V TAM NLER. Prof. Dr. A. Gökhan Akkan

Transkript

1 Eğitimi Etkinlikleri.Ü. Cerrahpafla T p Fakültesi Sürekli T p E itimi Etkinlikleri Ak lc laç Kullan m Sempozyumu 14 Ocak 1999, stanbul, s. -7 Sürekli Tıp İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Komisyonu V TAM NLER Prof. Dr. A. Gökhan Akkan 190 y l nda Corneius Adrianus Pekelharing, hayvanlar n saf protein, karbonhidrat, ya lar, inorganik tuzlar, su ve az bir miktar süt ile besledi ve bunlar n yaflamlar n devam ettirip, büyüdüklerini görünce; süte normal yaflam n sürmesi ve geliflmesi için gerekli olan küçük miktarlarda baz maddelerin bulundu unu bildirdi. 1911'de, Casimir Funk pirinç parlatmas ndan (pirincin kabu undan ay klanmas ifllemi) bir konsantre izole etti ve bunun güvercinlerde polinörit'i iyilefltirdi ini buldu. C. Funk bu konsantreye yaflam için vital ve yap s n n da (amine) olabilece inden dolay "vitamine" ad n verdi. Ancak di er yard mc besin maddeleri aminler olmad klar ndan isim ayn kald, fakat (e) kald r ld. 1913'de iki grup "ya da çözünen besin maddesini" keflfettiler. Bafllang çta bunun tek bir vitamin oldu una ve iki ayr faktörü içerdi ine inan ld. Bunlardan biri kseroftalmiye karfl etkiliydi ve vitamin A olarak adland r ld. 1928'de "suda çözünen C" olarak bilinen ve skorbüt'ü önleyen bir faktör izole edildi ve bu daha sonra askorbik asid olarak isimlendirildi. Bugün ABD'de yaklafl k 3400 farkl vitamin ve mineral içeren ürünler piyasalanm fl ve her Amerikal dan 7'si, y lda 4 milyar dolar harcayarak bu ürünleri kullanmaktad r. Vitaminler vücutta metabolik olaylar n normal bir flekilde meydana gelmesi ve sa l kl durumun sürdürülmesi için gerekli olan, vücutta sentez edilemeyen veya yetersiz derecede sentez edilen ve besinler içinde çevreden ufak miktarda al nmas zorunlu maddelerdir. Sa l kl yaflam n sürdürülmesi için proteinler, ya lar, karbonhidratlar ve inorganik tuzlar (NaCl...vs.) gibi makrobesleyiciler'in yan s ra vitaminler ve esansiyel mineraller (Fe, Zn, Ca,...vs.) gibi mikrobesleyiciler'e ve doymam fl ya lar ile, aminoasidlere gereksinim vard r.

2 AKKAN, AG Vitaminler çözündükleri ortama göre s n fland r l rlar: 1) Ya da çözünenler: A, D, E, K 2) Suda çözünenler: C, B1, B2, B6, B7, B, biotin, folik asid, pantotenik asid. Vitaminlerin ço u bitkisel ve hayvansal besinler içinde bulunur: B hariç suda çözülen vitaminler ile E ve K vitaminleri bitkisel besinler, sebze, meyve, hububatta bulunurlar. A ve D vitaminleri hayvansal besinlerde (et, karaci er, et ya, yumurta, süt) bulunurlar. Karbonhidrat, ya, protein gibi ana besin ö elerini yeterli miktarda ve özellikle çeflitli kaynaklardan sa lanm fl bir besin diyetiyle yap lan dengeli beslenme (özel durumlar hariç) vücudun günlük gereksinimine yetecek kadar vitamin sa lar. Çeflitli fizyolojik (gebelik, spor, geliflme ça vs) ve patolojik (atefl, diyare, travma vs.) durumlar ile çevresel faktörler (iklim, co rafi bölge) ve ilaç tedavileri (fenitoin, izoniasid, metotreksat vs.) vitamin gereksinimini artt r r. Vitaminler için günlük minimal gereksinim de erleri kesin olarak saptanamam flt r. Ayr ca kiflilerin vitamin eksikli ine dayan kl l bireysel çok büyük farkl l klar göstermektedir (Örne in A vitamini eksik diyetle beslenen 23 gönüllüden sadece 3'ünde 14 ay sonra gece körlü ü görülmüfl ve bunlar da 1300 Ü gibi düflük doz A vitamini ile tedavi edilmifllerdir). ABD ve ingiltere gibi baz bat ülkelerinde günlük 00 Kcal'lik besin al n m na göre yap lm fl, her vitamin için tavsiye edilen günlük rasyon (=RDA= Recommended daily allowance) de erleri saptanm flt r. Minimal günlük gereksinim de erleri kesin olarak saptanmas na karfl n ortalama vitamin gereksinim de erleri denilen baz ampirik de erler kullan lmaktad r. Bu de erler genelde RDA de erlerinin 1/' i kadard r. ABD'de FDA (Food and Drug Administration) dairesi: Bir farmasötik flekil içinde günlük rasyonun en fazla yar s na eflit miktarda vitamin içeren müstahzarlar besin maddeleri, Günlük rasyonun 2. kat ndan fazla vitamin içeren (A ve D vitaminleri için 2 kat ) müstahzarlar ilaç, ve Aradaki de erleri ise besin katk s olarak kabul etmifltir. Ülkemizde günlük vitamin rasyonlar henüz saptanmam flt r. Sa l kl kiflilerin günlük vitamin al m nda RDA'n n %0'sini geçmemeleri tavsiye edilmektedir. 46

