BÖLÜM 8 NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ?

Transkript

1 NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ? TÜRKİYE DE NÜFUSUN VE YERLEŞMENİN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER - Doğal Faktörler - Beşeri Faktörler TÜRKİYE DE YERLEŞME - Türkiye de Mesken Tipleri - Türkiye de Yerleşme Şekilleri - Kır Yerleşmeleri - Şehir Yerleşmeleri - Şehirlerin Sınıflandırılması BÖLÜM 8

2

3

4 TÜRKİYE DE NÜFUSUN VE YERLEŞMENİN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Nüfus, dünya, kıta, ülke, bölge, idari ünite (il, ilçe, bucak gibi) veya bir yerleşme (köy, kasaba, şehir) gibi sınırları kesin olarak belirlenmiş bir alanda, belli bir zaman diliminde yaşayan insanların sayısına denilmektedir. Başka bir deyişle nüfus, belirli bir zamanda, sınırları tanımlı bir bölgede yaşayan insan sayısıdır. Nüfus, her an değişen, dinamik bir olaydır. Bir yandan doğumlar, diğer taraftan ölümler gerçekleşmekte, göçler yaşanmakta ve insanların nitelikleri zamanla değişmekte, hepsinden önemlisi nüfusun miktarı ve niteliklerinin dağılışında değişiklikler söz konusu olmaktadır. Türkiye de nüfusun dağılışı düzensizdir. Türkiye nin coğrafi bölgeleri, bölümleri, yöreleri hatta il ve ilçeleri arasında farklılıklar görülür. Türkiye nin Bilgi Köşesi çeşitli kesimlerinde kalabalık ve tenha yerler yan yana bulunabilmektedir. Örneğin; ülkemizde nüfus yoğunluğunun dağılış haritası incelendiğinde nüfusumuzun büyük bir kısmının elverişli iklim, tarım ve ulaşım şartlarına sahip olan kıyı kesiminde toplandığı görülür. Buna karşılık, ülkemizin yüksek, engebeli ve karasal iklim şartlarına sahip kesimleri seyrek nüfusludur. Yoğun nüfuslu alanlar ile seyrek nüfuslu alanlar arasında orta derecede nüfus yoğunluğuna sahip olan alanlar yer alır. Türkiye de nüfusun dağılışı üzerinde etkili olan çeşitli faktörler vardır. Bu faktörleri iki ana grup altında toplamak mümkündür: TÜRKİYE DE NÜFUSUN VE YERLEŞMENİN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Doğal (Fiziki) Faktörler Beşeri Faktörler İklim Sıcaklık Yağış Tarihi, Askeri ve Siyasi Faktörler Bilim ve Teknolojideki Gelişmeler Yer şekilleri Yükselti Eğim Bakı Göçler Ulaşım Su Kaynakları Toprak Özellikleri Bitki Örtüsü Dağların Uzanış Doğrultusu Ekonomi Tarım Hayvancılık Sanayi Turizm Madencilik Balıkçılık Ormancılık

5 1) Doğal Faktörler Nüfusun dağılışını etkileyen doğal faktörlerin başlıcaları; iklim, yer şekilleri, doğal bitki örtüsü, toprak çeşitliliği ve su kaynaklarıdır. a) İklim Türkiye de yağış miktarının fazla olduğu yerler, nüfusun en yoğun olduğu alanlardır. Türkiye de yağış dağılışı haritası ile nüfus dağılışı haritası arasında paralellik söz konusudur. Türkiye de denizel iklim şartlarından dolayı nüfusun büyük bir kısmı Marmara, Ege, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında toplanmıştır. İç kesimlere gidildikçe yağış miktarının azalmasına bağlı olarak nüfusta azalma görülür. Örneğin, Türkiye de yağış miktarının en az olduğu Tuz Gölü ve çevresi en seyrek nüfuslu yerlerin başında gelir. Türkiye de bol yağış almasına rağmen az nüfuslu olan yörelerimiz de vardır. Örneğin; Menteşe yöresi, Yıldız Dağları, Toroslar ve Doğu Anadolu daki dağların yüksek kesimleri bol yağış aldıkları halde seyrek nüfusludur. Bunun en önemli nedeni; yüksek ve engebeli yer şekillerinin tarımsal faaliyetleri ve yerleşme olanaklarını kısıtlamasıdır. Türkiye Yağış Dağılış Haritası Bilgi Köşesi Türkiye de nüfusun dağılışını etkileyen diğer iklim elemanı ise sıcaklıktır. Türkiye de yükseltinin fazla olduğu yerler hem sıcaklık değerlerinin düşmesine hem de kış mevsiminin uzun sürmesi ekonomik faaliyetleri ve yerleşme olanaklarını olumsuz yönde etkilemiştir. Kuzey Anadolu Dağları, Toros Dağları ve Doğu Anadolu nun 2000 metreden daha yüksek yerlerinde yerleşmelere rastlanmaz. Örneğin, Doğu Anadolu Bölgesi nin yüksek kesimleri kış mevsiminin çok soğuk ve uzun sürdüğü yerler olması nedeniyle nüfusun ya hiç bulunmadığı ya da oldukça az olduğu yerleridir. Bu bölgede nüfus kış mevsiminin biraz daha elverişli olduğu çöküntü ovalarına ve vadi içlerine toplanmıştır. Buna karşın kış mevsiminin ılık geçtiği Ege ve Akdeniz kıyı kesimleri ise nüfuslanmıştır. Türkiye Sıcak Dağılış Haritası Çizim: Kadir DO RUSÖZ Yağış (mm) Çizim: Kadir DO RUSÖZ Sıcaklık ( C) km < > km b) Yer Şekilleri Türkiye Nüfus Dağılışı Haritası Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ km Sık NüfusluYerler Orta Sıklıkta Nüfuslu Yerler Seyrek Nüfuslu Yerler Nüfusun dağılışı üzerinde etkili olan başlıca yer şekilleri (topoğrafik faktörler); yükselti, eğim, bakı ve dağların uzanış doğrultusudur. Türkiye, oldukça engebeli ve yüksek bir ülkedir. Ülkemiz arazisinin yarıdan fazlası 1000 m nin üzerinde yüksekliğe sahiptir. Kısa mesafelerde sık sık değişen yer şekilleri, nüfusun dağılışını etkiler. Türkiye de genel olarak yükselti azaldıkça nüfus yoğunluğu artmaktadır. Nüfusumuzun % 85 inden fazlası yükseltinin az olduğu kıyı ovaları, iç ovalar ile alçak plato alanlarında toplanmıştır. (Çatalca-Kocaeli platosu, Çukurova, Ege ovaları gibi). Buna karşılık dağlık alanlarda nüfus az ve dağınıktır. Yüksek platolar ile dağlık alanların ortalama 1500 m den daha yüksek kesimleri çok tenhadır (Hakkâri, Ardahan, Doğu Karadeniz Dağları gibi). Hatta 2000 metrenin üzerindeki yerlerde yerleşmeye rastlanmaz. Çünkü, kış mevsimi uzun, yaz mevsimi kısa sürer, kar örtüsünün yerde kalma süresi uzun, don olayları erken başlar ve geç biterken şiddetli don olayları yaşanır, ayrıca bu alanlarda birçok tarım ürününün yetişmesini engellenir. Buna ulaşım güçlükleri de eklenince geçimlerini sağlayamayan insanlar başka yerlere göç eder ve nüfusta belirgin bir artış olmaz

