanlarına: ayrıca yayınlarından yararlandığım hocalarıma ve meslektaşlarıma teşekkürlerimi sunarım. Son olarak, sevgili aileme teşekkür etmeyi bir borç biliyorum. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER. IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... XI 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ekim Makinelerinin Arpanın Verim ve Verim Unsurlarına Etkileri Konusunda Yapılan Araştırma Özetleri Merdane Uygulamasının Arpanın Verim ve Verim Unsurlarına Etkileri Konusunda Yapılan Araştırma Özetleri Ekim Sıklığının Arpanın Verim ve Verim Unsurlarına Etkileri Konusunda Yapılan Araştırma Özetleri MATERYAL ve METOD Materyal Araştırma Yerinin Bazı Genel Özellikleri Araştırma Yerinin Konumu Araştırma Yerinin Bazı Toprak Özellikleri Araştırma Yerinin Genel İklim Özellikleri Kullanılan Çeşit Kullanılan Ekim Makineleri ve Merdane Metod Uygulanan Deneme Planı Araştırma Yerinin Hazırlanması ve Ekim Bakım İşlemleri Hasat ve Harman Araştırmada İncelenen Özellikler Araştırmada Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi IV

7 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Bitkideki Kardeş Sayısı (adet) Başaklanma Süresi (gün) Başaklanma- Erme Süresi (gün) Bitkide Başaklı Kardeş Sayısı (adet) Metrekaredeki Başak Sayısı (adet) Bitki Boyu (cm) Başak Boyu (cm) Başaktaki Tane Sayısı (adet) Başak Tane Verimi (g) Biyolojik Verim (kg/da) Tane Verimi (kg/da) Tane Veriminin Ekonomik Analizi Arpada Ekim Sıklıkları ile Tane Verimi Arasındaki İlişkiler ve Regresyon Analiz Sonuçları Hasat İndeksi (%) Bin Tane Ağırlığı (g) Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) Ham Protein Oranı (%) Elek Analizi a. Elek Üstü (%) b. Elek Altı (%) c. İrilik Sınıfı SONUÇ ve ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Deneme Yerlerinin 0-20 ve cm Derinliklerinden Alınan Toprak Örneklerinin Bazı Kimyasal ve Fiziksel Özellikleri. 24 Çizelge 3.2. Kışlık Arpanın Yetişme Dönemi İçinde Ankara İlinin 2004, 2005 ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait Bazı İklim Bilgileri. 26 Çizelge 4.1. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Bitkide Kardeş Sayısına (adet) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.2. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Bitkide Kardeş Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 37 Çizelge 4.3. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Başaklanma Süresine (gün) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.4. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Başaklanma Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 46 Çizelge 4.5. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Başaklanma-Erme Süresine (gün) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.6. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Başaklanma-Erme Süresine (gün) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge 4.7. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Bitkide Fertil Kardeş Sayısına (adet) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 57 VI

9 Çizelge 4.8. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Bitkide Fertil Kardeş Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge 4.9. Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Metrekaredeki Başak Sayısına (adet) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Metrekaredeki Başak Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Bitki Boyuna (cm) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Başak Boyuna (cm) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Başak Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 77 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Başaktaki Tane Sayısına (adet) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 82 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Başaktaki Tane Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan VII

10 Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Başak Tane Verimine (g) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 87 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Başak Tane Verimine (g) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Biyolojik Verime (kg/da) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Biyolojik Verime (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 92 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Tane Verimine (kg/da) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 96 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makinesi Uygulamalarının Verim ve Verim Ortalamaları (kg/da) Çizelge Farklı Ekim Makinelerinin Değişken Masraflar Brüt Kar Tablosu. 104 Çizelge Merdane Uygulamasının Verim ve Verim Ortalamaları (kg/da) Çizelge Merdane Uygulamasının Değişken Masraflar Brüt Kar Tablosu Çizelge Farklı Ekim Sıklığı Uygulamalarının Verim ve Verim VIII

11 Ortalamaları (kg/da) Çizelge Farklı Ekim Sıklıklarının Marjinal Analiz Tablosu Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Hasat İndeksine (%) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Hasat İndeksine (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 110 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Bin Tane Ağırlığına (g) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Bin Tane Ağırlığına (g) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 118 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Hektolitre Ağırlığına (kg/hl) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Hektolitre Ağırlığına (kg/hl) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Ham Protein Oranına (%) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Ham Protein Oranına (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 130 Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen IX

12 ve Merdane Uygulanan Arpada Elek Üstüne (%) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Elek Üstüne (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Elek Altına (%) İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen Elek Altına (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada İrilik Sınıfına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Farklı Ekim Makineleri ile Değişik Bitki Sıklıklarında Ekilen ve Merdane Uygulanan Arpada Belirlenen İrilik Sınıfına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar 144 X

13 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Pinomatik Mibzer. 29 Şekil 3.2. Normal Mibzer. 29 Şekil 3.3. Baskılı Mibzer.. 30 Şekil 3.4. Merdane 30 Şekil 4.1. Bitkide Kardeş Sayısı Üzerine, Yıl x Merdane İnteraksiyonu ( yılı) Şekil 4.2. Bitkide Kardeş Sayısı Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı).. 40 Şekil 4.3. Bitkide Kardeş Sayısı Üzerine, Merdane x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004 yılı) Şekil 4.4. Bitkide Kardeş Sayısı Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004, 2005 ve yılları) Şekil 4.5. Bitkide Kardeş Sayısı üzerine Ekim Makinesi x Merdane x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004 yılı) Şekil 4.6. Başaklanma Süresi Üzerine, Yıl x Ekim Makinesi İnteraksiyonu ( yılı).. 48 Şekil 4.7. Başaklanma Süresi Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı).. 50 Şekil 4.8. Başaklanma Süresi Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004, 2005 ve yılları) Şekil 4.9. Başaklanma-Erme Süresi Üzerine, Yıl x Ekim Makinesi İnteraksiyonu ( yılı)).. 54 Şekil Başaklanma-Erme Süresi Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2005 ve yılları) Şekil Bitkide Fertil Kardeş Sayısı Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Bitkide Fertil Kardeş Sayısı Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004 ve yılları). 61 Şekil Metrekaredeki Başak Sayısı Üzerine, Yıl x Merdane XI