3 V TAM NLER 47 Yafl (Y l) Kilo (kg) Boy (cm) Yenido an Çocuklar Erkekler Kad nlar lk 6 ay kinci 6 ay Emziren (kcal) Enerji (g) Protein (µg RE) V tamin A (µg) Vitamin D 7. (mg α-te) Vitamin E (µg) Vitamin K (mg) Vitamin C (mg) Triamin (mg) Riboflavin (mg NE) Nlasin (mg) Vitamin B (µg) Folat (µg) Vitamin B (mg) Kalsiyum (mg) Fosfor (mg) Magnezyum (mg) Demir 6 30 (mg) Çinko (µg) yod (µg) Selenyum Hamile Tavsiye edilen günlük rasyon

4 AKKAN, AG Referans Günlük Al m (RDI =Reference Daily Intake ) Miktarlar RDI de erleri, proteinler, vitaminler ve mineraller RDA de erlerine dayanan günlük ortalama rasyonlard r. Protein A vitamini Tiamin Riboflavin Niasin B6 vitamini B vitamini C vitamini D vitamini E vitamini Biotin Bak r Folat Kalsiyum yod Demir Magnezyum Pantotenik Asit Fosfor Çinko g 00 I.Ü. = 87 µg RE 1. mg 1.6 mg mg 2 mg 6 mcg mcg 400.Ü. = 6. µg 30.Ü. = 9 mg alfa-te 0.3 mg 2 mg 0.4 mg mg 0 mcg 18 mg 400 mg mg 00 mg mg Vitamin (ve mineral, amino asid) kullan m n n kad nlar, yafll lar, gelir düzeyi yüksek olanlar, iyi e itimliler, sigara içmeyenler (özellikle eski içiciler), çok fazla içki içmeyenler ve iyi beslenmenin hastal klara iyi gelece ine inananlarda daha yayg n oldu u bildirilmifltir.. TOKS S TE, BES NLERLE ETK LEfi M VE GÜVEN L RL K Beslenme dengesizli i ve toksisiteler, besinler g dalardan al nd nda daha az oluflur. A vitamini toksisitesi et obur hayvanlar n veya büyük bal klar n karaci erlerinin yenmesinden sonra oluflmas na ra men, besin toksisiteleri ço unlukla destekleyici katk maddeleriyle oluflmaktad r. Vitamin ve minerallerin eriflkinler taraf ndan günlük oral tüketimleri için tahmin edilen toksik dozlar selenyum için tavsiye edilenden kat daha az, ancak folik asid, vitamin C ve E için ise 2- kat daha fazlad r. Genifl kat l ml bir çal flma, destekleyici (vitamin /mineral) kullananlar taraf ndan al nan maddelerin ortalama miktarlar n n tavsiye edilen miktarlar ndan 3- kat daha az olmas na ra men, 48