6 Nüfusun dağılışını etkileyen diğer topoğrafik faktörler; eğim ve bakı durumudur. Arazinin eğimli olması yerleşmeyi, ekonomik faaliyetleri ve ulaşım olanaklarını sınırlandıran bir faktördür. Türkiye de düz veya az eğimli araziler özellikle verimli ovalar sık ve yoğun nüfusludur (Çukurova, Çarşamba Ovası, Bafra Ovası gibi). Çünkü, bu kesimlerde iklim ve arazi şartları pek çok tarım ürününün yetiştirilmesi için elverişli şartlara sahiptir. Buralarda ulaşım da gelişmiştir. Yüksek dağlar ve dik yamaçlar ise ekonomik faaliyetlere ve ulaşıma uygun olmadığı için seyrek nüfusludur. Örneğin; Toroslar ile Kuzey Anadolu Dağları nın yüksek kesimlerinde, Doğu Anadolu Bölgesi nde ovaları çevreleyen dağlarda, Ege Bölgesi nde kıyı ile iç kesimlerdeki dağlık alanlarda nüfus az ve dağınıktır. Bilgi Köşesi Kuzey Yarım Küre de yer alan Türkiye nin dağlık alanlarının genellikle güney yamaçları, kuzey yamaçlarından daha fazla nüfusludur. Çünkü Kuzey ve Güney Yarım Küre de Ekvator a dönük olan yamaçlar daha fazla ısınır. Bu bakının sıcaklık üzerine etkisi olup sıcaklıkta sonuç olarak nüfuslanmayı etkilemiştir. Topoğrafik özelliklerden dağların uzanış doğrultusu da nüfus dağılışını etkiler. Türkiye deki dağ sıraları, genellikle doğu-batı doğrultusunda uzanır. Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde kıyı çizgisine paralel olarak uzanan sıradağlar, iç bölgeler ile kıyı kesimi arasındaki ulaşımı güçleştirir. İç bölgelerin daha az yağış almasına ve ikliminin karasallaşmasına yol açar. Bu nedenle, kıyı bölgelerinde kıyıya dönük olan yamaçlar daha yoğun nüfusludur. Ege Bölgesi nin Asıl Ege Bölümü nde dağlar kıyı çizgisine dik olarak uzanır. Buna bağlı olarak denizel etki iç kesimlere kadar sokulur. Dağlar arasındaki ovalar boyunca uzanan yollar, kıyı kesimi ile iç kesimler arasındaki ulaşımı kolaylaştırır. Bu nedenle, özellikle Ege Bölümü nde nüfus, dağların arasındaki verimli çöküntü ovalarında (Gediz, Bakırçay, Büyük Menderes, Küçük Menderes, Edremit ovaları gibi) işlek yollar boyunca yoğunlaşmıştır. c) Su Kaynakları Türkiye de nüfusun büyük bir kısmı su kaynaklarının çevresinde toplanmıştır. İçme ve kullanma suyunun temini, tarımda ve sanayide suya ihtiyaç duyulması nedeniyle Türkiye deki birçok yerleşim birimi genellikle su kaynaklarının yakınında kurulmuştur. Özellikle kurak bölgelerimizde, su kaynaklarının varlığı, yerleşmelerin dağılışını büyük ölçüde etkilemektedir. Anadolu da ilk yerleşime açılan sahaların Fırat ve Dicle nehirleri arasındaki yerler ile Göller yöresi ve çevresi olması da bu duruma bir örnektir. Adana (Seyhan), Ardahan (Kura), Amasya (Yeşilırmak), Eskişehir (Porsuk), Hatay (Asi) ve Edirne (Tunca) gibi şehirler akarsu kenarında kurulmuştur. Ayrıca, deniz ulaşımı, turizm ve balıkçılığın etkisiyle bir çok kentimiz deniz kenarında kurulmuştur. (Trabzon, istanbul, İzmir, Antalya gibi) d) Toprak Özellikleri Türkiye de elverişli iklim şartlarına sahip yerlerdeki verimli topraklar, yoğun nüfusa sahiptir. Kıyı kesimlerindeki verimli düzlükler ile akarsuların denize döküldüğü yerde oluşturdukları delta ovaları nüfusun yoğun olduğu alanlardır. Çukurova, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes, Bafra ve Çarşamba ovaları bunlardan bazılarıdır. Ayrıca verimli topraklara sahip olan iç ovalar da yoğun nüfusludur. Bolu, Adapazarı, Malatya, Elazığ, Isparta, Kayseri ovaları bu ovalara örnek verilebilir. Tarıma elverişsiz toprakların bulunduğu yerler çok seyrek nüfusludur. Akdeniz Bölgesi nde kalkerli arazinin geniş yer kapladığı Teke Platosu, Taşeli Platosu ile İç Anadolu Bölgesi nde çorak arazinin geniş yer kapladığı Tuz Gölü çevresi bu özellikteki yerlerin en iyi örnekleridir. e) Bitki Örtüsü Türkiye de nüfusun dağılışını etkileyen faktörlerden biri bitki örtüsünün dağılışıdır. Örneğin; ormanlar, iklim özelliklerine bağlı olarak ülkemizin daha çok, bol yağış alan kesimlerinde yaygındır. Ormanların sık ve geniş alanlara yayılmış olduğu yerlerde nüfus az ve seyrektir. Bunun en önemli nedeni; ormanlık alanlarda tarıma ve yerleşmeye elverişli alanların çok sınırlı olmasıdır. 348

7 2) Beşeri Faktörler Nüfusun dağılışı üzerinde beşeri ve ekonomik faktörlerin de etkisi büyüktür. Bu dağılışta tarihi, idari ve askeri özellikler önemli ölçüde rol oynar. Ayrıca göçler, teknolojik gelişmeler, sanayi, ticaret, ulaşım ve turizm faaliyetleri de nüfusun dağılışını etkiler. a) Tarihi - Askeri - Siyasi Faktörler Türkiye de tarihi çağlar boyunca yerleşim alanı olarak kullanılan yerlerin günümüzde de yoğun nüfusa sahip oldukları görülür. Eskiden ticaret ve kervan yolları üzerinde bulunan bu yerleşmeler, bugün de önemli kavşak noktaları durumundadır. Sivas, Kayseri, Erzurum Bilgi ve Köşesi Diyarbakır bu özellikteki yerleşim alanlarımızdandır. İstanbul, Bursa, Edirne ve Konya gibi illerimiz çeşitli tarihi dönemlerde başkentlik yapmış merkezlerdir. Örneğin; Cumhuriyet ten önce Ankara Kalesi nin çevresinde kurulmuş küçük bir kasaba durumundaki Ankara şehri, 1923 te başkent olduktan sonra büyük bir hızla gelişmiştir. Türkiye nin çeşitli kesimlerinde kurulmuş olan askeri tesisler, o yörelerin nüfuslarının artmasında önemli rol oynamıştır. Bazı merkezlerimizde büyük askeri garnizonlar yer almaktadır. Ticaretin de gelişmiş olduğu bu yerleşim alanları, çevrelerine göre daha fazla nüfusa sahiptir. Malatya, Erzurum, Erzincan, Konya, Çorlu, Gölcük, Polatlı, Sarıkamış ve Kars bu merkezlerin başlıca örneklerindendir. b) Göçler Türkiye de 1950 li yıllardan itibaren başlayan göçlerle kentleşme süreci de hızlanmıştır. Göçle birlikte nüfus, belli başlı yerlerde yoğunlaşmıştır. Türkiye de iç göçlerin, ekonomik yönden geri kalmış doğu bölgelerinden, gelişmiş batı bölgeleri doğrultusunda meydana geldiği varsayılmaktadır. Marmara, Ege ve Akdeniz bölgeleri göç alırken, Karadeniz, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri göç vermektedir. Göçler, iç bölgelerden kıyı bölgelerine doğru olmaktadır. Bunun sonucunda kıyı bölgelerinde nüfus artarken iç kesimlerde nüfus azalmıştır. c) Bilim ve Teknolojideki İlerlemeler Teknoloji sayesinde insanlar daha rahat yaşam koşullarına sahip olurlar ve işlerini daha çabuk ve daha rahat yaparlar, böylece ömürleri uzar. Özellikle 20. yüzyılda tıp, bilim ve teknolojideki gelişmeler sayesinde ölüm oranlarında belirgin bir düşüş yaşanmış, bunun sonucunda da yaşlı nüfus artmıştır. d) Ulaşım Olanakları Günümüzde bir çok yerleşmenin gelişip büyümesinde elverişli ulaşım imkanlarına sahip olması etkili olmuştur. Ulaşım ticari faaliyetlerin gelişmesinde önemli bir faktördür. Önemli ulaşım yolları üzerinde bulunan yerleşmeler hızlı gelişim göstermişlerdir. Örneğin, Ankara, Konya, Eskişehir, Kayseri, Afyon, Sivas gibi. Ayrıca ulaşım ekonomik faaliyetler üzerinde de etkilidir. Genellikle ulaşım olanaklarının zor olduğu yerlerde hem nüfuslanma azdır hem de var olan yerleşmeler dağınık ve küçüktür. Diğer yandan az eğimli ve düz alanlar sanayi ve ticaret gibi ekonomik faaliyetlerin kolayca yapıldığı yerler olmaları nedeniyle hızlı gelişmiş olup hem nüfus yoğunlukları fazla hem de yerleşmeler büyüktür. e) Ekonomik Faktörler Nüfusumuzun önemli bir kısmı ülkenin ekonomik bakımdan gelişmiş kesimlerinde toplanmıştır. Ekonominin gelişebilmesi için gerekli şartların çoğuna sahip olan bu şehirlerin nüfusu, aldıkları göçlerle sürekli artmaktadır. İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Adana, Gaziantep en yoğun nüfusa sahip yerleşim alanlarıdır. Bu şehirlerin nüfus yoğunluğunun fazla olmasında sanayi, hizmet ve ticaret faaliyetlerinin gelişmiş olmasının etkisi büyüktür. Türkiye deki bazı yerleşim alanlarının nüfusu, sahip oldukları sanayi tesisi veya madencilik faaliyetlerine bağlı olarak artış göstermektedir. Örneğin; İskenderun, Karabük ve Ereğli deki demir-çelik fabrikaları bu şehirlerin nüfuslarının artmasında etkili olmuştur. Kömür, demir ve petrol başta olmak üzere çeşitli yer altı kaynaklarının varlığı da nüfus çeken önemli etkenlerden biridir. Bunlar arasında en tipik örnekler; Zonguldak ile Batman dır. Zonguldak ın taş kömürü, Batman ın ise petrol çıkarımı sayesinde nüfusları hızla artmış, geçmişte birer köy iken madencilik faaliyetleri sonucunda birer kent durumuna gelmişlerdir. İstanbul, İzmir, Bursa, Gaziantep, Adana gibi şehirler sanayi üretiminin fazla olması nedeniyle aynı zamanda ticaret merkezleri durumundadır. Nüfus dağılışında etkili olan faktörlerden biri de tarım faaliyetleridir. Tarımın yoğun olarak yapıldığı verimli ovalar, nüfusun sık olduğu yerlerdendir. Ülkemizde küçük ve orta büyüklükteki şehir gruplarının pek çoğu tarım şehri karakterindedir. Ödemiş, Tire, Seyhan, Nevşehir, Amasya, Iğdır, Rize ve Bilecik tarım şehirlerimizdendir. Nüfusun dağılışında etkili olan faktörlerden bir diğeride turizm faaliyetleridir. Özellikle Marmara, Ege ve Akdeniz kıyılarında önemli turizm merkezleri yer almaktadır. Buralardaki doğal ve tarihi turistik değerler çok fazla nüfus çeker. Antalya, Alanya, Kuşadası, Bodrum, Marmaris gibi turistik şehirlerimizin nüfusu özellikle yaz mevsiminde yoğunlaşır. 349