14 İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Metrekaredeki Başak Sayısı Üzerine, Ekim Makinesi x Merdane İnteraksiyonu (2004 ve yılları). 67 Şekil Metrekaredeki Başak Sayısı Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Metrekaredeki Başak Sayısı Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004, 2005 ve yılları) Şekil Metrekaredeki Başak Sayısı Üzerine, Ekim Makinesi x Merdane x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004 yılı) Şekil Bitki Boyu Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı).. 75 Şekil Başak Boyu Üzerine, Yıl x Ekim Makinesi İnteraksiyonu ( yılı). 78 Şekil Başak Boyu Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Başak Boyu Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004 ve yılları). 81 Şekil Başaktaki Tane Sayısı Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2005 ve yılları). 86 Şekil Biyolojik Verim Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004 ve yılları). 95 Şekil Tane Verimi Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Tane Verimi Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004, 2005 ve yılları) Şekil Ekim Sıklıkları ile Tane Verimi Arasındaki Regresyon Analiz Sonuçları. 108 Şekil Hasat İndeksi Üzerine, Ekim Makinesi x Merdane İnteraksiyonu (2005 ve yılları) Şekil Hasat İndeksi Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı). 113 XII

15 Şekil Hasat İndeksi Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004, 2005 ve yılları) Şekil Bin Tane Ağırlığı Üzerine, Yıl x Ekim Makinesi İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Bin Tane Ağırlığı Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Hektolitre Ağırlığı Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Hektolitre Ağırlığı Üzerine, Yıl x Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004, 2005 ve yılları) Şekil Ham Protein Oranı Üzerine, Yıl x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil Ham Protein Oranı Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu (2004, 2005 ve yılları) Şekil Elek Üstü (%) Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) Şekil İrilik Sınıfı Üzerine, Ekim Makinesi x Ekim Sıklığı İnteraksiyonu ( yılı) XIII

16 1. GİRİŞ Fatma KAYAÇETİN 1. GİRİŞ Çok eski çağlardan beri üretimi yapılan arpanın gen merkezi Asya dır. Ayrıca ilk ortaya çıktığı bölge olmamakla beraber, bütün arpa formlarının bulunduğu ayrı bir gen merkezi de Etiyopya ve Eritre dir (Anonymous, 2005a). Günümüzde arpa, dünyada ve ülkemizde hayvan beslemede yemlik olarak ve endüstride malt-bira yapımında kullanılmak üzere başlıca iki amaçla yetiştirilmekte ve ıslah edilmektedir. Hayvan yemi olarak tüketilen tahıllar içerisinde ilk sıralarda yer alan arpa tanesi yaklaşık olarak % ham protein ve % 75 oranında da hazmolunabilir besin maddeleri içermekte olup, çok iyi bir besin kaynağıdır (Akkaya, 1984). Ülkemizde hayvanların besin maddeleri kaynaklarından, ham protein ihtiyaçlarının % 9.45 i, nişasta değerinin ise % si arpadan karşılanmaktadır (Tosun ve Altın, 1986). Geliştirilmiş buğday çeşitlerinin yaygınlaşması ve gün geçtikçe genişleyen sulanır alanlarda buğdayın daha verimli ya da ekonomik görünmesi nedeniyle arpa, buğdayın kendisi ile yarışamayacağı marjinal alanlara doğru çekilmektedir (Kınacı ve Kınacı, 1992). Tek yıllık uzun gün bitkisi olan arpa, değişik gün uzunluklarına da adapte olabilir. Arpa, tahıllar içerisinde en çok kardeşlenenlerdendir. Olağan durumda 5-8 kardeş verir. Bitki boyu ortalama cm kadar olup, başakları ortalama 8-15 cm boyundadır. Arpalar başak ekseninin boğumundaki başakçıkların tane bağlamasına göre altı sıralı ve iki sıralı olarak isimlendirilmektedir. Çiçeği kavuz ve kapçık sarar, kavuzlu arpalarda bunlar taneye yapışıktır ve harmanda ayrılmazlar. Tanenin ortalama % kadarı kavuz dur (Anonymous, 2005b) yılı verilerine göre ülkemizde tarla ürünleri (hububat, baklagil, endüstriyel bitkiler ve yumru bitkiler) ekilen alan bin da olup bunun % 76.4 ünü oluşturan bin dekarlık alanda hububat üretimi yapılmaktadır. Bu rakamlar tarla ürünleri içerisinde hububatın dörtte üçlük bir paya sahip olduğunu göstermektedir. Hububat ekili alanların % 67.8 ini buğday, % 25.3 ünü arpa oluşturmaktadır. Ülkemiz hububat üretimi 2004 yılında yaklaşık 34 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Üretim miktarı açısından da bitkisel ürünler içerisinde en 1