5 V TAM NLER sadece % 'i tiamin, riboflamin, B6, B, C ve E vitaminleri için tavsiye edilenden 2- kat daha fazla al nd n ortaya koymufltur A, B6, D vitaminleri ve niasin, demir ve selenyum gibi besinlerin yüksek dozlar n n toksisiteleri iyi tan mlanm flt r. Demir preparatlar ABD'de pediatrik zehirlenme ölümlerinin en yayg n nedenidir. Çok yüksek doz A vitamini teratojenik olabilir. Bu riskinden dolay A vitamini spesifik bir A vitamini yetersizli i olmad kça hamileli in birinci trimestrinde kullan lmaktan kaç n lmal d r..000.ü. den daha fazla vitamin A alan yaklafl k hamile kad nda yap lan bir çal flmada bu hamilelerin, kraniyal nöral tüp defektli bebek do urma risklerinin daha fazla oldu u bildirilmifltir. Bu riskden dolay çocuk do urma yafl ndaki kad nlar n vitamin ve mineral deste i için çok dikkatli olmalar gerekmektedir. Tek bir besinin yüksek dozu ile iliflkili problemlerin, ço u di er bir besinin yetersizli i ile sonuçlanan etkileflimi (interaction) yans t r. Yüksek doz E vitamini K vitaminin etkisini etkiler ve kumarin grubu antikoagülan ilaçlar n etkisini artt r r. Kalsiyumun yüksek miktarlar demir ve muhtelemen di er eser elementlerin emilimini inhibe eder. Folik asid eksikli i, tedavi edilmez ise maskeleyebilir. Çinko deste i, bak r indirgeyebilir ve immun cevaplar bozabilir, ayr ca HDL düzeyini azaltabilir. Vitaminlerin do al besinlerden mi, yoksa destekleyici preparatlardan m (hap) al nmas daha iyidir? Vitamin do al kaynakl da olsa organik de olsa vitamindir ve vücut ihtiyac olan vitaminin kayna n ay rt edemez. Niçin multivitamin / mineral al n r? Cevap sizin kim oldu unuza ve yedi inize ba l d r. En güvenilir,en dengeli ve en sa l kl yol, vitamin ve minerallerin do al besinlerden al nmas d r. Do al besinleri yaln zca tad vererek de il, ayn zamanda antioksidan olarak görev yapan do al fitokimyasallar ve lifleri de paketleyip bizlere sunmaktad r. Ancak kilo almadan yeterli miktarda vitamin ve minerallerin do adan sa lanmas genellikle çok güçtür. Vitamin /mineral deste i vücutta ne yapabilir? - Vücudun gereksinimi olan ve besinlerden tam olarak sa lanmayan vitamin ve mineralleri yerine koyabilir. - Yaralanma, ameliyat gibi fiziksel stres s ras nda vücudun daha miktarda ihtiyac olan vitamin ve mineralleri sa lar. 49

6 AKKAN, AG Vitamin ve mineral deste i ne yapamaz? - Fazla ya l, yüksek sodyumlu (tuzlu) beslenmenin sigara içmenin ve di- er sa l ks z yaflam tarz n n neden oldu u hasarlar önleyemez. - Vücuda lif ve fitokimyasallar sa layamaz. - Psikolojik stresi azaltamaz. - Enerji sa layamaz. Vitamin ve mineral deste i ile ilgili problemler nelerdir? Baz vitaminler "mega" dozlar nda toksik olabilir. Afl r doz etkileri bafla r s, bulant ve kusmadan; idrar yollar problemleri ve hatta ölüme kadar gidebilir. Tek bir besinin al nmas iyi dengelenmez ise di erinin yetersizli ine neden olabilir. Örne in demir çinko emilimini etkileyebilir. Bu problemlerden dolay doktorlar n genellikle yüksek doz multivitamin / mineral deste i yerine düflük dozlar içeren multivitamin / mineral deste i yapmalar tavsiye edilir. Hangi durumlara vitamin / mineral almadan önce MUTLAKA doktora dan fl lmal d r? Asl nda her durumda doktora dan fl lmas gerekli ise de en az ndan flu durumlarda mutlaka bir doktora baflvurulmal d r. - Çocuk do urma yafl ndaki kad nlar: Kad nlar n yapt klar diyet, onlar için en gerekli besin olan folik asit (folat), demir ve kalsiyum düzeylerinin azalmas na yol açabilir (folat, nöral tüp do um defektini önleyebilir, demir menstrüsyonda kaybedilen kan n yerine konulmas için gerekli iken, kalsiyum ise osteoporozu önlemek ve güçlü kemikler için gereklidir). Not: Multivitamin / mineral preparatlar n n içerdi inden daha fazla kalsiyuma ihtiyaç var ise, ayr olarak al nabilir. - Günlük 00 kaloriden daha az yiyen sporcular: Sporcular genellikle ihtiyaçlar olan vitamin ve mineralleri sa layacak miktarda yemek yerler. Ancak kilo kaybetmek ve bu kilolar n sürdürmek için diyet yap yorlarsa kolayl kla B6, B, E vitamini, folat, tiamin ve riboflavin eksikli i geliflebilir. Özellikle kad n sporcular kalsiyum, demir ve çinko yetmezli ine e ilimlidirler. - Kilo vermek için diyet yapan herkes: Diyet yapan herkes genellikle bir çok besini (vitamin / mineral) yeterli miktarda alamaz.