8 TÜRKİYE DE YERLEŞME Türkiye nin üzerinde bulunduğu topraklar, yeryüzünde yerleşmelerin ilk kurulduğu sahalar arasında yer almaktadır. Bu nedenle Anadolu toprakları çeşitli kültür ve medeniyetlerin kurulup gelişmesine beşiklik etmiş ve topraklarımızda birçok beylik, devlet ve krallıklar kurulmuştur. Türkiye üzerinde yapılan paleoarkeolojik araştırmalar, ülkemiz topraklarında yerleşmenin günümüzde en az bin yıl öncesine dayandığını ortaya çıkarmıştır. TÜRKİYE DE MESKEN TİPLERİ Türkiye de coğrafi faktörler, kırsal alanlardaki meskenlerin şekillerini ve kullanılan malzemeyi önemli ölçüde etkilemiştir. Gerçekten kır meskeni, her şeyden önce çevre şartlarına yani yer şekilleri, yükselti, jeolojik yapı, bitki örtüsü, iklim elemanları ve onu inşa edecek kişilerin gelenekleri, ekonomik durumları ve ekonomik faaliyet türleriyle yakından ilişkilidir. Bilgi Köşesi a) Ahşap Meskenler Ahşap konutlar, yağış miktarının fazla olduğu, taş, tuğla ve kerpiç gibi yapı malzemelerinin bulunmadığı veya az bulunduğu ormanlık alanlarda yaygın olarak görülür. Türkiye de Karadeniz Bölgesi ile Marmara Bölgesi nin Güney Marmara Bölümü nde orman içindeki meskenlerin çoğu ahşaptır. Bu evler ormandan elde edilen malzeme ile yapılmışlardır. Çoğunlukla taş bir temel üzerinde yükselen ve genellikle ahır olarak kullanılan zemin kat ile bunun üzerinde yükselen oturma katından oluşur. Doğu Karadeniz de evin kenarında eklenti halinde serender denilen ve yiyeceklerin konulduğu bir depo bulunur. Ahşap evin sıcaklık ve nemi geçirmemesi yanında, deprem bölgelerinde bu afete dayanıklı olması ve malzeme bulunduğunda yapımındaki kolaylık da tercih edilmelerinde etkili olmaktadır. b) Toprak (Kerpiç) Meskenler İç bölgelerimizde kurak ve yarı kurak iklime sahip kırsal yerleşmelerin büyük bir kısmında toprak evler yaygındır. Yeterli ağaç veya mesken inşaası için elverişli taşların olmadığı İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ndeki kırsal alanlarda topraktan yapılmış olan evler hâkimdir. Çamurun, ot veya samanla karıştırıldıktan sonra özel kalıplara dökülerek güneşte kurutulması ile yapılan tuğla biçimindeki malzemeye kerpiç adı verilir. Kerpiç evlerin ana malzemesidir. Kerpiç mesken yapımının yaygın olmasına neden olan başlıca faktörler; ülkemizde bozkırların geniş yer kaplaması, kerpiç toprağının en ucuz ve yaygın bir yapı malzemesi olması ve buralarda tahıl tarımının yaygın olmasından dolayı samanın bol miktarda temin edilmesidir. c) Taş Meskenler Taş, ev yapımında kullanılan bir diğer malzemedir ve taştan yapılmış meskenler de çeşitlilik gösterirler. Kalker, granit, şist ve dış püskürük kayaçlar (bazalt, andezit gibi ) mesken yapımında en fazla kullanılanlardır. Bu kayaçların dağılışı ile bu malzemenin kullanılmasıyla yapılmış evlerin dağılışı arasında, doğal olarak bir ilişki söz konusudur. Türkiye de Doğu Anadolu nun volkanik örtüye sahip yörelerindeki bazalt gibi kayaçlar, ev yapımında kullanılırken, Ege ve Akdeniz in genelde kalker yapılı olması, buralarda mesken yapımında bu kayacın kullanılmasına yol açmıştır. Ayrıca taş evlerin en güzel örneklerini Şanlıurfa, Gaziantep ve Mardin de yumuşak kireç taşları ile yapıldıkları görülür. 350 d) Hımış Meskenler Genellikle bitki örtüsünün cılız olduğu kurak ve yarı kurak alanlar ile bitki örtüsünün gür olduğu nemli ve yağışlı bölgelere geçiş sahalarında görülen bir konut tipitir. Diğer bir ifadeyle kerpiç evlerden ahşap evlere, bozkırdan ormana geçiş sahalarında görülen konut tipidir. Bu tür alanlarda toprak ve ahşap malzemenin her ikisini de temin etmek mümkündür. Evin ana iskeleti ahşap olup duvarları tuğla ya da kerpiçten örülmüş, duvarlar samanla karıştırılmış çamur harçla sıvanmış ev türüdür. Bu yapının sadece kerpiç, ahşap ve taş malzemeden yapılmış örneklerine bugün hâlâ Anadolu da rastlamak mümkün. Daha çok Batı Anadolu da, Marmara (Kütahya, Balıkesir, Bursa) ve İç Anadolu nun kuzeyinde (Beypazarı, Safranbolu, Tokat, Kastamonu, Amasya yöreleri) kullanılır.