17 1. GİRİŞ Fatma KAYAÇETİN önemli yeri tutan hububat grubu ürünlerin üretiminde en önemli yeri % 62 lik paya sahip olan buğday tutmakta, % 26.5 lik payı ile arpa ikinci sırada, % 8.8 ile mısır üçüncü sırada yer almaktadır (Akova, 2005). Türkiye de arpa ekim ve üretim bakımından buğdaydan sonra ikinci sırada yer almakla beraber, kırsal kesimin de başlıca geçim kaynağını oluşturmaktadır. Türkiye de arpa ekim alanı bin da ve üretimi ise bin ton ve ortalama verimi ise 235 kg/da dır (Kün ve ark., 2005). Orta Anadolu Bölgesi, ekolojik koşulları nedeniyle gerek ekim alanı gerekse üretimiyle Türkiye nin en önemli tahıl yetiştirme alanı olma özelliğini asırlardan beri sürdürmektedir. Ülkemizde arpa ekim alanı içerisinde Konya % 12.5 lik payı ile birinci, Ankara ise % 8.2 ile ikinci sırada yer almaktadır (Anonymous, 2001a). Bugün ülkemizde tarıma elverişli toprakların hepsi üretimde kullanılmakta ve böylece ekim alanlarını arttırma olanağı bulunmamaktadır. Ancak, artan nüfusun gereksinmelerini karşılamak amacıyla birim alandan elde edilen ürün miktarının çoğaltılması çarelerine baş vurmak gerekmektedir. Bu nedenlerle arpa verimine etkili olabilecek faktörlerin çeşitli toprak ve iklim koşullarında denenmesi, bunun yanında birim alandan elde edilen ürün miktarını arttırmak için yüksek nitelikli tohumluk kullanımı, uygun gübreleme, zirai mücadele tekniği ve en önemlisi iyi bir toprak işleme ve tohum yatağı hazırlama gibi tarım tekniklerinin uygulaması gerekmektedir. Arpada verimin yüksek olması çevre şartlarına, çeşide ve kültürel uygulamalara bağlıdır. Bu kültürel uygulamalardan biri de birim alanda yeterli sayıda bitki oluşturmak amacıyla yeterli miktarda tohumluğun uygun bir metod ile toprağa atılmasıdır. Ekim metodunun ve birim alana atılacak tohumluk miktarının iyi saptanması, verimi ve üretimi artırıcı bir faktör olacaktır. Arpada birim alanda optimum bitki sayısı sağlandığı sürece daha yüksek tane verimi almak olasıdır. Tane verimini; birim alandaki başak sayısı, başaktaki tane sayısı ve tane ağırlığı belirlemektedir. Arpada tane verimini arttırmanın yollarından birisi, birim alandaki başak sayısını arttırmaktır. Birim alandaki başak sayısı, daha sonra çıkan kardeşlerin gelişmesine ve hayatta kalmasına bağlıdır. Önemli olan ana saptan oluşan birinci derecede kardeşlerdir. Çıkış sırasında yağışın yeterli olmaması durumunda ekilen tohumların önemli bir kısmı çıkış yapmadan ölmektedir. Bu durum tarlada düzensiz 2

18 1. GİRİŞ Fatma KAYAÇETİN çıkışa ve verim düşüklüğüne neden olmaktadır. Bu sebeple yörede en yüksek verimi verecek bitki sıklığının belirlenmesi gerekmektedir. Tahıl üretiminde verime etki eden yetiştirme tekniklerinden birisi de ekim mekanizasyonudur. Çünkü ekim makinesinin iyi bir çimlenme, güçlü bir çıkış ve bitki tesisi için gerekli koşulları sağlaması sonuçta verimi olumlu yönde etkileyecektir (Özsert ve Ülger, 1985). Özellikle kuru tarım bölgelerinde, ekim tekniğine dikkat edilmediği zaman uygun toprak işlemelerinin etkisi de önemli derecede azalmaktadır. Bitki gelişiminde ana faktörler olarak kabul edilen su, sıcaklık ve besin maddelerini yeterli şekilde bitki yararına sunabilmek için tohumun uygun bir derinlikte, üniform bir dağılımla, uygun yaşam alanı sağlanacak şekilde toprağa yerleştirilebilmesi ve gübrelenmesi ancak uygun bir ekim yöntemi ile mümkündür (Kepner ve ark., 1980; Bal, 1981). Diğer taraftan seçilecek ekim yönteminin, ekimin yapıldığı yöredeki toprak ve iklim koşullarına uygun olması da son derece önemlidir (Güler ve Bal, 1984). Tahılla ekili olan çiftçi tarlalarından araba ve traktörlerin bırakmış olduğu lastik izleri üzerinde iyi bir çimlenme izleyen çiftçiler, verim artışında bir yöntem olarak baskının uygulanacağını düşünmüşler ve birçok yerde tarlalarında merdane veya toprağı pekiştirecek bir baskı uygulaması yapmışlardır (Neftçi ve Yıldız, 1977). Merdane uygulamasının, ekimden sonra mibzerin ve kış mevsimindeki donların toprakta meydana getirdiği gevşeme ve kabarmayı toprak yüzeyine baskı yaparak önleyeceği; özellikle bölgemizde problem teşkil eden toprak altı kurtlarının (zabrus ve tel kurdu) topraktaki hareketlerini engelleyeceği ve ekimden sonra tohumla toprağın daha iyi temasını sağlayacağı düşünülmektedir. Bu çalışma şu an çiftçilerimizin kullandıkları mibzerlerden hangisi ile hangi ekim sıklığında en yüksek verim sağlanacağını araştırmak; merdane uygulamasıyla birim alandan daha fazla ürün elde edilip edilemeyeceğini belirlemek ve bu uygulamaların TARM-92 arpa çeşidinde verim ve verim unsurları üzerindeki etkilerini ortaya çıkarmak amacıyla 2004 ve 2005 yıllarında yürütülmüştür. Araştırmanın, arpa tarımı ile uğraşan özellikle Orta Anadolu Bölgesindeki çiftçilerimize fikir vererek faydalı olacağını ümit etmekteyiz. 3