7 V TAM NLER - Yafll lar: Baz yafll lar al flverifl veya piflirme, baz lar nda difllerinin olmay fl ve çi neme güçlü ünden dolay ihtiyaçlar olandan daha az yemek yerler. Böyle kiflilere vitamin / mineral deste i (mevcut kronik hastal klar var ise, bu da göz önüne al narak) yap lmal d r. - Hamile ve süt veren kad nlar: Hamilelik ve laktasyon süresince birçok vitamin ve minerale gereksinim artar. Bu durumda özellikle "gebelik vitamin ve mineral deste i" yap lmal d r. - Vejeteryanlar: Vejeteryanlarda en yayg n, daha çok et ve süt ürünlerinde bulunan B ve D vitamini ile demir ve çinko yetmezli i görülür. S kl kla vitamin / mineral deste ine ihtiyaç duyulur. Multivitamin / mineral al n rken dikkat edilecek hususlar Günlük miktar: Preparat tavsiye edilen günlük de erden daha fazla vitamin / mineral içermemelidir. Günde sadece tek doz al nmal d r. lave destekleyici (supplement) maddeler: Doktora dan fl lmadan multivitamin / mineralin yan nda baflka suplement al nmamal d r (kad nlar için kalsiyum hariç). Çi nemek veya çi nememek: Vitamin / mineral preparatlar çeflitli farmasötik formlarda piyasalanm flt r (Likid, çi neme tableti, hap). En kolay hangisi kullan labiliyorsa o form seçilmelidir. Bireysel multivitamin / mineral: Tüm aile için tek bir multivitamin / mineral sat n al nmamal d r. Kad nlar n demire ihtiyac vard r, erkekler ise demirden sak nmal d r (çünkü erkekler her ay demir kaybetmezler ve bazen demir erkekler için sa l k sorununa neden olabilir). Baz preparatlar özellikle "Kad nlar için" ve "Erkekler için" haz rlanm flt r. Çocuklar için pediyatristlerin tavsiye edece i preparatlar kullan lmal d r. Emilim testi: E er bir vitamin / mineral preparat midede çözünmemifl ise, besinler emilemez. Baz müstahzarlarda disintegrasyon ve dissolüsyon problemi olabilir. Böyle bir fleyden flüpheleniyorsan z evde disintegrasyon testi yapabilirsiniz: Preparat (hap ) bir bardak beyaz sirke içine koyunuz, bir saatte çözünmelidir. Ne zaman al nmal?: Vitaminler günün herhangi bir saatinde al nabilir. Besinlerle birlikte al nmalar emilimlerini artt rabilir, bu yüzden yemekle birlikte al nmal d r. Baz kifliler sabah ald nda bulant dan flikayet ettiklerinden, böyle kifliler ö le yemeklerinde alabilirler. 1