9 TÜRKİYE DE YERLEŞME ŞEKİLLERİ Barınmak ya da belirli bir faaliyeti sürdürmek amacıyla bir saha üzerine inşa edilmiş bir veya birden fazla sayıda meskenden (konut) oluşan kümeye yerleşme denir. Türkiye de yerleşmeleri iki grup altında toplamak mümkündür. Bunlardan birincisi kır yerleşmeleri, diğeri ise şehir yerleşmeleri dir. KIR YERLEŞMELERİ BÜYÜKLÜKLERİNE GÖRE TOPLU YERLEŞMELER KÖY İDARİ ALANINDAKİ KIR YERLEŞMELERİ KÖYLER DEVAMLI YERLEŞMELER TÜRKİYE DE YERLEŞMELER DOKULARINA GÖRE DAĞINIK YERLEŞMELER GEÇİCİ YERLEŞMELER Çiftlik Mezra Yayla Ağıl Mahalle Divan Kom Dam Bilgi Köşesi Oba KENT YERLEŞMELERİ BÜYÜKLÜKLERİNE GÖRE Küçük Kent Orta Büyüklükteki Kent Büyük Kent Metropol Kent EKONOMİK FOKSİYONLARINA GÖRE KÜLTÜREL FONKSİYONLARINA GÖRE Tarım Üniversite Turizm Kentleri Ulaşım Sanayi ve Madencilik Ticaret ve Liman İDARİ FONKSİYONLARINA GÖRE Başkent ASKERİ ŞEHİRLER Askeri Birlikler 1) KIR YERLEŞMELERİ Kır yerleşmelerinde nüfus genellikle azdır. Nüfusun az olmasının başlıca nedeni, doğal şartların elverişsizliğidir. İnsanlar arasında akrabalık ilişkileri söz konusudur. Ekonomik fonksiyonu tarım ve hayvancılığa dayalı, nüfusu 2000 e kadar olan yerleşmelerdir. Fonksiyon alanları belirgin değildir. Alt ve üst yapı hizmetleri gelişmemiştir. Eğitim, sağlık, hizmet ve kültürel hizmetler gelişmemiştir. Halkın geleneksel yaşam tarzı devam etmektedir. Türkiye de köy altı yerleşmelerinin ortaya çıkmasında etkili olan faktörler arasında; Kalabalık aileden ayrılarak bağımsız yaşama isteği, Aileler arasında çıkan anlaşmazlıklar, Tarım arazilerinin yetersiz olması ve birbirinden uzak olması Otlak ve barınak temini, Devlete ait alanlarda toprak kazanmak amacıyla yerleşimler kurmak olarak gösterebiliriz. Türkiye de kırsal yerleşmeler devamlı kır yerleşmeleri ve geçici kır yerleşmeleri olarak ikiye ayırılır. Devamlı Kır Yerleşmeleri a) Köy 1924 yılında çıkarılan 442 sayılı Köy Kanunu na göre köy; nüfusu 2000 den az olan, cami, okul, otlak, yaylak, baltalık gibi ortak malları bulunan ve toplu veya dağınık evlerde oturan insanların bağ ve bahçe ve tarlalarıyla birlikte oluşturdukları yerleşme birimidir. Köy Yönetim olarak en küçük birimin (köy muhtarlığının) merkezidirler. Nadiren belediye örgütü kurulmuştur. Çoğunlukla den az nüfuslu yerleşmelerdir. Türkiye de yaklaşık 35 bin köy bulunmaktadır. Köylerde yaşayan insan sayısı 17 milyon civarındadır. Köy yerleşmelerinde ekonomi büyük ölçüde tarıma ve hayvancılığa dayalıdır. Köylerdeki sosyal yaşam ve ekonomik faaliyetler şehirlerdeki kadar çeşitli değildir. Ekim dikim ve hayvancılık başta gelen geçim faaliyetleridir. Kahvehane, bakkal gibi sahiplerinin aynı zamanda tarımla uğraştığı birkaç iş yeri vardır. Köyü dışarıya bağlayan minibüs köylerin genel özellikleridir

10 Türkiye de kır yerleşmeleri, dokularına göre iki ana gruba ayrılır. Bunlar; toplu kır yerleşmeleri ve dağınık kır yerleşmeleridir. Kır yerleşmelerinin toplu veya dağınık olmasını belirleyen çeşitli faktörler vardır. Bu faktörlerin başında yüzey şekilleri ve iklim gelir. Arazinin düz, yağışın az olduğu yerlerde toplu; arazinin engebeli, yağış ve su kaynaklarının bol olduğu yerlerde dağınık yerleşme yaygındır. TOPLU YERLEŞMELER Toplu yerleşme tipinde evler birbirine yakın inşa edilmiştir. Ova ve platolarda yer alan köyler genellikle toplu yerleşme özelliği gösterir. Su kaynaklarının kısıtlı olduğu yarı kurak alanlarda en yaygın görülen yerleşme dokusudur. Toplu yerleşmeler, İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Ege ve Marmara da dikkati çeker. Toplu yerleşmeye sahip köylerde nüfus oldukça fazladır. Toplu yerleşme özelliğindeki köylerimiz genellikle bir meydanın çevresinde toplanmış dairesel şekilli köylerdir. Ayrıca, önemli kara yollarının geçtiği yerlerde yol boyunca sıralanmış evlerden oluşan yol boyu köyleri ile genellikle su kaynaklarının kıt olduğu alanlarda su kaynağının çevresinde kümelenmiş evlerden oluşan küme köyler de vardır. Bilgi Köşesi DAĞINIKYERLEŞMELER Dağınık yerleşme tipinde ise evler, birbirine uzak inşa edilmiştir. Evler arasındaki uzaklık, birkaç yüz metreden birkaç kilometreye kadar değişebilmektedir. Arazinin çok engebeli, tarım alanlarının küçük ve parçalı olduğu alanlarda dağınık yerleşme yaygındır. Dağınık yerleşmeler daha çok Karadeniz (özellikle Doğu Karadeniz Bölümü), Akdeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinin bazı kesimlerinde görülür. Bu tip köylerimizde başlıca geçim kaynakları; bahçecilik ve hayvancılıktır. Türkiye de köylerin yaklaşık 1/3 ü dağınık, 3/2 si ise toplu yerleşme dokusuna sahiptir. b) Mezra Türkiye nin doğusunda yaygın olarak görülen köy altı yerleşmesidir. Genellikle 8-10 evden oluşan yerleşme birimleridir. Mezralarda hayvancılığın yanı sıra tarla bitkileri de yetiştirilmektedir. Doğu Anadolu da bazı köylerdeki tarım alanlarının yetersizliği veya çeşitli sosyal nedenlerle, bazı aileler köylerinden ayrılarak mezra yerleşmesini kurmuşlardır. Önceleri tarım yapmak amacıyla geçici bir süre oturulan bu yerleşmelerin büyük bir kısmı, zamanla sürekli yerleşmelere dönüşmüştür. Karadeniz Bölgesi nde de mezra yerleşmelerine sıkça rastlanır. c) Divan Mezra Divan Çok eski yerleşim birimlerinden biri olan divan, Samsun - Bolu - İstanbul üçgenindeki alanda görülen ve mahalle yapısında olan bir yerleşme biçimidir. Birlikte bir köyü oluşturan mahallelerin her birine divan denir. Zamanla önemli değişikliğe uğramış olan divan yerleşmelerinde; tahıl tarımı başta olmak üzere tarla ürünlerinin üretimi ön plana geçmiştir. Ancak gerek şekil gerekse isim bakımından eski özelliği devam eden divanlar sadece Kocaeli yarımadasında bulunur. d) Mahalle Köyden ayrılmış fakat idari fonksiyonu olmadığı için ayrı bir köy olarak kabul edilmeyen köy altı yerleşmeleridir. Köy altı yerleşmeleri içinde en önemlisi ve en karekteristik olanı mahalledir. Çünkü mahalle, köy altı yerleşme biçimlerinin son basamağıdır. Bir yerleşme biriminin mahalle karakteri kazanabilmesi için, mahalle halkının birbirleriyle sosyal ve ekonomik ilişki içinde olmalarıbir dayanışma sistemine ulaşmaları gerekmektedir. Mahalle kendinden küçük yerleşme birimlerinden oluşur. Başta Karadeniz Bölgesi olmak üzere Marmara ve Ege Bölgeleri nde mahalle türü yerleşmelere oldukça sık rastlanır. e) Çiftlik Çiftlik, köy ve kent yerleşmelerinin uzağında kurulmuş, geniş bir toprak mülkiyeti içinde oluşmuş küçük bir yerleşme biçimidir. Türkiye nin her bölgesinde karşılaşmakla birlikte, çiftlikler aile başına düşen tarım alanlarının genişlediği yerlerde daha fazla bulunmaktadır. Çiftlikler tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı yerler olabileceği gibi sadece tarım ya da sadece hayvancılık faaliyetlerinin sürdürüldüğü yerleşim birimleri şeklinde de olabilir. Marmara (Trakya), Ege, Batı Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri nde yaygındır. 352 Mahalle Çiftlik