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Birim alanda daha nitelikli ve nicelikli bir tarımsal üretim, yeni ve ileri üretim teknolojilerinin uygulanmasını gerektirir. Bu üretim teknolojilerinin toprak ve su kaynaklarının korunması ve geliştirilmesi, sulama, gübreleme, tarımsal savaş, yüksek nitelikli tohumluk kullanılması, tarımsal mekanizasyon olarak sıralanabilir (Önal, 2004). Konu ile ilgili bazı yerli ve yabancı araştırmacıların yapmış oldukları çalışmalar, yayın tarihi sırasına göre aşağıda özetlenmiştir Ekim Makinelerinin Arpanın Verim ve Verim Unsurlarına Etkileri Konusunda Yapılan Araştırma Özetleri Doğan ve ark. (1977), anız örtülü tarım yönteminde uygulanması gerekli ekim aletlerinin saptanması amacı ile TOPRAKSU Araştırma Enstitüsü nce yılları arasında iki ayrı yerde yaptıkları denemelerin sonuçlarına göre en iyi ekim mibzerini normal kombine hububat mibzeri olarak saptamışlar; sonbaharda ister sürüm yapılsın ister yapılmasın, ilkbaharda anız bozma işleminde hangi alet uygulanırsa uygulansın, ikileme ve üçleme işlemleri diye belirtilen yaz sürümleri hangi alet veya alet kombinasyonu ile yapılırsa yapılsın, 17.5 cm sıra aralıklı normal kombine hububat mibzerinin, 36 cm sıra aralıklı normal kombine hububat mibzerine oranla verimde önemli düzeyde fazlalık oluşturduğunu belirtmişlerdir. Anonymous (1979a), Eskişehir TOPRAKSU Araştırma Enstitüsü nce Devlet Üretme Çiftlikleri nde yapılan sürüm aletleri ve farklı mibzerlerin [normal kombine hububat mibzeri (düz mibzer), ağır baskılı hidrolik kombine hububat mibzeri, orta baskılı çekilir kombine hububat mibzeri, Devlet Üretme Çiftliği baskılı kombine mibzeri] denendiği araştırmada, normal kombine mibzerin daha fazla verim sağladığı ortaya konulmuştur. Anonymous (1979b), Orta Anadolu koşullarında uygulanması uygun olan ekim aletinin saptanması amacı ile Merkez TOPRAKSU Araştırma Enstitüsü nce 4

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN yıllarında ülkemizde yaygın olan iki mibzer tipi (normal kombine hububat mibzeri ve baskılı kombine hububat mibzeri) kullanılarak iki ayrı yerde yapılan denemelerin sonuçlarına göre en iyi ekim mibzerinin normal kombine hububat mibzeri olarak saptandığı; Orta Anadolu iklim ve toprak koşullarında anız örtülü tarım yönteminde kesinlikle normal kombine mibzer ile ekim yapılmasının verim yönünden zorunlu olduğu; özel koşullar içeren yörelerde belki baskılı kombine mibzer ile ekimin yapılabileceği; ancak, sağlıklı bir araştırma ve iyi bir incelemenin yapılmasının gerekli olduğu belirtilmiştir. Ayday (1979), Orta Anadolu da uygulanması yaygın olan nadas-ekim şeklindeki kuru tarım yönteminde, Polatlı Devlet Üretme Çiftliği nde yılları arasında 6 yıl süreyle değişik toprak işleme şekilleri ve farklı mibzer (normal kombine mibzer ve baskılı kombine mibzer) çeşitlerinin denendiği çalışma sonucunda verim bakımından normal kombine mibzerin (140.5 kg/da), baskılı kombine mibzere (116.4 kg/da) oranla çok daha üstün olduğu; bu durumda kuru tarım yönteminin yaygın olduğu, Orta Anadolu koşullarında ve bu çalışmanın uygulandığı toprak koşullarında normal kombine mibzerle ekim yapmanın daha iyi sonuç verdiğini belirtmiştir. Abalı (1980), Karapınar kuru tarım koşullarında nadas-hububat tarım yönteminde en uygun anız bozma, ilkeme-üçleme aletleri ve mibzer çeşitlerini (baskılı mibzer, normal kombine mibzer) saptamak amacıyla yılları arasında yürütülen bir araştırma sonucunda; normal kombine mibzerin baskılı mibzere oranla 15 kg/da lık üstünlük sağlayarak, bölge için en uygun ekim mibzeri olduğunu tespit etmiştir. Doğan ve ark. (1980), Tir tarım yönteminin uygulandığı Van gölü çevresinin volkanik kökenli topraklarında, en uygun toprak hazırlama tekniğinin ve mibzer çeşidinin [normal kombine mibzer, traktörle çekilir yöresel tir mibzeri (5 li 45 cm sıra aralıklı), hayvanla çekilir yöresel tir aleti (tekli, cm sıra aralıklı), TOPRAKSU Tir mibzerleri (35 cm sıra aralıklı, 45 cm sıra aralıklı, 55 cm sıra aralıklı)] saptanması, yörede en yüksek verimi sağlayacak buğday çeşidinin ve tohum miktarının (250, 300, 350 tane/m 2 ) belirlenmesi, tir aletinin yöre koşullarına uygun 5