8 AKKAN, AG Kalsiyum al n m : Kalsiyum tabletleri multi preparatlarla birlikte al nmamal d r. Demirin emilimini etkileyebilir. E er multivitamin sabah al nacaksa, kalsiyum akflam al nmal d r. Raf ömrü: Raf ömrü geçmifl preparatlar almay n z ve kullanmay n z. Etkileri azalm fl veya kaybolmufltur. Saklama: Multivitaminleri buzdolab gibi serin ve kuru bir yerde saklay n z. Vitamin Kaynaklar ve Fonksiyonlar V TAM N VÜCUTTAK FONKS YONU DO AL KAYNAK A vitamini (Retinol) Beta Karoten E vitamini (Tokoferol) B1 vitamini (Tiamin) B2 vitamini (Riboflavin) B vitamini (Pantotenik asit) B6 vitamini (Piridoksin) B8 vitamini (Biotin) B9 vitamini (Folik asit) Difl ve kemiklerin büyümesi, cilt güzelli i ve müköz membranlar için. A vitamini prekürsörüdür. Oksijen radikallerini inhibe eder, yafllanmay yavafllat r. Antioksidand r, kas ve sinir dokular n n sa l kl kalmas na yard mc olur. Sinir sisteminin vitaminidir. Vücut dokular n n sa l kl olmas n ve büyümesini sa lar. B vitaminlerinin ana üyesidir. A vitamini ile birlikte etki yapar. Organlar n sa l için önemi gittikçe artmaktad r. Sa l kl cilt, saç ve müköz membranlar için gereklidir. Doku inflas ve aminoasitlerin utilizasyonu (kullan m ) için gereklidir. Hücre ihtiyaçlar na cevap verir. Sa l kl cilt ve saç için gereklidir. Anti-anemiktir ve özellikle yenido anlar ve hamileler için önemli olan k rm z hücrelerin yap m na yard mc olur. Anti-anemiktir ve özellikle yenido anlar ve hamileler için önemli olan k rm z hücrelerin yap m na yard mc olur. Tereya, yumurta sar s. Çi havuç ve havuç rengi meyveler. Ya, margarin, karaci er Domuz eti, sebzeler ve kurutulmufl meyve. Hububat, bal k, meyve. Sakatat (karaci er, beyin), yumurta. Sakatat (karaci er, beyin). Sebzeler, çikolata, ceviz, f st k. Kuflkonmaz, havuç rengi sebze ve meyveler, yaprakl sebzeler. B1 vitamini (Siyanokobalamin) Anti-anemiktir, folik asidle birlikte etki yapar. S r eti, süt, karaci- er. PP vitamini (Nikotinik asid) C vitimani (Askorbik asid) Uygun büyüme, enerji solunum ve hücre fonksiyonuna yard mc olur. nsan organizmas n n do al direncini stimule eder. Karaci er, kümes hayvanlar, bal k. Turunçgiller (portakal, limon) sebzeler, sakatat. 2

9 V TAM NLER S k Rastlan lan Vitamin Gereksiniminin Artt Durumlar Bu bölümde çok kullan lan üç vitaminden özetle bahsedilecektir. C V TAM N = ASKORB K AS T Antioksidand r, oksijen radikallerinin hücre hasar n önlemeye çal fl r. Demir emilimini artt r r, kalp krizi ve felç riskini azaltt na inan l r. mmun sistemin kuvvetlenmesine yard mc olur, so uk alg nl n n semptomlar n hafifletebilir. Kemik, kan damarlar ve yara iyileflmesinde oldu u gibi koruyucu, ba lay c ve yap sal dokular n (cilt, ligamentler, kapiller duvarlar gibi) kuvvetlendirilmesinde lüzumlu bir protein zinciri olan kollejenin geliflmesi için gereklidir. Antioksidan etkisi ile midede karsinojenik (kanser nedeni) nitrozaminlerin oluflumunu ve A vitamini ile folik asidin parçalanmas n azalt r. 1/2 (yar m) taze s k lm fl portakal suyu yaklafl k mg C vitamini ( erkekler için RDA miktar ) içerir. Do ada ayr ca k rm z ve yeflil biber, üzüm suyu, brüksel lahanas, lahana, brokoli, domateste bol miktarda askorbik asit bulunur. C vitamini yetmezli inin belirtileri flunlard r: Skorbüt (-40 gün al nmazsa görülen durumdur: halsizlik, kol ve bacak k l foliküllerinin etraf nda hemoraji, difl eti kanamas, eklem a r lar, kemik 3