11 Geçici Kır Yerleşmeleri a) Yayla Yayla Türkiye de en yaygın ve en önemli geçici kır yerleşme biçimlerindendir. Yaylacılığın bu kadar yaygın ve önemli olmasında yer şekillerinin ve iklimin büyük etkisi vardır. Yaylalara genellikle yaz başlarında giden köylüler, sonbahar başlarında tekrar köylerine geri dönerler. Türkiye de yaylacılığın en yaygın olduğu yerler; Karadeniz, Akdeniz, İç Anadolu olup Doğu Anadolu Bölgesi nin özellikle batısında da yaylalara rastlanır. Bilgi Köşesi b) Kom Hayvancılık faaliyetlerini sürdürmek amacıyla kurulmuş olan Doğu Anadolu ya özgü Kom geçici bir köy altı yerleşme biçimidir. Doğu Anadolu Bölgesi nde Yukarı Murat platoları, Aşağı Murat yöresi (Elazığ, Tunceli civarı), Erzincan - Bayburt - Erzurum arasındaki alanda kom diye bilinen yerleşme tipi İç Anadolu da tol, Menteşe yöresinde (Taşlıca yarımadasında) tola, olarak isimlendirilmektedir. Kom yerleşmelerine genellikle yaz mevsiminde kalmak üzere göç edilir. Bu yerleşme şekli çoğunlukla hayvan beslemek amacıyla geniş otlakların bulunduğu alanlarda kurulmuştur. Komlarda çoğunlukla taştan yapılmış evler ile bunun çevresinde sürünün gecelediği ağıllar ve çoban kulübesi bulunur. c) Oba Oba Temel ekonomik geçim kaynağı küçükbaş hayvancılık olan aile ve aşiretlerin kurdukları, çoğunlukla çadırdan oluşan geçici yerleşmelerdir. Ege Bölgesi, Doğu Karadeniz Orta Karadeniz ve Güney Marmara bölümleri ile Batı Toroslar ve Güneydoğu Toroslar da rastlanır. Birkaç çadırdan ve bazen birkaç evden oluşan obaların sayısı giderek azalmaktadır. Bugün obanın eski geleneksel karakterini koruduğu sahaların başında özellikle Giresun ve Ordu gelmektedir. Obaların yaylalara çok benzediği, ancak aralarında bazı küçük farkların olduğu belirlenmektedir. Hayvanların otlatıldığı ve obanın konduğu tüm alana yayla, bu yayladaki yerleşmelere de oba denilmektedir. Ağıl d) Ağıl Ağıl, kış mevsiminde karın az düştüğü veya hiç yağmadığı yerlerde, yerel malzemelerle yapılmış duvar ya da çitlerin kuşattığı, çeşitli şekillerdeki (yuvarlak, oval, dikdörtgen), küçükbaş hayvanların (koyun ve keçi) barındığı, dinlendiği, yününün kırkıldığı, yavruladığı ve sütünün sağıldığı yerler ile tek bir çoban evinden oluşan geçici yerleşmelerdir. Akdeniz ve İç Anadolu Bölgeleri nde daha yaygındır. e) Dam Dam Damlar, tarımın mahalle ve köy tarafında yapılacağı yıllarda, sahip olunan sığırın ve davarın tamamına yakın kısmının, tarım arazilerine zarar vermemek üzere götürüldükleri yerlerdir. Ege Bölgesi, Göller Yöresi, Gökçeada ve Bozcaada da yaygın olan geçici bir yerleşme biçimi de damdır

12 2) KENT YERLEŞMELERİ Küçük yerleşmelerin çeşitli etkenlerle gelişmeleri sonucunda şehirler ortaya çıkmıştır. Şehirleri kır yerleşmelerinden ayıran özelliklerin başında nüfuslarının fazlalığı ve kapladıkları alanın genişliği gelir. Şehir, insanların geçimlerini daha çok tarım dışı sektörlerden (sanayi, ticaret, turizm, eğitim, yönetim vb.) sağladığı en büyük yerleşme birimidir. Türkiye de bir yerleşme biriminin köy ya da şehir sayılmasında göz önünde tutulan çeşitli özellikler vardır. Nüfus sayısını esas alan özelliğe göre nüfusu den fazla olan yerler şehir grubuna girmektedir. Bilgi Köşesi Türkiye, Cumhuriyet Dönemi boyunca, şehirleşmede aynı başarıyı gösteremese de şehirleşme konusunda bir hayli yol kat etmiş, nüfusunun 2/3 ünden fazla kısmı kasaba, şehir ve metropollerde yaşar duruma gelmiştir. Metropoller Orta Büyüklükteki Şehirler Büyük Şehirler Küçük Şehirler (Kasabalar) Kasabalaşma ve şehirleşme, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde kıyı boyunca, Marmara Denizi nin kuzey ve güneyinde batıya doğru, Ege Bölgesi nde kıyı ve oluklara paralel, Güneydoğu Anadolu da büyük şehirler odaklı gelişme gösterme eğiliminde olmuştur de sadece İstanbul şehirleşmede dikkat çeken il durumundayken, 2000 yılında şehirleşme odaklarının sayısı artmış ve ülke geneline yayılmıştır dan sonra kasaba ve şehir sayıları ile nüfuslarının artışında; iç göçlerin hedefi durumundaki büyük şehirlerin çevresindeki köyler etkili omuştur. Bu köyler hızla büyüyerek bazen gecekondu köyleri halini almış ulaşım imkân ve araçlarındaki ilerlemeleri de etkili olmuştur. Marmara, Ege ve Orta Anadolu bölgelerinde şehirsel nüfusun esas toplanma mekânları metropoller olurken, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde büyük şehirler, Karadeniz Bölgesi nde kasaba ve orta büyüklükteki şehirlerin toplam şehirsel nüfus içindeki payları dikkat çekicidir. Doğu Anadolu Bölgesi ndeyse şehirsel nüfus, küçük, orta ve büyük şehirler arasında eşit şekilde bölüşülmüştür yılına gelindiğinde işlevsel yapılarıyla gerçekten şehir sıfatını hak eden büyük şehir sayısı 58 e ulaşmıştır ki, bunlardan sadece 5 i gerçek metropol niteliğini taşımaktadır. 354

13 Şehirlerin Sınıflandırılması Şehirler, kuruluş dönemi, kapladığı alan, nüfusu veya fonksiyonları gibi pekçok kriter kullanılarak sınıflandırılabilir. Ancak coğrafi yönden yapılan sınıflandırmalarda çoğu kez nüfus ve fonksiyon kriterleri kullanılmaktadır. A) Büyüklüklerine Göre Şehirler a) Küçük Şehirler Bilgi Köşesi Nüfusu ile arasında olan şehirlerdir. Bu yerleşmelerde şehir nüfusumuzun % 8 i yaşamaktadır. Türkiye de şehirleşmenin artışına bağlı olarak küçük şehir sayısı son otuz yılda üç katına çıkmıştır. Bazı beldeler gelişerek küçük şehir; küçük şehirlerimizin bir bölümü hızlı bir gelişme göstererek orta büyüklükte şehir özelliği kazanmıştır. Türkiye deki ilçe merkezlerinin çoğu küçük şehir grubunda yer alır: Karaisalı (Adana), Gölbaşı (Adıyaman), Çay (Afyonkarahisar), Merzifon (Amasya), Kızılcahamam (Ankara), Korkuteli (Antalya), Arhavi (Artvin), Germencik (Aydın), Erdek (Balıkesir), Mengen (Bolu), Ilgaz (Çankırı), Aşkale (Erzurum), Tirebolu (Giresun). b) Orta Büyüklükteki Şehirler Nüfusu ile arasında olan şehirlerdir. Türkiye de 250 den fazla orta büyüklükte şehir vardır. Çoğu ilçe ve il merkezinden oluşan bu şehirlerin sayısı son yıllarda büyük bir artış göstermiştir. Türkiye de orta büyüklükteki şehirlerin bir kısmı gelişerek büyük şehir grubuna dahil olmuştur. Yüksekova (Hakkâri), Dörtyol (Hatay), Silifke (İçel), Balçova (İzmir), Kars, Develi (Kayseri) c) Büyük Şehirler Nüfusu ile arasında olan şehirlerdir. Türkiye de şehir nüfusunun hızla artması ve şehirlerin giderek çoğalmasına karşılık, büyük şehir sayısı oldukça azdır. Bununla birlikte şehirli nüfusumuzun önemli bir bölümü çok büyük şehirlerde yaşamaktadır. Özellikle sanayi ve ulaşıma elverişli olan bazı büyük şehirlerimiz kısa sürede hızlı bir gelişme göstermiştir. Trabzon, Elazığ, Adapazarı, İzmit, Zonguldak, Samsun, İskenderun. d) Metropol Şehirler Nüfusu den fazla olan şehirlerdir. İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, Gaziantep, Konya, Antalya, Diyarbakır ve Mersin örnek olarak verilebilir. Türkiye de Şehirsel Nüfusun Yerleşme Tiplerine Göre Dağılımı (TUİK ) Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Metropoller Büyük Şehirler Orta Büyüklükteki Şehirler Küçük Şehirler (Kasabalar) 355