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN bir biçimde geliştirilmesi ve ekim sıra aralığının bulunması amacıyla yürüttükleri çalışmada; ekim işleminin normal kombine mibzer veya cm sıra aralıklarında TOPRAKSU Araştırma Enstitüsü nce geliştirilen mibzerlerden biri ile yapılmasında yarar olacağını; Tir buğday çeşidinden 300 tane/m 2 ye tohumluk kullanılmasının uygun olacağını belirtmişlerdir. Doğan (1981), yılları arasında Ankara Atatürk Orman Çiftliği ve Hacettepe Üniversitesi Beytepe Kampüsü arazilerinde, nadas-buğday tarım yönteminde en uygun sürüm aletleri ile mibzer çeşitlerinin (hidrolik ağır baskılı mibzer, normal kombine mibzer, çekili orta baskılı mibzer, Devlet Üretme Çiftliği baskılı mibzeri) saptanması amacıyla yürütülen çalışmada; denemeye alınan dört ayrı mibzerden en iyi sonucu kg/da ile normal kombine mibzerin verdiğini, ikinci sırayı ise kg/da ile ağır baskılı hidrolik mibzerin aldığını, Orta Anadolu çiftçisinde ve Devlet Üretme Çiftliklerinde bulunan baskılı mibzerin ise verim yönünden son sırayı aldığını; anız bozma işleminde uygulanan alet tipi ne olursa olsun ekim işleminin normal kombine mibzerle diğer mibzerlere oranla oldukça yüksek verim verdiğini belirtmiştir. Tüzüner ve Yörük (1981), Orta Anadolu koşullarında değişik toprak işleme yöntemleri ve bu yöntemlerle uyuşabilen mibzer tipinin (normal kombine mibzer ve baskılı mibzer) ürün verimine etkilerini saptamak amacıyla Ankara ve Konya yörelerinde yürütülen çalışma sonucunda; kullanılan nadas yöntemlerine en uygun mibzer tipinin normal kombine mibzer olduğunu, baskılı mibzerin ise Orta Anadolu koşullarında kullanılmaması gerektiğini; araştırmanın yapıldığı yıllarda ürün verimlerinin yerli çeşit için baskılı mibzerde 90 kg/da ile 264 kg/da, normal mibzerde ise 113 kg/da ile 320 kg/da; yabancı çeşit için ise baskılı mibzerde 115 kg/da ile 364 kg/da, normal mibzerde ise 124 kg/da ile 396 kg/da arasında değiştiğini tespit ederek; Orta Anadolu koşullarında baskılı mibzerin kullanılmaması, yerine normal veya normal kombine mibzerin kullanılmasını önermişlerdir. Tüzüner ve Yörük (1982), yılları arasında Orta Anadolu kuru tarım koşullarında en uygun toprak işleme yöntemi ve bu yöntemle uyuşabilen mibzer tipini belirlemek amacıyla baskılı ve düz olmak üzere 2 çeşit mibzer kullanarak 6

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN yaptıkları araştırma sonucunda; ürün artırma yönünden normal kombine mibzerin, baskılı mibzere oranla daha etkili bulunduğunu; normal mibzer ile baskılı mibzer arasındaki farklılığın araştırmanın yapıldığı bütün yıllarda verim artırma yönünden % 1 seviyesinde normal mibzerin lehine olduğunu bildirmişlerdir. Hagras (1986), Mısır da ve yılları arasında Giza 157, Sakha 8, Sakha 61, Sakha 62 olmak üzere dört çeşit buğdayı kullanarak, 20 ve 30 cm sıra arası mesafelerinde serpme ve mibzerle ekim yaparak gerçekleştirdiği çalışma sonucunda; en yüksek sap veriminin yılında Sakha 8, yılında ise Sakha 61 çeşitlerinden elde edildiğini; en yüksek verim ve m 2 deki başak sayısının yılında Sakha 61, yılında Sakha 62 çeşitlerinden; her iki yılda Giza 157 çeşidinin en düşük, Sakha 61 çeşidinin en yüksek protein oranına sahip olduğunu; 20 cm sıra aralığında m 2 deki başak sayısı, sap ve tane verimi yönünden daha iyi sonuç elde edildiğini; ekim metodunun protein içeriği yönünden önemli çıkmadığını tespit etmiştir. Doğan ve Küçükçakar (1987), Orta Anadolu kuru tarım koşullarında, en uygun sürüm zamanları, gübre miktarları, sürüm derinlikleri, sürüm ve ekim aletlerinin (baskılı kombine mibzer ve normal kombine mibzer) saptanması amacıyla yaptıkları çalışmada; baskılı mibzerlerle istenilen rutubetli derinliğe ekim yapılamadığı için ekimin kesinlikle normal kombine mibzer ile yapılmasının verimde önemli artışlar sağladığını tespit etmişlerdir. Önal (1987), kışlık buğdayda 400 tane/m 2 ekim sıklığında dört farklı ekim yöntemi (yüzeye serpme ekim, bantvari ekim, pinomatik mibzerle sıraya hassas ekim ve normal sıravari ekim) uygulayarak yaptığı çalışmada, 25 cm 2 ye bir tohum gelecek şekilde en iyi homojen dağılımın serpme ekim yönteminde sağlandığını, bunu sırasıyla bantvari ekim, sıraya ekim ve normal sıravari ekim yönteminin izlediğini tespit etmiştir. Akten ve Akkaya (1989), Erzurum yöresinde, ve ürün yıllarında iki yıl süreyle yürütülen, Tokak 157/37 arpa çeşidini kışlık ekerek farklı ekim makineleri ve ekim sıklıklarının, verim ve bazı verim unsurları üzerindeki etkilerini araştırmak amacıyla yaptıkları çalışmada; ekim makinesi olarak 35 cm sıra 7