10 AKKAN, AG a r s, yara iyileflmesinde gecikme...), infeksiyonlara dirençsizlik, anemi, a r l lezyonlar, solunum k salmas. Çok içki ve sigara içenlerle, yafll lar yetmezlik riski alt ndad r. 2 gr'dan daha fazla C vitamini, diyareye neden olur. Ayr ca bafla r s, idrarda art fl, kramp, bulant ve kusma yapabilir. Baz kiflilerde böbreklerde kalsiyum okzalat tafllar geliflebilir, laboratuar testlerini de ifltirebilir. E er kiflide hemakromatosis (afl r demir birikmesi) var ise C vitamini almamal d r. C vitamini oksidatif streste (egzersiz vs), solunum yollar infeksiyonlar nda, felçte (düflük doz), koroner kalp hastalar nda ve so uk alg nl nda kullan l r. Ayr ca klinik çal flmalar C vitamininin safra yolu hastal klar n, safra tafl oluflumunu, karsinogenesisi (karsinojenin neden oldu u DNA k r klar n ve tümör hücre büyümesini), katarakt önledi i veya azaltt n ortaya koymaktad r. E V TAM N Antioksidand r, oksijen radikallerinin yapt hücre hasar n önleyebilir. P ht laflmay önleyerek ve kolesterolü düzelterek felç ve kalp hastal klar riskini azaltabilir, solunum yollar infeksiyonlar n ve immun sistemin di er ataklar n önleyebilir. Ortalama RDA de eri 3-11 mg'd r. A vitamininin emilimine yard mc olur, demir metabolizmas, oksidatif stres ve AIDS gibi viral hastal klar süresince immun sistem ve sinir dokular - n n ifllevlerinin sürdürülebilmesi için gereklidir. Diabetlilerde E vitamini gereksinimi artm flt r. E vitamini yetmezli inde; hemoliz sinir sistemi bozukluklar (spinal kord ve retinay etkiler) görülür. Sigara içenler, prematüre do anlar, eritrosit bozuklu u (Sickle cell anemi gibi) olanlarla, kistik firoz gibi afl r ya emilimi olanlar E vitamini yetmezli i riskini tafl rlar. Baz çal flmalar günlük 0 mg (7 IÜ)'den fazla C vitamini alanlar n bulant, diyare, kas zay fl, bafla r s ve yorgunluktan flikayet ettiklerini ileri sürerken, di er baz çal flmalar ise aspirin gibi antikoagülan kullanmayanlarda mg'a ( IÜ) kadar güvenilir oldu unu ileri sürmektedir. E vitamini ya da çözünür. Akci erlerde (oksijen konsantrasyonu yüksek olan) yüksek oranda bulunur. mg E vitamini IÜ'ye eflittir. E vitamini ile yap lan baz klinik çal flmalarda bu vitaminin koroner kalp hastal riskini azaltt ( IÜ/gün), sigara içenlerde antioksidan olarak görev yaparken, yüksek dozlar n n ( mg/gün), sigara içmeyenlerde oksidasyonu artt rabilece i (dolay s ile hücre alyuvar hasar yapabilece i), koroner 4

11 V TAM NLER arter hastal geliflimini azaltabilece i (+0 IÜ/gün), insulin duyarl l n artt rabilece i, karsinogenezi (kanser oluflumunu ve tümör büyümesini) önleyebilece i / yavafllatabilece i, immun sistemin optimal çal flmas için gerekli oldu u, Alzheimerli hastalarda (00 IÜ/gün) yaflam uzatabilece i, evde kalma süresini uzatabilece i (hastaneye yat rmaya gerek kalmadan) ve mental fonksiyonlar n da daha iyi olabilece i ileri sürülmektedir. A V TAM N (BETA-KAROTEN) Antioksidand r. Kanseri ve bakteri infeksiyonlar n önleyebilece ine inan lmaktad r.ayr ca normal büyüme, gece ve renkli görme, cilt ve gözlerin kurumas n n önlenmesi için çok kritik bir vitamindir. Ortalama RDA de erleri mikrogramd r. - A vitamini retinal formunda, gece görmek için gerekli olan rodopsini oluflturmak amac ile gözde bulunan opsin adl bir protein ile kombine olur. - A vitamini, bakterileri parçalayan lizozim enzimlerini içeren mukus ve mukopolisakkaridleri yapan hücrelerin geliflimi için gereklidir. - A vitamini t rnak ve saçlardaki keratin yap m için gereklidir. - A vitamini hücrelerin büyümesi ve geliflimi için gereklidir. 1/4 çorba kafl morina bal karaci er ya 00 mcg beta-karoten içerir. A vitamini (retinoidler) hayvansal besinlerde (karaci er, bal k ya, yumurta sar s, peynir, süt, tereya ) bulunur. Beta-karoten gibi A provitaminleri ise, koyu yeflil ve sar /k rm z sebze ve baz meyvelerde (tatl patates, havuç, kay s, brokoli, lahana, akvun...vs) bol bulunur. A vitamini eksikli i hastal Kseroftalmi'dir (kuru göz). Gözler mukus eksikli inden kurur ve gece körlü ü geliflir ve gözlere bakteri girer, beyaz kan hücreleri göze sald r r, lezyonlar geliflir ve körlük olabilir. Yetmezlikte ayr ca solunum yollar infeksiyonlar, ciltte keratinizasyon görülebilir. Alkolikler, karaci er hastal olanlar, yafll lar, kistik fibroz gibi fazla ya emilimi olan kifliler E vitamini yetmezli i riski alt ndad rlar. Yan etki/toksisitesi - Karotenoidler (bitkisel besinlerden al nan A vitamini derivesi) fazla miktarda al nd nda hiperkarotenemi denilen zarars z bir durum oluflur. Cilt rengi yeflil/oranja döner, besin kesilirse renk düzelir.