14 B) Fonksiyonlarına Göre Şehirler Fonksiyon kriterine göre yapılan sınıflandırmada ise tarım, sanayi, kültür, idari yapı ve askeri özelilkler dikkate alınır ve bazen bu özelliklerden (fonksiyonlardan) biri ağır basarken, bazen birden fazla fonksiyon ön plana çıkabilir. Şehirlerin fonksiyonlarına göre sınıflandırılmasında, çeşitli özellikleri dikkate alınır. Bazı şehirlerde sanayi, ticaret, çeşitli hizmetler, turizm, eğitim, ulaşım vb. birçok sektör bir arada bulunur. Örneğin; İstanbul ve Ankara çok fonksiyonlu şehirlerimizdendir. Bir liman şehri olan İstanbul da sanayi, ticaret, turizm ve kültür faaliyetleri çok gelişmiştir. Ankara da ise başkent olmasının yanısıra, eğitim, ticaret faaliyetleri gelişme göstermiştir. Bilgi Köşesi a) Tarım Şehirleri Tarım kentleri tarımsal endüstri ürünlerinin yoğun olarak yetiştirildiği ve tüketildiği insanların temel geçim kaynaklarının tarım ürünlerinden sağlandığı kentler olarak adlandırılabilir. Konya şehri buğday üretimi ile tarım şehrine örnek olarak verilebilir. Ülkemizde küçük kent gruplarının hemen hemen tamamı tarım kenti olmakla birlikte göçün besleyicisi konumunda bulunmaktadırlar.tarım şehirlerinin büyüyüp gelişmesi; çevrelerindeki tarım alanlarının genişliğine, uygulanan tarım yöntemlerine, sulama, gübreleme ve makineleşme ile ulaşım olanaklarına bağlıdır. Başlıca tarım şehirlerimiz; Karadeniz de Giresun, Rize, Düzce, Bafra, Niksar, Erbaa, Marmara Bölgesi nde Kırklareli, İnegöl, Lüleburgaz, Ege de alüvyal ovalarda kurulmuş bulunan Akhisar, Bergama, Turgutlu, Salihli, Alaşehir, Ödemiş, Bayındır, Söke ve Tire, Akdeniz de Kadirli, Ceyhan, Burdur ve Mut, İç Anadolu da Karaman, Aksaray, Akşehir, Kırşehir, Nevşehir ve Niğde, Doğu Anadolu da Iğdır, Bayburt, Erzincan, Ağrı, Kars ve Muş, Güneydoğu Anadolu da ise hemen hemen tüm şehirlerden bahsedilebilir. Rize Gebze b) Sanayi Şehirleri Şehrin gelirinde sanayi ürünlerinin payının önemli olduğu yerleşmeler bu gruba girerler. Söz konusu yerleşmelerdeki sanayi tesisleri, şehire olduğu gibi, aynı zamanda ülke ekonomisine de ciddi katkı sağlarlar. Başlıca sanayi şehirlerimiz; İstanbul, İzmit, İzmir, Ankara, Adana, Gaziantep, Bursa, Gebze, Adapazarı, Kırıkkale, Kayseri, Batman, Eskişehir, İskenderun, Karabük. c) Ticaret Şehirleri Çeşitli malların perakende ya da toptan olarak alınıp satıldığı, ticari işletmelerin yoğun olarak görüldüğü kentlerdir. Türkiye nin kentlerinin tarihsel gelişim incelendiğinde önemli bir bölümünün eski kervan yolları ve kavşak noktalarında olduğu görülebilir. Günümüzde ticaret kentlerimiz genelde fay hatları, çöküntü alanları, büyük akarsu vadilerinin tabanları ile ovalarda kurulmuştur. Yer şekillerinin çok engebeli olduğu ülkemizde, karayolları ve demir yolları bu doğal olukları izlemektedir. Bu bakımdan ticaret kentlerimizin çoğu büyük nehirler yanında yada yakınında kurulmuştur. Ticaret kentlerimizin çok büyük bir kısmı liman kentleridir. Başlıca ticaret şehirlerimiz; İstanbul, İzmir, Ankara, Eskişehir, Kayseri, Malatya, Elazığ, Erzurum, Antalya, Isparta, Kahramanmaraş, Konya, Bursa, Gaziantep, Zonguldak, Samsun, Trabzon ve Diyarbakır dır. Kayseri Afyon d) Ulaşım Şehirleri Önemli ticaret yolları üzerinde bulunan ve gelişmişliğini bu işlek yolların avantajıyla sağlayan şehirlerdir. Başlıca ulaşım şehirlerimiz; Eskişehir, Konya, Afyon, İstanbul, Ankara, Kayseri. 356

15 e) Maden Şehirleri Çeşitli madenlerin çıkarıldığı veya işlendiği ve buna bağlı olarak nüfusun arttığı şehirlerdir. Başlıca maden şehirlerimiz; Zonguldak, Batman, Murgul, Yatağan, Ergani, Soma, Tavşanlı, Seydişehir, Divriği, Maden, Susurluk, Keçiborlu. Zonguldak f) Liman Şehirleri İthal ve ihraç ürünlerimizin deniz yoluyla geldiği limanlara sahip şehirlerdir. Bu limanlar şehirlerin gelişmesini sağlamıştır. Bir limanın ticari bakımdan gelişerek büyüyebilmesi, büyük ölçüde art bölgesine bağlıdır. Ekonomik etki alanı geniş ve ulaşım olanakları bakımından elverişli bir art bölgeye sahip olan liman şehirleri, hızla gelişir (örneğin, Samsun), buna karşılık, art bölgesi dar ve ulaşım şartları elverişsiz olan liman şehirleri gelişme olanağı bulamaz (örneğin, Sinop). Hinterland, bir limanı ekonomik olarak besleyen, limanla etkileşim içinde olan alandır. Ard bölge de denir. Bir limanın ard bölgesi, limanın ulaşım yolları üzerinde olup olmayışına, ulaşım sistemlerinin çeşitliliğine ve düzenliliğine, limanın ticari anlayışına göre geniş veya dar olur. Bir limanın ya da liman şehrinin ortaya çıkması ve gelişmesi genel de aşağıdaki şartlara bağlıdır: Art ülkesindeki yer şekillerine, Art ülkesinin (hinterland) genişliğine, Art ülkesinin iyi bir ulaşım ağına sahip olmasına, Art ülkesindeki tarım alanlarının genişliğine, ürün çeşidine ekonomik gelişmeyi sağlayacak kaynakların varlığına, Coğrafi konumuna yani uğrak yeri olup olmamasına, Limanın iş hacmine yani gemileri barındırma kapasitesine. Başlıca liman şehirlerimiz; İstanbul, İzmir, Mersin, İskenderun, Antalya, Samsun, Zonguldak ve Trabzon, İzmit, Bandırma, Karadeniz Ereğlisi ve Hopa dır. Bilgi Köşesi Mersin Bodrum g) Turizm Şehirleri Bazı şehirlerimiz gelirini önemli ölçüde turizmden sağlarlar. Turizm öyle bir sektördür ki, ulaşım, ticaret, inşaat gibi pekçok diğer sektörü de canlandırır. Turizm aynı zamanda şehrin yanısıra bölge ve ülke kalkınmasına da katkı yapar. Başlıca turizm şehirlerimiz; İstanbul, İzmir, Antalya, Alanya, Çeşme, Kuşadası, Marmaris, Bodrum, Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Fethiye, Kemer, Bursa gibi. h) Kültür Şehirleri Konya Üniversite ve yüksek okulların bulunduğu, sanat, bilim ve kongre etkinliklerinin düzenlendiği, tarihi zenginliklere sahip şehirlerdir. Başlıca kültür şehirlerimiz; İstanbul, Ankara, Antalya, Konya, Bursa, Eskişehir gibi. ı) İdari Şehirler Türkiye de Ankara dır. Ankara nın büyüyüp gelişmesinde başşehrimiz olması önemli rol oynamıştır. Şehirde pekçok resmi kuruluşun yanısıra yabancı ülkelerin elçilikleri, konsoloslukları bulunmaktadır. Ankara da yaşayan yüzbinlerce memur, şehre aynı zamanda kültür ve ticaret fonksiyonlarını da getirmiştir. Tarihte Anadolu da idari kent özelliği kazanmış kentlerimizde bulunmaktadır. Örneğin, İstanbul, Edirne, Bursa, Konya gibi. Ankara j) Askeri Şehirler Ülke savunması için hayati önem arz eden yerlerde kurulmuş olan kentlerdir. Bu kentlerde ordu yerleşimleri, askeri tesis, bina ekipman gibi birimlere sıklıkla rastlanılmaktadır. Daha çok tarihte bütünüyle bu şekilde kentlere rastlanılsa bile günümüzde kentlerin belli kısımları askeri alan ve tesislere ayrılmıştır. Başlıca askeri şehirlerimiz; Gölcük, Sarıkamış, Polatlı, Malatya, Burdur, Çorlu, Erzincan, Erzurum gibi