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN aralıklı tir mibzeri ile normal kombine hububat mibzeri kullanılmış; tir mibzerinde m 2 ye 100, 150, 200, 250, 300 ve 350 tohum, kombine mibzerde m 2 ye 250, 300, 350, 400, 450 ve 500 tohum atılmıştır. Araştırmada m 2 deki başak sayısı, başaktaki tane sayısı ve tane ağırlığı, bin tane ağırlığı, toplam verim ve tane verimi gibi özellikler üzerinde durulmuştur. İki yıl süreyle yürütülen bu araştırmadan ancak birinci yıl verim alınmış; ikinci yılda ise büyük oranda kış zararı olmuş ve sağlıklı bir verim alınamamıştır. Bu sebeple, ancak bir yıllık sonuçlar varyans analizine tabi tutulmuş ve sonuçta ele alınan bütün özellikler yönünden mibzerler arasındaki farklılık önemli, mibzerler içi ekim sıklıkları arası farklılık önemsiz bulunmuştur. Tane verimi, toplam verim ve m 2 deki başak sayısı değerleri kombine mibzerle ekilen bitkilerde; bin tane ağırlığı, başaktaki tane sayısı ve tane ağırlığı değerleri ise tir mibzeri ile ekilen bitkilerde daha fazla olmuştur. Bu nedenle, yöredeki çimlenme ve kış koşullarının da dikkate alınarak yüksek ekim sıklıklarının ve normal kombine mibzerin tercih edilmesinin yararlı olacağını belirtmişlerdir. Yılmaz (1989), tarafından yılları arasında Van yöresinde üç buğday çeşidi (305 Yayla, Tir Buğdayı ve 220/39 Köse), iki ekim yöntemi (tir mibzeri, normal mibzer) ve üç farklı bitki sıklığı (200, 300 ve 400 tane/m 2 ) kullanarak yaptığı çalışmada; ekim yöntemlerinin bitki boyuna etkileri, istatistiki olarak önemli çıktığı halde, bitki sıklıklarının önemli çıkmadığını; en yüksek bitki boyunun tir ekim yönteminde elde edilmesine rağmen oransal olarak normal mibzerle ekimlerde daha yüksek bitki boyu elde edildiğini; metrekaredeki başak sayıları yönünden normal mibzerde daha fazla başak elde edildiğini; bitki sıklıklarında metrekaredeki bitki sayısının artmasının başak sayısını arttırdığını ve en fazla başak sayısının 400 tane/m 2 bitki sıklığından elde edildiğini; bitki sıklıklarının başaktaki tane sayısını, bin tane ağırlığını ve sap verimlerini önemli derecede etkilemediğini; tane verimlerinde ekim zamanlarının ekim yöntemini etkilediğini; bitki sıklıklarının tane verimine etkisinin önemli olmadığını belirtmiştir. Youn ve ark. (1990), Kore şartlarında arpada serpme, elle sıraya ve mibzerle sıraya ekim yöntemlerinin birim alan tane verimi üzerine etkilerinin araştırdıkları çalışmada, tane verimlerini sırası ile 309 kg/da, 489 kg/da ve 665 kg/da olarak 8

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN belirlediklerini; ayrıca mibzerle sıraya ekim yönteminde metrekaredeki fertil başak sayısı ve sap uzunluğu bakımından diğer ekim yöntemlerine göre daha yüksek değerlere ulaşıldığını; ekim yöntemlerinin başaklanma tarihi üzerine istatistiki olarak etkili olmadığını tespit etmişlerdir. Collins ve Fowler (1993), tarafından kışlık buğdayda serpme ekim ile mibzerle ekim yöntemlerinin karşılaştırılması amacıyla yılında Norstar buğday çeşidi ile Saskatchewan da yaptıkları çalışmada çeşit, serpme ekimde sürümsüz ekim yöntemine göre daha fazla yatık bir büyüme formu ve daha düşük gelişim değerlerini elde etmiştir. Mibzerle ekimin aksine serpme ekimde tohum çimlenmesinde ekimden önce topraktaki nemin önemli bir faktör olmadığını; serpme ekimde ekim sıklığı 6.7 kg/da dan 20.2 kg/da a çıkarıldığı zaman metrekaredeki bitki sayısında, metrekaredeki başak sayısında ve tane veriminde % 66 ile % 91 arasında artışlar olduğunu; maksimum tane veriminin ise mibzerle ekimde, serpme ekime göre daha yüksek olduğunu saptamışlardır. Yağbasanlar (1996), Çukurova koşullarında yılında, Seri-82 ekmeklik buğday çeşidinde mibzerle ve serpme ekim metotlarını karşılaştırmak ve her iki ekim metodunda kullanılması gerekli tohumluk miktarını (12, 16, 20, 24, 28 ve 32 kg/da) saptamak amacıyla yaptığı çalışmada; tohumluk miktarının 28 kg/da a kadar artmasının metrekaredeki bitki sayısını ve metrekaredeki başak sayısını arttırdığını ve mibzerle ekimde serpme ekime göre daha fazla olduğunu; bitkide başak sayısının serpme ekimde daha fazla olduğunu ve tohumluk miktarı arttıkça bitki başına kardeş sayısının azaldığını; bitki boyunun serpme ekimde ve seyrek ekimde sık ekimlere göre daha düşük olduğunu; başak uzunluğu, başaktaki tane sayısı, başak tane ağırlığı ve bin tane özellikleri bakımından ekim metotları arasında önemli bir farkın olmadığını; tohumluk miktarı yönünden başak uzunluğu ve başakta başakçık sayısı yönünden önemli bir farkın olmadığına; fakat başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı ve bin tane ağırlığı özellikleri üzerine etkisinin önemli olduğunu; tane verimi yönünden ise, mibzerle ekimde serpme ekime göre daha yüksek verim elde edildiğini; tohumluk miktarı artışına paralel olarak tane veriminin artış gösterdiğini, ancak bu artışın mibzerle ekimde 24 kg/da tohumluk miktarına, 9