12 AKKAN, AG - Toksisite, büyükler için.000 mg, çocuklar için mg retinol al n - m ndan sonra görülür. Akut, kronik veya teratojenik olabilir. Akut: Birkaç gün içinde santral sinir sistemi problemleri. Kronik: Birkaç hafta sonra kas ve kemik a r s, ifltah kayb, saç dökülmesi, bafl a r s, dermatit, karaci er toksisitesi ve kusma. Teratojenik: Fetal deformiteler bildirilmifltir. Klinik çal flmalar A vitamininin akci er kanseri riski yüksek olanlar n (fazla sigara içen, asbest ile çal flanlar) bu vitamini fazla almamalar gerekti- ini (kanser riskini art rabilir), kolesterol düzeylerine etkili olmad (beta-karotenlerin) alkol ve sigara içenlerde serum düzeylerinin düfltü ü, cilt tümorgenesis'i azaltt / veya artt rd n, meme ve mide, karaci er ve mesane karsinogenezisini inhibe etti i, akci er karsinogenezisini artt rd n ileri sürmektedir. laç Etkileflimleri Etkileflim Askorbik asid / Aspirin Askorbik asid / Etinil estradiol Ergokalsiferol / Fenitoin Folik asid / Sülfasalazin Demirsülfat / Askorbik asid Niasin / Aspirin Piridoksin / Levadopa A vitamini / Neomisin Etki Yüksek doz askorbik asid, aspirinin renal at l m n azalt r, ancak aspirin ise askorbik asidin üriner at l m n art rabilir. Plazma etinil estradiol düzeyi artabilir (düflük doz oral kontraseptif kullan labilir). Fenitoin ergokalsiferolün metabolik inaktivasyonunu artt rabilir, t1/2'sini azaltabilir. Hipokalsemi, osteomalasi veya raflitizm görülebilir. Sülfalazin, folik asid emilimini azaltabilir (bu durumda parenteral verilir). C vitamini demir iyonlar n n emilimini kolaylaflt r r. Niasin'den önce aspirin verilmesi, niasinin neden oldu u flushingi (k zar kl k) azaltabilir (PG sentez inhibisyonu ile) Piridoksin, levadopan n parkinsondaki terapötik etkisini ortadan kald r r (levadopan n periferik non-enzimatik dopamine dönüflümünü ve periferik dekarboksilasyonunu artt rarak). Beraber kullan ld klar nda A vitamininin plazma düzeyi düflebilir (daha fazla doz vitamine ihtiyaç olabilir) (emilimini azalt r). 6

13 V TAM NLER laç Etkileflimleri (devam) Etkileflim K vitamini / Gentamisin - Klindamisin E vitamini / Antikoagülan K vitamini / Antikoagülan Etki Klindamisin ve gentamisin i.v. K vitamininin hipoprotrombinemideki cevaplar n azalt r (mekanizma çok aç k de il). Yüksek doz E vitamini ile birlikte kullan ld klar nda warfarin'in etkisi artabilir, ancak dikumarol'un etkisi azalabilir (E vitamininin p ht laflma faktörleri ile etkileflimi olabilir, mekanizma aç k de il). Antikoagülanlar n etkisi K vitamini taraf ndan kald r labilir (Kompetitif antagonizma). 7