16 BÖLÜM 8 COĞRAFYA ETKiNLiK 1 Nerede ve Nasıl Yaşıyoruz? ETKİNLİKLER Aşağıdaki kavram haritasında boş bırakılan yerlere gerekli olan ifadeleri yazınız. (Anahtar kelimeler: Askeri - Büyüklüklerine - Başkent - Dağınık - Kültürel - Devamlı - Turizm - Çiftlik - Tarım - Divan - Metropol - Yayla - Küçük - Oba - Dam) KIR YERLEŞMELERİ GÖRE KÖYLER YERLEŞMELER KÖY İDARİ ALANINDAKİ KIR YERLEŞMELERİ GEÇİCİ YERLEŞMELER DOKULARINA GÖRE TOPLU YERLEŞMELER YERLEŞMELER TÜRKİYE DE YERLEŞMELER Mezra Ağıl Mahalle Kom KENT YERLEŞMELERİ BÜYÜKLÜKLERİNE GÖRE EKONOMİK FOKSİYONLARINA GÖRE Palme Yayıncılık FONKSİYONLARINA GÖRE Kent Orta Büyüklükteki Kent Üniversite Kentleri Büyük Kent Ulaşım Kent Sanayi ve Madencilik Ticaret ve Liman İDARİ FONKSİYONLARINA GÖRE ŞEHİRLER Askeri Birlikler ETKiNLiK 2 Aşağıda Türkiye de nüfusun ve yerleşmenin dağılışını etkileyen faktörler karışık olarak verilmiştir. Söz konusu faktörlerin doğal faktör mü ya da beşeri faktör mü olduğunu belirtiniz. Ulaşım Balıkçılık Yer Şekilleri K L A B Tarım C Madencilik Sıcaklık J DOĞAL FAKTÖRLER BEŞERİ FAKTÖRLER D Sanayi Ticaret I Su Kaynakları H G Turizm F E Bitki Örtüsü Yağış 358

17 ETKiNLiK 3 Aşağıdaki kavram haritasında boş bırakılan yerlere gerekli olan ifadeleri yazınız. (Anahtar Kelimeler: Oba - Mezra - Köy - Mahalle - Kom - Yayla - Dam - Ağıl - Çiftlik - Divan) Ekonomisi tarıma dayalı olup yer yer hayvancılık faaliyetlerininde yapıldığı, daha çok Doğu Anadolu da görülen devamlı köy altı yerleşmeleridir. Köy olmaya en yakın yerleşme birimidir. Bir köyden ayrılmış ancak idari fonksiyonu olmadığı için köy sayılmayan devamlı köy altı yerleşmeleridir. En yaygın kır yerleşmesi olup genellikle hayvancılık faaliyetleri için yaz mevsiminde çıkılan geçici köy altı yerleşmeleridir. Küçükbaş hayvanların gecelemeleri için köye yakın bir yerde taş ya da çitlerle etrafını çevreledikleri geçici köy altı yerleşmeleridir. Genelde Batı Karadeniz de (Bolu-Kastamonu) görülen birkaç tanesinin köy oluşturduğu ve ekonomisinin tarıma dayalı olduğu devamlı köy altı yerleşmeleridir. BÖLÜM 8 COĞRAFYA Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin birlikte yürütüldüğü, büyük araziler üzerine kurulan köy altı yerleşmeleridir. Bozcaada ve Gökçeada da tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yürütüldüğü geçici köy altı yerleşmeleridir. Hayvancılık faaliyetleri için özellikle Doğu Anadolu da (Bingöl, Tunceli, Muş) yaz mevsimi boyunca kullanılan geçici köy altı yerleşmeleridir. Nüfusu 2000 kişiyi geçmeyen, kır yerleşmelerinin en büyüğüdür. Ülkemizin en küçük yönetim birimi olan muhtarlık tarafından yönetilen devamlı kır yerleşmesidir. Hayvancılıkla uğraşan aile ya da aşiretlerin kurdukları ve yazın çoğunlukla kurdukları çadırlardan oluşan geçici köy altı yerleşmeleridir. ETKiNLiK 4 Aşağıdaki şekilde şehirlerin fonksiyonları ve bazı şehirler verilmiştir. Şehirlerin hangi fonksiyona sahip olduklarını eşleştiriniz. (Not: Her şehir bir kere kullanılacaktır) Palme Yayıncılık Nazilli Kırıkkale Yatağan Polatlı Mersin Gaziantep Bodrum Eskişehir Afyon Ankara Rize Bandırma İzmir Gölcük Murgul Bolu Kocaeli Marmaris Bursa Şehrin gelişmesinde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin ön planda olduğu şehirlere tarım şehri denir. Çeşitli sanayi kollarına bağlı fabrikaların bulunduğu yoğun nüfuslu şehirlere sanayi şehri denir. Ticari malların alınıp satıldığı, üretildiği ve depolandığı çok sayıda iş yerine sahip şehirlere ticaret şehri denir. Ekonomik etki alanı (hinterland) ve ulaşım olanakları gelişmiş olan limanların bulunduğu şehirlere liman şehri denir. Belli bir yer altı kaynağının çıkarıldığı ve buna bağlı madenciliğin geliştiği şehirlere maden şehri denir. Yerli ve yabancı bir çok turistin ziyaret ettiği ve konaklayıp dinlendiği, çok sayıda turistik tesisin bulunduğu şehirlere turizm şehri denir. Ü n i v e r s i t e l e r i n bulunduğu, çeşitli kongre ve sanat etkinliklerin düzenlendiği, festivallerin yapıldığı şehirlere kültür şehri denir. Gelişimde yönetim merkezi olması ön planda olan şehirlere İdari şehir denir. Gelişmesinde askeri birliklerin varlığının etkili olduğu şehirlere askeri şehir denir. İşlek yolların üzerinde veya kavşak noktasında bulunmasının etkisiyle gelişen şehirlere ulaşım şehir denir. 359

18 BÖLÜM 8 COĞRAFYA Nerede ve Nasıl Yaşıyoruz? 1. Aşağıdakilerden hangisinin Türkiye de nüfusun dağılışını etkileyen doğal faktörlerden biri olduğu söylenemez? A) Ulaşım olanakları B) Yer şekilleri C) Toprak özellikleri D) Doğal bitki örtüsü E) İklim koşulları 2. Türkiye de yükseltinin fazla olduğu sahalarda iklim koşullarının zorlaşması, don olaylarının artması ve karın yerde kalma süresinin uzaması ve bu nedenlere bağlı olarak ulaşımın zorlaşmasından dolayı yerleşmeler oldukça azdır. Paragrafta anlatılan duruma örnek olarak aşağıdaki yörelerden hangisi gösterilebilir? A) Kırklareli yöresi B) Rize yöresi C) Muğla yöresi D) Hakkâri yöresi Test 1 5. Arazi eğiminin fazla olması yerleşmeleri sınırlandıran bir faktördür. Çünkü bu tür alanlarda tarımsal faaliyetler ve ulaşım zorlaşır. Bundan dolayı eğimli ve engebeli arazilerde yerleşmeler ve buna bağlı olarak nüfus azalır. Fakat, bu durum İç Anadolu da yer yer çiğnenmiştir. İnsanlar İç Anadolu Bölgesi nde, Tuz Gölü nün kuzeyinde ve güneyinde bulunan yüksek dağ sıralarının eteklerine, nispeten eğimli ve engebeli arazilere yerleşmişlerdir. Bu durumun temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Önemli ticaret yollarına yakın yerler olması B) Doğal bitki örtüsünün daha gür olması C) Toprakların daha verimli olması D) Tehditlere karşı savunulmalarının kolay olması E) Su kaynaklarının daha fazla olması E) Konya yöresi 3. Türkiye de yağışın dağılışı ile nüfusun dağılışı arasında paralellik söz konusudur. Yağış miktarının yeterli olduğu alanlar yoğun nüfusluyken yağışın azaldığı yerlerde nüfus daha seyrek olmaktadır. Palme Yayıncılık 6. Dünya da olduğu gibi Türkiye de de kış sıcaklık değerlerinin düşük ve kış mevsiminin süresinin uzun olduğu yerlerde nüfuslanma ve yerleşmeler bu durumdan olumsuz yönde etkilenmektedir. Buna göre, aşağıda verilen yerlerden hangisinde nüfusun seyrek olması sadece yağışın azlığı ile açıklanabilir? A) Yıldız Dağları B) Tuz Gölü ve çevresi C) Menteşe yöresi D) Biga yarımadası I II V IV III E) Hakkâri ve çevresi 4. Türkiye de dağlar genel hatlarıyla doğu-batı doğrultusunda uzandıkları için yerleşmeler de bu uzanışa paralellik göstererek, dağların arasındaki oluklara ya da çöküntü alanlarına kurulmuşlardır. Aşağıda verilen dağ sıralarından hangisinde yukarıda anlatılan uzanışa uymayan bir yerleşme dağılışı söz konusudur? A) Amanos Dağları B) Aydın Dağları C) Doğu Karadeniz Dağları D) Canik Dağları E) Sündiken Dağları Buna göre, haritada numaralandırılarak verilen alanlardan hangisi paragrafta anlatılan nedenden dolayı nüfuslanmanın olumsuz yönde etkilendiği bir alan özelliği gösterir? A) I B) II C) III D) IV E) V 7. İç Anadolu da yapı malzemelerinin kerpiç, Karadeniz de ahşap olmasında en etkili sebep nedir? A) Nüfus yoğunluğu B) Yer şekilleri C) İdari yapısı D) Doğal çevre E) Ekonomik etkinliği A 2. D 3. B 4. A 5. E 6. C 7. D