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN serpme ekimde ise 28 kg/da tohumluk miktarına kadar sürdüğünü ve daha sık ekimlerde her iki metot için de tane veriminin azaldığını bildirmiştir. Yılmaz ve Sepetoğlu (1996), Van ekolojik koşullarında yürüttükleri bir çalışmada yöresel tir buğdayının farklı ekim yöntemlerinden (tir ve normal tahıl mibzeri) etkileniş durumunu belirlemek amacıyla yaptıkları araştırma sonucunda; daha yüksek verim için bölgede buğday ekiminin Ağustos sonlarında ve tir ekim yöntemiyle yapılmasını; çeşitli nedenlerle ekimin Eylül sonu veya Ekim ayına kalması durumunda ise normal mibzerin kullanılmasının daha uygun olacağını belirtmişlerdir. Araştırıcılara göre, ekimin Eylül sonu veya Ekim ayı içerisinde tir mibzeriyle yapılması durumunda, Eylül ortalarına doğru başlayan yağışlarla toprakta kaymak tabakası oluştuğundan ve karıklar toprakla dolduğundan çıkış aksamakta, bu nedenle istenilen bitki sıklığı sağlanamamakta ve bazen tarlada büyük boşluklar oluşmaktadır. Ayrıca çıkış geciktiğinden bitkiler kışa kadar yeterli gelişmeyi gösterememekte ve kıştan zarar görmektedir. Bu durumun ise verimi önemli ölçüde düşürdüğünü tespit etmişlerdir. Akten ve ark. (1998), Erzurum koşullarında farklı ekim zamanları ve farklı ekim yöntemlerinin (tir, kombine mibzer ve serpme) kışlık buğdayda tane verimine olan etkilerini belirlemeye çalıştıkları araştırma sonucunda; bu bölge için tir ekim yönteminin, diğer ekim yöntemlerine göre daha fazla tane verimi sağladığını ve en uygun ekim zamanının ise 15 Eylül olarak saptandığını belirtmişlerdir. Öztürk ve Çağlar (2001), Erzurum koşullarında yılları arasında ekim, derin karığa ekim, düz mibzerle ekim ve baskılı mibzerle ekimin buğdayın verim ve verim unsurlarına etkisini incelemek amacıyla yürüttükleri araştırmada, ekim yöntemlerinin tane verimi ve verim unsurlarını önemli derecede etkilediklerini; serpme ekim, derin karığa ekim, düz mibzerle ekim ve baskılı mibzerle ekimde m 2 deki başak sayısının sırasıyla 286, 378, 379 ve 436 adet; başaktaki tane sayısının 14.3, 15.9, 14.5 ve 15.0 adet; bin tane ağırlığının 39.0, 40.4, 38.5 ve 38.9 g; tane veriminin ise 142.2, 190.6, ve kg/da olduğunu belirterek en yüksek tane veriminin baskılı mibzerle ekim yönteminden elde edildiğini; ekim yöntemleri 10

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN arasındaki tane verimi varyasyonlarının m 2 deki başak sayısı ile ilgili bulunduğunu ve Erzurum yöresi kuru tarımı için baskılı mibzerle ekim yönteminin önerildiğini belirtmişlerdir. Kaydan (2005), yılları arasında Ankara koşullarında Tokak 157/37 ve Tarm-92 arpa çeşitlerinde ekim yöntemleri (sıraya ekim, ekim derinliğine serpme ekim, 45 0 lik açı ile kesişen çapraz ekim ve 90 0 lik açı ile kesişen çapraz ekim) ve ekim sıklıklarının (300, 400 ve 500 tane/m 2 ) verim ve verim öğeleri üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yürüttüğü araştırmada; artan ekim sıklıklarında tane verimi, hasat indeksi, metrekaredeki başak sayısı, bitki boyunun artış gösterdiğini; başaktaki tane sayısı, başak tane verimi ve bin tane ağırlığının azaldığını belirtmiştir. Farklı ekim yöntemleri uygulamalarında ise, aynı ekim sıklıklarında bitkiler arasında sıra üzeri mesafenin diğer ekim yöntemlerine göre daha yakın olması nedeniyle bitkiler arasında su ve besin maddesi rekabetinin de etkisi ile en düşük değerlerin sıraya ekim yönteminden elde edildiğini; ekim derinliğine serpme ekim yönteminde tohumların ekim alanına homojen dağılımı nedeniyle bitkiler arasındaki olumsuz rekabetin diğer ekim yöntemlerine göre daha az olduğunu belirtmiştir. 11