19 8. Türkiye de iklim koşullarının uygun olduğu alanlarda yerleşmenin daha yoğun olduğu görülür. Buna göre, aşağıda verilen yörelerden hangisinde iklim koşulları uygun olduğu halde yerleşme yoğun değildir? A) Bursa ve çevresi B) Mersin ve çevresi C) Antalya ve çevresi D) Ordu ve çevresi E) Muğla ve çevresi 12. Aşağıdakilerden hangisi daha fazla nüfuslanmıştır? A) Çatalca yarımadası B) Karapınar yöresi C) Menteşe yöresi D) Güney Marmara E) Orta Karadeniz Bölümü 13. Bir yerleşim alanının nüfuslanmasında ya da nüfusunun azalmasında göçlerin büyük etkisi vardır. Sürekli göç alan yerlerde nüfus artarken göç veren yerlerde nüfus azalır. BÖLÜM 8 COĞRAFYA 9. Toprakların verimli olduğu yerler yoğun nüfuslanmışken, toprakların tuzlu ve çorak toprakların olduğu yerlerde nüfuslanma oldukça az olur. II IV V I II III V III I IV Haritada numaralandırılarak verilen alanların hangisinin nüfuslanmış olmasında aldığı göçlerin etkisi daha fazladır? Haritada numaralandırılarak verilen yerlerden hangisinde nüfuslanmanın fazla olmasının nedenleri arasında toprakların verimli olması da gösterilebilir? A) I B) II C) III D) IV E) V 10. Karstik araziler hem yer üstü suları bakımından fakir hem de tarım alanları sınırlı olan yerlerdir. Bunun yanısıra, karstik alanlar oldukça engebeli arazi yapısına da sahip yerlerdir. Buna göre, aşağıda verilen yerlerden hangisinde nüfusun ve yerleşmelerin az olmasının nedeni olarak karstik arazilerin varlığı gösterilebilir? A) Biga yarımadası B) Taşeli platosu C) Haymana platosu D) Karapınar yöresi E) Kırklareli ve çevresi 11. Türkiye de genel hatlarıyla dağların güney yamaçlarında kuzey yamaçlarına oranla yerleşmelerin daha fazla olduğu görülür. Bu duruma neden olarak aşağıda verilenlerden hangisi gösterilebilir? Palme Yayıncılık A) I B) II C) III D) IV E) V 14. Bazı merkezlerin nüfuslanmasında ve gelişmesinde önemli ticaret yolları üzerinde bulunması ve bu tür yolların kesişim noktası üzerinde yer alması etkili olmuştur. Aşağıdaki merkezlerden hangisinin nüfuslanmasında ve gelişmesinde paragrafta anlatılan durum etkili olmuştur? A) Aydın B) Çanakkale C) Sinop D) Artvin E) Afyon 15. Aşağıda verilen yerlerden hangisinin gelişmesinde ve yoğun nüfuslanmasında çıkarımı yapılmakta olan bir yer altı zenginliğinin etkisi olmuştur? A) Aliağa B) Kuşadası C) Zonguldak D) İstanbul E) Ankara 16. Türkiye nin tarihi, kültürel ve doğal güzelliklerinin bulunduğu yerler zaman içinde göç alarak büyümüştür. Aşağıda verilen yerlerden hangisinin nüfuslanmasında böyle bir süreçten geçildiği söylenebilir? A) Doğal bitki örtüsü B) Yağış miktarı C) Bakı durumu D) Eğim derecesi E) Toprak özellikleri A) Gebze B) Bodrum C) Mersin D) İzmit E) Kırıkkale 8. E 9. A 10. B 11. C 12. A 13. D 14. E 15. C 16. B 361

20 BÖLÜM 8 COĞRAFYA Nerede ve Nasıl Yaşıyoruz? 1. Aşağıdaki Türkiye haritasında üç farklı yer gösterilmiştir. I III II Test 2 4. Kurak ve yarı kurak alanlarda su kaynakları az olduğu için yerleşmeler daha çok ırmak kenarları veya göller gibi su birikintilerinin etrafında yoğunlaşmıştır. Buna göre, aşağıdaki bölümlerden hangisinde toplu yerleşmelerin daha yaygın olduğu söylenebilir? A) Konya B) Hakkâri C) Antalya D) Menteşe Haritada numaralandırılarak verilen alanların kırsal kesimlerinde mesken yapımında kullanılan yapı malzemesi hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir? I II III A) Taş Toprak Ahşap B) Toprak Ahşap Taş C) Ahşap Taş Toprak D) Hımış Betonarme Ahşap E) Betonarme Toprak Ahşap E) Doğu Karadeniz 5. Aşağıdaki iklim özelliklerinden hangisinin görüldüğü bölgelerde, konutlarda yapı malzemesi olarak daha çok kerpiç kullanılır? A) Yazları serin, kışları ılıman ve her mevsim yağışlı B) Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı C) Yazları serin ve yağışlı, kışları ılıman ve yağışlı D) Her mevsimi yağışlı ve yıllık sıcaklık farkı çok az E) Yıl boyunca sıcaklık 0 C nin altında ve az yağışlı 2. Genellikle bitki örtüsünün cılız olduğu kurak ve yarı kurak alanlar ile bitki örtüsünün gür olduğu nemli ve yağışlı bölgelere geçiş sahalarında görülen bir konut tipitir. Bu tür meskenlerde iki farklı yapı malzemesi bir arada kullanılmaktadır. Özellikle İç Anadolu dan Karadeniz e geçiş sahasında görülen bir mesken türürdür. Paragrafta bazı özellikleri anlatılan mesken türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Betonarme B) Taş C) Kerpiç D) Hımış Palme Yayıncılık 6. Yerleşme alanlarında evlerin yapı malzemelerini genellikle doğal koşullara bağlı olarak çevredeki yapı malzemeleri belirler. Bazı yerlerde yağışın fazlalığına bağlı olarak ahşap, bazı yerlerde de yağışın azlığına bağlı olarak kerpiç evlere rastlanır. Yukarıdaki Türkiye haritası üzerinde işaretli olan yerlerden hangisinde evlerin yapımında çoğunlukla ahşap malzeme kullanılmıştır? A) Iğdır B) Afyon C) Ordu D) Gaziantep E) Karaman E) Ahşap 3. Taş meskenler, yakın çevrede bulunan taşların cinsine ve bölgenin sosyo-ekonomik özelliklerine bağlı olarak çeşitlenirler. Türkiye de taş meskenlerin yapımında daha çok aşağıdaki kayaçlardan hangisinin kullanıldığı söylenebilir? 7. Adapazarı, Kocaeli, Bolu ve Kastamonu çevresinde birlikte bir köy oluşturan ve birbirinden uzakta kurulmuş birkaç evden oluşan yerleşmeler görülür. Ayrıca çoğu toplu yerleşme dokusuna sahiptir. Orman açmaları ile elde edilen topraklarda gelişen basit yerleşme şeklidir. Çoğunda akrabalık bağı hâkimdir. Tarım, hayvancılık ve ormancılık başlıca geçim kaynaklarıdır. Paragrafta bazı özellikleri anlatılan köy altı altı yerleşme birimi aşağıdakilerden hangisidir? 362 A) Kum taşı B) Mermer A) Mahalle B) Kom C) Andezit D) Granit C) Dam D) Divan E) Kireç taşı E) Oba 1. C 2. D 3. E 4. A 5. B 6. C 7. D