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN 2.2. Merdane Uygulamasının Arpanın Verim ve Verim Unsurlarına Etkileri Konusunda Yapılan Araştırma Özetleri Phillips ve Kirkham (1962), toprağa baskı uygulamasının mısır bitkisi üzerindeki etkisini incelemek amacıyla, çalışmayı yürüttükleri yörenin killi topraklarına normal, orta ve ağır olmak üzere üç çeşit baskı uygulayarak yaptıkları denem e sonucunda; denemenin yapıldığı topraklarda baskının birim alana düşen bitki sayısını ve mısır verimini düşürdüğünü ifade etmişlerdir. Schuurman (1965), yulaf bitkisinde yaptığı çalışmada mekanik sıkışmanın az olduğu topraklarda kök gelişmesinin daha iyi olacağını; volüm ağırlığı fazla olan topraklarda ise kök büyümesinin oldukça gerilediğini; mekanik mukavemetin kök büyümesini gerileten tek faktör olduğunu ifade ederek; sıkıştırılmış topraktaki köklerin, topraktaki faydalı suyu ve bitki besin maddelerini yeterince alamamalarının bitki büyüme ve gelişmesini engellediğini belirtmiştir. Singh ve Singh (1976), toprak pekiştirmesinin buğday verimine, yabancı ot miktarına ve su kullanma rejimine etkisini incelemek için Hindistan da kumlu-tınlı bünyeli deneme tarlalarında, baskısız kontrol konusuyla beraber bir ekimden önce ve bir de çimlenmeden sonra baskı uygulaması olmak üzere üç konulu yürüttükleri bir çalışmada; baskının istatistiksel açıdan tane ve sap veriminde önemli bir değişiklik yapmadığı; buna karşın gözlemlere dayanarak baskılı parsellerin özellikle çimlenmeden sonraki baskının daha iyi sonuç verdiğini; ve buna neden olarak baskı sonucunda yüzeyde oluşan toz malçının evaporasyonu önleyerek bu parsellerde toplam su kaybını azalttığı; ayrıca, baskı uygulanan parsellerde, depo edilen suyun daha verimli bir şekilde kullanıldığı ve bunlara ilaveten baskı uygulanan parsellerde yabancı ot miktarının düştüğünü de ifade etmişlerdir. Neftçi ve Yıldız (1977), Orta Anadolu koşullarında tohum yatağı pekiştirmenin buğday verimine etkisinin saptanması üzerine yaptıkları bir araştırmada; sonbaharda buğday ekiminden sonra ve ilkbaharda toprağa baskı uygulayarak toprak yüzeyinde oluşturulan toz malçı tabakasının, buharlaşma ile nem kaybını önlemesine dolayısıyla buğday verimine olan etkisini araştırmayı amaçlanmıştır. Deneme 12

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN konuları; 1- Merdanesiz, 2- Ekimden sonra hafif merdane, 3- Ekimden sonra ağır merdane, 4- İlkbaharda hafif merdane, 5- İlkbaharda ağır merdane, 6- Ekimden sonra ve ilkbaharda hafif merdane, 7- Ekimden sonra ve ilkbaharda ağır merdane olarak düzenlenmiştir. Denemeler sonucunda, Orta Anadolu nun killi-tınlı bünyeli kahverengi topraklarında, baskı çeşit ve zamanının verimi etkilemediğini; başlangıçta baskı uygulanan parsellerde daha iyi bir çimlenmenin olduğu gözlenmekle birlikte bu farkın verime yansımadığını ve konular arasında istatistiki düzeyde önemli bir farklılığın bulunmadığını; bu nedenle, Orta Anadolu nun killi tınlı bünyeli topraklarında baskı uygulamasının maliyeti arttıracağından dolayı gerekli görülmeyeceğini belirtmişlerdir. Balabanlı ve Bakır (1996), merdane çekmenin yem bitkilerinin çıkış ve fide gelişmesine etkileri üzerine yaptıkları araştırmada; merdanesiz, ekimden önce merdane çekme, ekimden sonra merdane çekme, ekimden önce ve sonra merdane çekme şeklinde 4 farklı uygulama deneyerek yürüttükleri araştırma sonucunda; uygulamalar arasında istatistiki yönden önemli bir farklılık olmadığı ortaya çıkmış olup; uygulamaların yoğun yağışlar nedeniyle etkisini göstermediğini tespit etmişlerdir. 13

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma KAYAÇETİN 2.3. Ekim Sıklığının Arpanın Verim ve Verim Unsurlarına Etkileri Konusunda Yapılan Araştırma Özetleri Middleton ve ark. (1964), ekim sıklığının üç kışlık arpa çeşidinde verim ve verim öğelerine etkisini belirlemek amacıyla A.B.D. de yaptıkları çalışmada; ekim sıklığı azaldıkça birim alandaki fertil başak sayısının azaldığını; başaktaki tane sayısı ile başak tane veriminin arttığını; bin tane ağırlığında ise önemli bir değişimin olmadığını tespit etmişlerdir. Kirey (1967), İngiltere de dört kışlık arpa çeşidini dört değişik sıklıkta yetiştirerek yaptığı çalışma sonucunda; artan ekim sıklığıyla beraber tüm çeşitlerde birim alandaki başak sayısının ve tane veriminin arttığını ancak bin tane ağırlığının azaldığını bildirmiştir. Jevtic (1972), dört kışlık arpa çeşidini metrekareye 300, 400, 500, 600, 700 ve 800 adet bitki sıklıklarında ekerek yaptığı çalışma sonucuna göre, metrekaredeki başak sayısının, 600 tane/m 2 ekim sıklığında en yüksek olduğunu ve bu sıklıktan sonraki artışların yatmaya neden olduğunu; ekim sıklığının artması durumunda başaktaki tane sayısının azaldığını; bin tane ağırlığının ise 500 tane/m 2 ekim sıklığından sonra azaldığını ve en yüksek tane veriminin çeşitlere göre değişmekle beraber tane/m 2 ekim sıklığından elde edildiğini bildirmiştir. Rule ve Fiddan (1974), Amerika da yazlık ve kışlık olarak yetiştirilen buğday ve arpada, düşük (12.6 kg/da), orta (18.8 kg/da) ve yüksek (25.1 kg/da) olmak üzere üç farklı ekim sıklığını deneyerek yaptıkları çalışma neticesinde; tohum miktarındaki artışa bağlı olarak kardeş sayısının azaldığını; küçük tohumlu çeşitlerde tohum miktarının artışı ile başak sayısının arttığını; iri tohumlu çeşitlerde ise tohum miktarının artışına karşılık başak sayısında azalma olduğunu; ancak ekonomik olmasa da tane veriminde bir artışın olduğunu belirtmişlerdir. Baranovskaya (1976), Rusya da Belorussia Bölgesi nde arpayı 4 farklı ekim sıklığında (16, 100, 360 ve 550 tane/m 2 ) ekerek yaptığı çalışma sonunda, bu sıklıklardan elde edilen metrekaredeki başak sayılarını sırasıyla 110, 274, 414 ve